მდებარეობა
უდაბნოს მონასტერი მდებარეობს ჩოხატაურის მუნიციპალიტეტში, სოფელ შუაგანახლების ჩრდილოეთით, გურიის სერის სამხრეთ ციცაბო კალთაზე, ამაღლების მთის ფერდობზე.

უდაბნო დაუსახლებელ, უშენ ადგილს ნიშნავს. მეუდაბნოეობა ბერ-მონაზვნობის ის სახე იყო, რომდესაც განდეგილი განმარტოებულ ცხოვრებას ეწეოდა. საბოლოოდ მეუდაბნოეობა სამონასტრო წესად შეიცვალა.[1]

ისტორია
უდაბნოს მონასტერი ერთ-ერთი უძველესია გურიაში, თუმცა ზუსტად დათარიღებული არ არის. დიმიტრი ბაქრაძის ცნობით უდაბნოს მონასტრის დამაარსებელი არის იოსებ ტუსკია, რომელიც XVIII საუკუნეში იყო უდაბნოს წინამძღვარი. სინამდვილეში მონასტერი უფრო ადრინდელი უნდა იყოს. ზოგი მეცნიერი მას VI საუკუნის ძეგლად მიიჩნევს.[2], მაგრამ ამ ეპოქის სხვა ძეგლი გურიაში გარდა ვაშნარისა და პეტრასი არ მოიპოვება. დათარიღებას ართულებს ის ფაქტი, რომ მონასტერი მრავალჯერ გადაუკეთებიათ, ხოლო აღდგენის დროს სამშენებლოდ ძველი ნანგრევი გამოუყენებიათ.

წინამძღვრები
1846-1921 წლებში სავანეში მოღვაწეობდნენ წინამძღვრები:

არქიმანდრიტი გაბრიელი (ტუსკია) - 1846-1856 წწ. (შემდგომში გურიის ეპისკოპოსი)
არქიმანდრიტი თომა - 1857-1885 წწ.
არქიმანდრიტი გერასიმე - 1886-1900 წწ.
არქიმანდრიტი არსენი - 1901-1921 წწ.
არქიტექტურა
სამონასტრო კომპლექსი მოიცავდა ორ ეკლესიას და კლდეში ნაკვეთ სენაკებს ბერთათვის.

მონასტრის ერთი ეკლესია კლდეშია გამოკვეთილი. მისი აგების თარიღი უცნობია. არქიტექტურული მონაცემების მიხედვით ეკლესია მე-6 საუკუნის მეორე ნახევარს მიეკუთვნება. შესასვლელის თავზე ნახევრად წრიულ ორნამენტში ჩასმულია ჯვარი. ორივე მხარეს ქვის საჯდომებია მოწყობილი. საკურთხეველი ქვისაა. აფსიდისა და სამხრეთის მხარე მასიური კლდეა, მშენებლებს მხოლოდ დასავლეთისა და ჩრდილოეთ კედლის ნახევარ აუგიათ. ნაგებია კარგად გათლილი, ღია ფერის კვადრებით და შემკულია რელიეფური გამოსახულებებით.

ამის გარდა მთაგრეხილის ქვედა ნაწილში კიდევ ოთხი გამოქვაბულია, რომელთაც ერთი მხრიდან ხელოვნურად აქვთ მიცემული აფსიდის ფორმა და სავარაუდოდ სალოცავის მოვალეობას ასრულებდნენ. კლდეში გამოკვეთილი ეკლესიისა და სენაკების გამო უდაბნოს გურიის ვარძიას უწოდებდნენ. ქვაბულებში მოსაგრე დაყუდებულ მამებს ადგილობრივი მოსახლეობა „მწოლელა“, „ჩოქელა“ და „მდგომელა“ ბერებად მოიხსენიებდა.[3]

XIX საუკუნის ეკლესიის კედელი
ფერდობის ზედა ნაწილში, მღვიმე ეკლესიიდან 200 მეტრის დაშორებით მდებარეობდა მეორე ეკლესია. ეს იყო თლილი ქვისგან ნაგები, უგუმბათო, ვრცელი, დარბაზული ტიპის ნაგებობა ღრმა ნახევარწრიული შვერილი აფსიდით. ნაგები იყო კარგად დამუშავებული მოყვითალო ფერის კვადრებით. წარწერის მიხედვით ირკვევა, რომ ეკლესია აუგიათ 1858 წ. წმიდა იოანე ნათლისმცემლის სახელზე, არქიმანდრიტ გაბრიელ ტუსკიას წინამძღვრობის დროს შემდგომში გურიის ეპისკოპოსი). ეკლესია დაანგრია ადგილობრივმა ხელისუფლებამ 1958 წელს სამშენებლო მასალების მოპოვების საბაბით. ნგრევას გადარჩა აღმოსავლეთისა და სამხრეთის კედლები, იქვე იყო მოგროვებული მონგრეული ქვების ნაწილი. 2006 წელს, ახალი ეკლესიის აშენების საბაბით მოხდა შემორჩენილი კედლების დემონტაჟი, აშენდა ახალი ეკლესია, ხოლო ძველი ქვებით მოეწყო საყრდენი კედელი.

სიძველეები
უდაბნოს მონასტერი ცნობილი იყო საგანმანათლებლო მოღვაწეობით. აქ სწავლობდნენ საღვთო სჯულს, ფილოსოფიას, ენებს, გალობას, კალიგრაფიას, მხატვრობას და სხვა. დიმიტრი ბაქრაძეს უდაბნოს სავანეში უნახავს ათამდე ბიჭი, რომლებიც წერა-კითხვას ეუფლებოდნენ. აქ მოღვაწეოდბნენ ცნობილი კალიგრაფები, მათ შორის მონასტრის წინამძღვარი იოსებ ტუსკია, რომელსაც შემოქმედის გულანი გადაუწერია. ხელნაწერებს უდაბნოს წიგნთსაცავში ინახავდნენ. მონასტერს ჰქონდა მდიდარი წიგნსაცავი, სადაც ძველი ქართული ხელნაწერები ინახებოდა. მათ შორის განსაკუთრებით აღსანიშნავია „უდაბნოს მრავალთავი”, რომელიც არ ჩამოუვარდება უძველეს ქართულ ხელნაწერს - 864 წელს გადაწერილ სინურ მრავალთავს. „უდაბნოს მრავალთავი“ 1920 წელს აკაკი შანიძემ აღმოაჩინა. პალეოგრაფიული და ენობრივი ნიშნების მიხედვით ის IX საუკუნეს მიეკუთვნება. იგი XVI საუკუნეში ჩამოუტანია ნიკოლოზ ჯუმათელს კლარჯეთის მონასტრების მოლოცვის შემდგომ. თუმცა არსებობს მოსაზრება, რომ მრავალტავი შესაძლოა ადგილზე იყოს გადაწერილი.[4]

უდაბნოსასევე გააჩნდა ნაბეჭდი წიგნების მნიშვნელოვანი ფონდი. ეს წიგნები სხვადასხვა დროს შეუწირავთ იმერეთის მეფეებს, დედოფლებს, კათოლიკოსებს და სხვებს. აქვე ინახებოდა ძველთაძველი, მდიდრულად შემკული ბაქარისეული ბიბლია (1743 წ.). იგი ოქროთი მოვარაყებულ ხავერდის ყდაშია ჩასმული და ბიბლიოგრაფიულ იშვიათობას წარმოადგენს. დიმიტრი ბაქრაძემ უდაბნოს მონასტერში აღმოაჩინა უდაბნოს 29 გუჯარის კრებული. მასში ჩამოთვლილია გურიელების, ერისთავებისა და სხვა სამღვდელოთა თუ ერისკაცთა შემოწირულობანი უდაბნოსადმი, მათ შორის მნიშვნელოვანი დოკუმენტია XVII საუკუნის „ანაწერი და ანდერძი გურიის უდაბნოს მამისა იოსებისა“, სადაც აღწერილია უდაბნოს მონასტრის ქონება.

1989 წელს გაზეთ „ივერიაში“ გამოქვეყნდა ცნობა, რომ თბილისში საეკლესიო მუზეუმისთვის უდაბნოს მონასტრიდან ჩაიტანეს მრავალი საეკლესიო ნივთი, მათ შორის გამოირჩეოდა ბრწყინვალე ოსტატობით ნაქარგი სამღვდელმთავრო შესამოსლები.[5]1958 წელს ეკლესიის დანგრევის შემდეგ განადგურდა მონასტრის სიძველეები: ხელნაწერები, წიგნები, ხატები. გადარჩა მხოლოდ წმ. იოანე ნათლისმცემლის ვერცხლით მოჭედილი ხატი.