უდიები კავკასიის ერთ-ერთი ძველი მკვიდრი ეთნოსია. ცხოვრობენ სამხრეთ კავკასიის ორ სახელმწიფოში _ აზერბაიჯანსა და საქართველოში. აზერბაიჯანში მკვიდრობენ სოფელ ნიჯსა და რაიონულ ცენტრ ვართაშენში (ახლა ოღუზი), საქართველოში _ ზინობიანში (საბჭოთა ხელისუფლების დროს ერქვა ოქტომბერი).

საქართველოს ყვარლის რაიონის სოფელ ზინობიანში უდიები 1920-1922 წლებში ვართაშენიდან გადმოსახლდნენ. მათი აქ გადმოსახლების მიზეზი აზერბაიჯანელებისა და სომხების ურთიერთდაპირისპირება ყოფილა. უდანაშაულო უდიები ხშირად სისხლიანი დაპირისპირების მსხვერპლნი ყოფილან. ამის გამო, სოფლის თავკაცმა ზინობი სილიკაშვილმა მშვიდობიანი თავშესაფარი საქართველოში იპოვა და თავისი თანასოფლელები აზერბაიჯანის მოსაზღვრე საქართველოს ყვარლის რაიონში დაასახლა.

ბუნებრივი თვალსაზრისით, უდიების ახალი საცხოვრისი ადრინდელი საცხოვრისისაგან დიდად არ განსხვავდებოდა. უდიებს აქ მუხნარი ტყე გაუკაფავთ და ახალი სოფელი დაუარსებიათ. ზინობიანი კი გადმოსახლების ინიციატორის ზინობის პატივსაცემად უწოდებიათ.

ამას გარდა, უდიები დღეს ცხოვრობენ აგრეთვე რუსეთის ფედერაციის როსტოვის ოლქსა და კრასნოდარის მხარეში (ჩრდილო-დასავლეთი კავკასია). აქ უდიელთა მიგრაცია ძირითადად 1980-იან წლებში მოხდა და როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, ეს მიგრაცია დღესაც გრძელდება. რუსეთის ფედერაციაში საქართველოდან მიგრირებული უდიებიც ცხოვრობენ. სხვადასხვა მონაცემებით, დღეს უდიების რაოდენობა 7 ათასიდან 8 ათასამდეა.

უდიების დაახლოებით 80% სოფელ ნიჯში ცხოვრობს (5.400 კაცი ნიჯში და 700 _ ვართაშენში. უკანასკნელი მონაცემებით ვართაშენში ანუ დღევანდელ ოღუზში მხოლოდ 100-მდე უდიელი დარჩა). სოფელ ზინობიანში უდიების რაოდენობა დაახლოებით 300 კაცია. 1989 წელს რუსეთის ფედერაციაში 1, 1 ათასი უდიელი იყო აღრიცხული. 1886 წლის საოჯახო სიებით აზერბაიჯანში (ელისავეტპოლის გუბერნიის ნუხის მაზრაში) უდიები 7.201 სულს შეადგენდნენ. სოფელ ნიჯში მათი რაოდენობა 4.553 სული იყო. ნიჯის სასოფლო საზოგადოების სოფელ მელიკში 198 სული უდიელი ცხოვრობდა. ვართაშენში 2.362 უდიელი იყო აღრიცხული. ამას გარდა, როგორც ზემოთ დასახელებული აღწერით ირკვევა, უდიები მკვიდრობდნენ აგრეთვე ელისავეტპოლის გუბერნიის ყაზახის მაზრის სოფელ ყირზენეში (160 სული).

ყირზენის მკვიდრი უდიები გვიან გასომხებულან. ყირზენელი სომხების უდიური წარმოამვლობის შესახებ ზ. იამპოლსკიც მიუთითებდა. როგორც ირკვევა, ყირზენელებს დღესაც ახსოვთ, რომ მათი წინაპრები უდიები იყვნენ და უდიურ ენაზე ლაპარაკობდნენ. სხვა მონაცემებით, ყირზენის მოსახლეობა, სანამ სომხურენოვანი გახდებოდა, დიდი ხნის განმავლობაში ორენოვანი (უდიურ-სომხური) იყო. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ყირზენის მოსახლეობა 1886 წელს უდიებად იყო ჩაწერილი. 1910 წლის “კავკაზსკი კალენდარი” კი მათ სომხებად მოიხსენიებს. როგორც თ. შარაბიძემ (მისკალიშვილმა) გაარკვია, უდიების 45 კომლი სოფელ მირზაბულეშიც (ნუხის მაზრა, ახლანდელი შექის რაიონი) მკვიდრობს.

1886 წელს მირზაბულელი უდიები სომხებად იყვნენ აღრიცხული. კავკასიაში რუსეთის შემოსვლის დროს, უდიებს უცხოვრიათ აგრეთვე შექის რაიონის სოფელ ბუმსა და სოფელ სულთნუხაში. 1886 წლის აღწერით, ამ ორი სოფლის მოსახლეობა გათურქებული იყო. XIXს-ის 90-იან წლებში დაწერილი მ. ბეჟანოვას სტატიის მიხედვით, დასავლეთ აზერბაიჯანში არცთუ ისე დიდი ხნის წინ სხვადასხვა სოფელში იყვნენ მოხუცები, რომლებმაც უდიური იცოდნენ.

საერთოდ, აზერბაიჯანის ჩრდილო-დასავლეთის სამი რაიონის (შექის, ოღუზის, ყაბალის) აზერბაიჯანულ მოსახლეობაში მეცნიერები ძველ ალაბანელთა (უდიელთა) სუბსტრატულ ფენას ხედავენ. სხვადასხვა წყაროებით, XIXს-ის დასაწყისში უდიები ცხოვრობდნენ აგრეთვე სოფლებში: ვარდანლიში, ბაიანში, ქიშში. თანამედროვე ყაბალის რაიონის რიგ სოფლებში ცხოვრობდნენ მუსლიმები, რომლებიც თავს აზერბაიჯანის თათრებად გაიაზრებდნენ, მაგრამ ჯერ კიდევ იცოდნენ უდიური ენა.

1988 წლის შემდეგ რუსეთში მიგრირებული უდიების უმრავლესობას აზერბაიჯანში (განსაკუთრებით სოფ. ნიჯში) შენარჩუნებული აქვთ საცხოვრებელი სახლები. უდიური ენა კავკასიურ ენათა ოჯახის ნახურ-დაღესტნური ჯგუფის ერთ-ერთი ენაა. აზერბაიჯანში მცხოვრები უდიები ფლობდნენ სომხურ და აზერბაიჯანულ ენებს. სამეცნიერო ლიტერატურაში აღნიშნავენ, რომ დღეს უდიელმა ახალგაზრდებმა სომხური ენა უკვე აღარ იციან.

საქართველოს სოფელ ზინობიანში მცხოვრებმა უდიებმა კარგად იციან ქართული ენა. ინტერესმოკლებული არ უნდა იყოს დემოგრაფიული სიტუაცია უდიელთა ძველ სახელმწიფოში _ ალბანეთში. მართლია, არაპირდაპირი მაგრამ, ალბათ, მიახლოებითი მონაცემები აქვს მოცემული ზ. იამპოლსკის. მისი გამოანგარიშებით, ძვ.წ. Iს-ში ალბანეთის ტერიტორიაზე მოსახლეობის რიცხვი 800 ათასს კაცს აღწევდა. IXს-ში ის ერთ მილიონს შეადგენდა. მასვე აქვს დაანგარიშებული ალბანეთში ინფილტრირებულ უცხო ეთნოსთა (ხაზარების, არაბების, თურქი-ოღუზების, მონგოლების) რაოდენობა.

VII-VIIIსს-ში აქ შემოსული ხაზარების რაოდენობა 12 ათას კაცს მოიცავდა. 1025 წელს აზერბაიჯანის ტერიტორიაზე ჩამოსახლებულა ოღუზთა 40 ათასი ოჯახი. 1070 წელს თურქ-სელჯუკთა სულთნის _ ალფარსლანის შემოსევისას, მისი ლაშქარი 15 ათასი კაცისაგან შედგებოდა. აქედან გამომდინარე, მეცნიერთა დასკვნით, დღევანდელ აზერბაიჯანელებში უფრო მეტნი არიან ძველ ალბანელთა ფიზიკური მემკვიდრეები, ვიდრე თურქული წარმოშობისანი. ჩვენ ეს მოსაზრება გასაზიარებლად მიგვაჩნია.

უდიები ქრისტიანები არიან. სოფელ ვართაშენისა (დღევანდელი ოღუზი) და საქართველოს სოფელ ზინობიანის მკვიდრი უდიები მართლმადიდებლობას მისდევენ, ნიჯელები _ მონოფიზიტობას. ნიჯელი უდიების სარწმუნოებაც თავის დროზე მართლმადიდებლობა უნდა ყოფილიყო და მათ სომხურ-გრიგორიანული აღმსარებლობა გვიან მიიღეს, რამაც მათი იდენტურობის შენარჩუნება განაპირობა. საყურადღებოა, რომ ნიჯელების წარმოდგენითაც, მათი წინაპრები აღმსარებლობით მართლმადიდებლები იყვნენ.

შიფნერის ცნობით, XIXს-ში უდიებში შემონახული იყო გადმოცემა XVს-ის ქართველი მქადაგებლის _ იოანეს მოღვაწეობის შესახებ. ნიჯელ უდიებს მონოფიზიტობა XVIს-ის შემდეგ უნდა მიეღოთ, მას შემდეგ, რაც აღმოსავლეთ კახეთში (დღევანდელი აზერბაიჯანის პროვინცია _ საინგილო ანუ ზაქათალას, ბელაქნის და კახის რაიონები), ქართველი მართლმადიდებელი მოსახლეობა უკიდურესად შემცირდა და მართლმადიდებლების ადგილი აქ მუსლიმებმა დაიკავეს.

სამეცნიერო ლიტერატურაში ისიცაა აღნიშნული, რომ რუსეთის სამხრეთ კავკასიაში შესვლის პერიოდისათვის, უდიები მხოლოდ ნომინალური ქრისტიანები იყვნენ და ქრისტიანობაზე მათ ერთგვარი ბუნდოვანი წარმოდგენაც ჰქონდათ. მღვდელმსახურების გარეშე დარჩენილი მრევლისათვის ეს ბუნებრივი მოვლენა იყო. ქრისტიანული სარწმუნოების კრიზისი ალბანეთში VIIIს-ის შემდეგ დაიწყო. აქ ნელ-ნელა ფეხს იკიდებდა მაჰმადიანობა. არაბული წყაროები X და XIსს-ში პარტავსა და ყაბალაში მეჩეთების არსებობაზე მიუთითებენ. ისლამიზაცია შექის (შაკის) სამთავროს მოსახლეობასაც შეეხო (რომლის ტერიტორიაზეცაა ნიჯი და ვართაშენი). თუმცა, X-XIსს-ში ამ პროვნიციის მოსახლეობის უმეტესობა კვლავ ქრისტიანი იყო.

სოფლ ვართაშენში ერთ-ერთი მართლმადიდებლური ეკლესია 1822 წელს აუგიათ, რომელიც წმინდა ელისეს სახელობისაა (წმინდა ელისე IIს-ში ალბანეთში, უტიკის ტერიტორიაზე ქრისტიანობას ქადაგებდა). ის მართლმადიდებელ უდიელს, პეტრე სილიკოვს აუშენებია, რომლის შთამომავლობასაც სომხურ-გრიგორიანული სარწმუნოება (მონოფიზიტობა) მიუღია. ამას კი მუდმივი და დაუსრულებელი კამათი გამოუწვევია მართლმადიდებელ ქრისტიანებსა და მონოფიზიტებს შორის.

XXს-ის 30-იან წლებში უდიებით განსახლებულ ტერიტორიაზე საბჭოთა ხელისუფლებამ ქრისტიანული ეკლესიები დახურა. ამ ფაქტს უარყოფით მომენტთან ერთად დადებითი მნიშვნელობაც ჰქონდა, რადგან ნიჯელ და ვართაშნელ უდიებს შორის რელიგიურ ნიადაგზე დაპირისპირება მოისპო და მათ შორის შეწყვეტილი საქორწინო ურთიერთობაც აღდგა. ზემოთ აღვნიშნეთ, რომ უტიკის ტერიტორიაზე ქრისტიანობის გავრცელება IIს-ში დაიწყო. მისი ქადაგება ამ დროს მოციქულ ელისეს (ელიშეს) მიეწერება, რომელსაც ეკლესია გიშში (გისში) აუშენებია.

ორი მომდევნო ეკლესიისათვის ამარასის გავარსა და ქ. ცრიში (უტიკი) _ საფუძველი შესაბამისად წმინდა გრიგოლ სომეხსა (განმანათლებელს) და მის შვილიშვილს გრიგორისს ჩაუყრიათ. Vს-ის ბოლოს ალბანეთის ეკლესიას უკვე თავისი არქიეპისკოპოსი ჰყავდა (რეზიდენცია ქალაქ პარტავბარდავში) და რვა ეპარქია (პარტავის, ყაბალის, გარდმანის, შექის, ფაიტაკარანის, ამარასის და სხვ.). ალბანეთის ეკლესია მეზობელი სომხების იდეური გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა. ამიტომ ისიც ქალკედონის კრების წინააღმდეგ გამოდიოდა. ვაღარაშაპტის (491წ.) და დვინის (527წ.) კრებებზე, რომელზედაც გაკიცხეს ქალკედონის კრება, და დაამტკიცეს სომხური სარწმუნოება, აღვანებიც (ალბანებიც) ესწრებოდნენ.

VIIIს-ის დასაწყისში ალბანეთის ეკლესიამ ავტოკეფალია (დამოუკიდებლობა) დაკარგა და სომხური ეკლესიის შემადგენლობაში შევიდა. ფორმალურად, აღვანეთის კათოლიკოსატმა (რეზიდენცია განძასარში, მთიან ყარაბაღში) XIXს-ის შუა ხანებამდე იარსება, შემდეგ გააუქმეს და შესაბამისად სომხური ეკლესიის მრევლი უშუალოდ ეჩმიაძინის კათოლიკოსატს დაუქვემდებარეს (ადერბეჯანისა და არცახის ეპარქიები).

უდიელთა ზოგიერთი ჯგუფი მართლმადიდებლობის მიმდევარი იყო, რამაც მათ გასომხებისაგან თავის დაღწევის საშუალება მისცა. ალბანეთის (არანის, რანის) ქრისტიანული სამწყსო VIIIს-ის შემდეგ ღრმა კრიზისს განიცდიდა, რაც ძირითადად რეგიონის ისლამიზაციასთან იყო დაკავშირებული. ქრისტიანი მოსახლეობის ხვედრითი წილი თანდათან მცირდებოდა. შექის სახანო, რუსეთის შემადგენლობაში შესვლის მომენტისათვის, ძირითადად უკვე მუსლიმური იყო. უდიელთა განსახლების ტერიტორიაზე 1930-იან წლებში საბჭოთა ხელისუფლებამ ყველა ეკლესია დახურა. ვართაშენის მართლმადიდებელი ეკლესია მუზეუმად გადააკეთეს. აქაური სომხური ეკლესია ჯერ კიდევ შემორჩენილია, მაგრამ სომხური სასაფლაო იავარქმნილია. ნიჯში შემორჩენილია სამი უმოქმედო ეკლესია. რუსეთში გადასახლებული უდიები თავს რუსეთის მსართლმადიდებელი ეკლესიის მრევლად მიიჩნევენ.

მართალია, უდიები ქრისტიანები არიან, მაგრამ მათ შორის ბოლო დრომდე შემორჩენილი იყო ტრადიციული რწმენა-წარმოდგენებიც. აღდგომის მეორე დღეს უდიებს წესად აქვთ სასაფლაოზე გასვლა. თან კი ფლავი, ტკბილეულობა და ხილი მიაქვთ. ამ დღეს როგორც მართლმადიდებელი, ისე მონოფიზიტი მღვდლები ყველა საფლავს აკურთხებდნენ. აღდგომის მესამე დღეს კი წმინდა ელისეს ხსენების საეკლესიო დღესასწაული მოდიოდა. წმინდა ელისეს მონასტერი, რომელიც მაღლობზეა გაშენებული, დაფარულია დიდი ხეებით. ეს ხეები მიჩნეულია წმინდა ხეებად. აქ არა მხოლოდ ვართაშენის, არამედ ახლო-მახლო მცხოვრები სომხური მოსახლეობაც მოდიოდა.

მლოცველები არა მარტო ხატებს ეთაყვანებოდნენ და სანთლებს ანთებდნენ, არამედ შესაწირად ცხვარიც მიჰყავდათ. ვართაშენის ახლოს ყოფილა წმინდა ადგილი, რომელსაც უდიები წმინდა გიორგის სახელს უკავშირებენ. აქ ლოცულობდნენ როგორც მართლმადიდებლები, ისე გრიგორიანელები (მონოფიზიტები). “წმინდა გიორგის” სალოცავში ყოველ კვირას ლოცულობდნენ. განსაკუთრებული ხალხმრავლობით ის ფერიცვალების დღესასწაულზე გამოირჩეოდა. დღესასწაულის დღეს ვართაშნელი გოგონები ხელებს ინით იღებავდნენ, კრეფდნენ ხილს და მინდვრის ბალახებისაგან ჯვრებს წნავდნენ (აკეთებდნენ). განთიადისას ხილი, რომელზედაც ყვავილების ჯვარი იდო, ნაცნობებსა და ნათესავებთან მიჰქონდათ. ვართაშენში ყოფილა ნახევრად დანგრეული მართლმადიდებლური ეკლესია “კიცკე გერეც” (პატარა ეკლესია) და “კალა ტიტიკ” (ყვავილების ტაძარი).

უდიებში შემორჩენილი იყო წინაპრის კულტი, კერის კულტი. მ. ბეჟანოვის მიხედვით, სოფელ ვართაშენის ზემო ნაწილში (უბანში) დიდი ჭადრის ხე იდგა, რომელიც წმინდა ხედ ითვლება; მის ქვეშ სანთლებს ანთებდნენ და შესაწირს სწირავდნენ. წმინდა ხის გარშემოწერილობა 32 არშინი (23 მეტრი) ყოფილა. წმინდა ჭადრის ხის შესახებ უდიებში შემდეგი გადმოცემა ყოფილა დაცული. მაჰმადიანებისაგან (თათრებისაგან) შევიწროებული უდიები ქრისტიანულ რიტუალებს ფარულად ასრულებდნენ. მაჰმადიანების თავდასხმის მოლოდინში ქრისტიანმა უდიებმა სახარება მიწაში ჩაფლეს. უდიებს ეს ადგილი რომ არ დაეკარგათ (სადაც წმინდა წიგნი მიწაში ჩაფლეს), იმ ადგილას ჭადრის ხე დარგეს, რომელიც შემდეგ სალოცავ ხედ იქცა. ჭადარს უდიები არა მარტო მწვანე ტოტებს, არამედ გამხმარსაც არ მოატეხდნენ. ხმელ ტოტებს კი აგროვებდნენ და მსხვერპლშეწირვის დროს იყენებდნენ.

მ. ბეჟანოვისა და სხვა მეცნიერთა მოწმობით, უდიებით განსახლებულ ნუხის (შექის) მხარეში ქრისტიანობის ოდესღაც ფართოდ გავრცელების დამადასტურებელია დღეს აზერბაიჯანულ სოფლებში მრავლად არსებული ნაეკლესიარები. მანამ, სანამ უდიელთა ეთნოგრაფიულ ყოფას შევეხებით, მათი ისტორიის ძირითადი მომენტები უნდა აღვნიშნოთ. კარგა ხანია მეცნიერები ფიქრობდნენ, რომ უდიები ძველი ალბანელების შთამოამვლები არიან. ზ. ალექსიძის აღმოჩენებმა ეს ვარაუდი დაადასტურა.

ალბანეთის სახელმწიფო ძირითადად დღევანდელი აზერბაიჯანის სახელმწიფოს ტერიტორიაზე მდებარეობდა. ის სამხრეთ კავკასიაში ეგრის-ქართლისა (ლაზიკა-იბერიის) და სომხეთის გვერდით მნიშვნელოვანი პოლიტიკური ერთეული იყო. ძველი ისტორიიდან ცნობილ სხვა სახელმწიფოთა მსგავსად, ალბანეთიც ეთნიკურად ერთგვაროვანი არ ყოფილა. აქ, ამ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე ორ ათეულზე მეტი მონათესავე და არამონათესავე ეთნიკური ერთობა მკვიდრობდა, რომელთაგანაც წამყვანი იყო ოთხი ტომობრივი ერთეული (უტიები, გარდმანელები, გარგარელები და წავდეელები).

XIX-XX საუკუნეებში გამოითქვა მასაზრებები, რომ ძველი ალბანელებისაგან დარჩენილი ერთადერთი მემკვიდრეები უდიები (უტიები) არიან. უკანასკნელ წლებში, როგორც აღვნიშნეთ, ზაზა ალექსიძის მიერ სინას მთაზე აღმოჩენილმა ძველი ალბანური დამწერლობის ძეგლებმა და მათი უდიური ენის საშუალებით გაშიფვრამ, ეს ვარაუდი საბოლოოდ გაამართლა და ამ თავალსაზრისით სკეპტიკურად განწყობილ არცთუ მცირერიცხოვან მეცნიერთა მიერ გამოთქმულ საწინააღმდეგო შეხედულებებს არსებობის ყოველგვარი საშუალება მოუსპო. ამდენად, ალბანეთის ისტორია უდიების (უტიების) მცირერიცხოვანი ეთნოსის კუთვნილებაა და როდესაც მათ შესახებ ვსაუბრობთ ამ ხალხის წინაპართა მიერ შექმნილ ისტორიაზეც აუცილებლად უნდა ვისაუბროთ.

სად წავიდნენ დანარჩენი ალბანელები (მონათესავე თუ არამონათესავე ხალხები), რომლებმაც ალბანური (ალვანური) სახელმწიფო, კულტურა შექმნეს? მათი მნიშვნელოვანი ნაწილი, მტერთა ხშირი თავდასხმების შედეგად, გაქრა. საკმაოდ დიდმა ნაწილმა კი სხვა ხალხებში (ეთნოსებში) გააგრძელა სიცოცხლე (სომხებში, აზერბაიჯანელებსა და ნაწილობრივ ქართველებში). ასეთია ეთნიკური ისტორიის დაუნდობელი კანონები.

საბედნიეროდ, მაღალი კულტურის შემქმნელი ალბანელების მცირერიცხოვანი ნაწილი ეთნიკური ისტორიის თანმხლებ ამ პროცესებს გადაურჩა და დღეს სოცოცხლეს მცირერიცხოვან უდიებში აგრძელებს, რაც თანამედროვეთ, განსაკუთრებით კი მეცნიერებს, გვაძლევს საშუალებას ნათელი წარმოდგენა ვიქონით კავკასიის ალბანების ძველი სახელმწიფოს ეთნიკური რაობის, კულტურის, ენისა და დამწერლობის შესახებ. წინასწარ შეიძლება ითქვას, რომ უდიები (უტიები) ალბანური სახელმწიფოსა და კულტურის ერთ-ერთი შემქმნელნი იყვნენ და არა ერთადერთნი. ამ პრობლემით ათეულობით მეცნიერი იყო და არის დაინტერესებული.

სანამ უდიელთა ეთნოსზე ვისაუბრებთ, მოკლედ შევეხოთ ალბანეთის სახელმწიფოს ისტორიას. ალბანეთის (ალვანეთის, აღუანქის, არრანის) სახელმწიფო ძირითადად მტკვრისა და არაქსის ხეობებში (ამ მდინარეთა ქვემო დინებაში) მდებარეობდა. მკვლევარებს მიაჩნიათ, რომ ალბანეთის სახელმწიფო დღევანდელი აზერბაიჯანის ტერიტორიის გარდა (სომხეთის მიერ ოკუპირებული ყარაბახის ჩათვლით), მოიცავდა მოსაზღვრე დაღესტნის სამხრეთ ნაწილსაც. მისი სამხრეთი საზღვარი მდინარე არაქსზე გადიოდა (არაქსის სამხრეთით ირანული პროვინცია “ატროპატენა” მდებარეობდა).

აღმოსავლეთით ალბანეთს კასპიის ზღვა ესაზღვრებოდა, დასავლეთით კი მისი მოსაზღვრე ქართლის (იბერიის) სამეფო იყო. ისევე როგორც სხვა ქვეყნები, კავკასიის ალბანეთის სახელმწიფოც მუდმივად დადგენილ საზღვრებში არასოდეს ყოფილა მოქცეული. მისი ტერიტორია ხან მცირდებოდა და ხანაც ფართოვდებოდა, რასაც უპირატესად საგარეო ფაქტორი და მეზობელ ქვეყნებთან ურთიერთობა განაპირობებდა. მაგალითად, მკვლევართა ერთი ნაწილი (ა. ბაკიხანოვი, ა. იანოვსკი, ა. კრიმსკი და სხვ.) ალბანეთის შემადგენელ ნაწილად არ მიიჩნევდა მტკვრის სამხრეთით მდებარე ძირძველ ალბანურ მიწა-წყალს, რომელიც არცახის, ფაიტაკარანის და უტის პროვინციებს მოიცავდა. თუმცა ფაქტია, რომ ალბანური ტომებით, ძირითადად, უტიებით დასახლებული სამხრეთი ნაწილი ხშირად სომხეთის სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა.

ალბანეთის დასავლეთი ნაწილი (ქართული საისტორიო წყაროების “ჰერეთი”) უკვე IV-V სს-დან ქართლის (იბერიის) სახელმწიფოს შემადგენლობაში შედიოდა. დასავლეთ ჰერეთის მოსახლეობის ქართიზაცია, როგორც ნ. ბერძენიშვილი ვარაუდობდა, ძალიან ადრე დაწყებულა და ის ახ.წ. IV საუკუნისათვის უკვე დასრულებული იყო (Vს-ში, მეფე ვახტანგ გორგასლის დროს, ჰერეთი სამეფოს ერთ-ერთი საერისთავო იყო; VIIIს-ში ქართველთა მეფე არჩილი შაქში აშენებს ციხექალაქებს). ამრიგად, ქართულ წყაროებში მოხსენიებული ჰერები უკვე ქართველები არიან და ქართული კულტურისა და სახელმწიფოს შექმნაში მეზობელ ქართულ ეთნოგრაფიულ ჯგუფთან _ კახელებთან ერთად აქტიურ მონაწილეობას იღებენ. ამიტომაცაა, რომ XVს-მდე ქართულ წყაროებში ჰერეთი და კახეთი და ჰერები და კახები (კახელები) განუყოფელი ცნებებია: “ჰერეთ-კახეთი”, ”ჰერ-კახნი”.

მეცნიერნი IV-V-VIსს-ით ათარიღებენ არცახის (მთიანი ყარაბაღის) და უტიქის სამხრეთ ნაწილის (ველის ყარაბაღის) გასომხებას. ქართულ წყაროებში მთელი ადრე შუა საუკუნეების განმავლობაში ხშირად ახსენებენ ალბანეთის ტერიტორიაზე მდებარე ქვეყნებს: “რანსა” (ი.ე. არრანსა) და “მოვაკანს”, რომლებიც ასევე ქართლის (იბერიის) სახელმწიფოს შემადგენლობაში შემოდიოდნენ, ან კიდევ ხშირად იყვნენ მისი გავლენის ქვეშ. ცნობილია, რომ ალბანეთის არაბული სახელწოდება არის არრანი.

გვინდელი, XVIIIს-ის ქართველი ისტორიკოსი (ბ. ეგნატაშვილი) ხაზს უსვამს, რომ მისი თანადროული მაჰმადიანური სახანოების _ ყაზახისა და შამშადელუს ადრინდელი სახელწოდება რანიაო. IX-Xსს-ისა და მომდევნო საუკუნეთა წყაროების მიხედვით რანი (არრანი) მდინარე მტკვრისა და მდინარე არაქსის შუამდინარეთის ველის რაიონს (ახლანდელი მილის ველი) მოიცავდა, სადაც სამი ისეთი მნიშვნელოვანი ქალაქი მდებარეობდა, როგორებიცაა პარტავი (ბარდავი), განჯა და ბელაქანი (პაიტაკარანი). ქართული წყაროების მოვაკანი მტკვრის ჩრდილოეთით, ჰერეთის აღმოსავლეთით კასპიის ზღვამდე მდებარეობდა (თ. პაპუაშვილი). გასომხებული ალბანელი (უტიელი) ისტორიკოსი _ მოვსეს კალანკატუაცი თავის “ალვანთა ქვეყნის ისტორიაში” ალბანეთის ოთხ ძირითად პროვინციას ასახელებს, რომლებშიც შესაბამისად ოთხი ალბანური მონათესავე ხალხი _ უტიელები (უდიელები), გარდმანელები, გარგარელები და წავდიელები მკვიდრობდნენ.

მკვლევარებს უჭირთ წავდელთა განსახლების არეალის ზუსტად მითითება. უტიების (უდიების) განსახლების არეალი მტკვრის მარჯვენა და მარცხენა სანაპიროს მოიცავდა მდ. ალაზნისა და მდ. მტკვრის შესართავის ქვემოთ. თავის მხრივ, უტი (შემდეგდროინდელი ბარის ყარაბაღი) შვიდ ოლქს შეიცავდა, ხოლო არცახი (შემდეგდროინდელი მთიანი ყარაბაღი) _ თორმეტ ოლქს. უტის ტერიტორიაზე მდებარეობდა ქალაქები: გიში (გისი), ხალხალი. გარდმანელთა (ქართული წყაროების “გარდაბნელთა”) საცხოვრისად თანამედროვე აზერბაიჯანის ყაზახის რაიონია მიჩნეული. გარგარელები თანამედროვე ბარის ყარაბახის ერთ მონაკვეთში მკვიდრობდნენ, სადაც სომხური წყაროებით გარგარის (გარგარაცის) ველია.

საისტორიო წყაროებში მოხსენიებული არიან აგრეთვე ალბანეთის სახელმწიფოში შემავალი ლბინები (ლბინთა ქვეყანა). ალბანეთი პირველად ძვ.წ. IVს-ში ბერძნულ წყაროებშია მოხსენიებული. ალბანეთის ტერიტორიაზე საქალაქო ცენტრები, მეცნიერთა ვარაუდით, ძვ.წ. I ათასწლეულის შუა ხანებში წარმოიქმნა. ეს საქალაქო ცენტრები, ანუ სხვადასხვა ალბანური პროვინციები ერთ სახელმწიფოდ, ერთი მეფის ხელისუფლების ქვეშ ძვ.წ. IIს-ში ერთიანდება.

ამ პერიოდის წინა მონაკვეთს, უფრო ზუსტად, ძვ.წ. IV-IIსს. ტრევერი ალბანეთის კულტურის განვითარების პირველ ეტაპს მიაკუთვნებს (ამ კულტურის განვითარების მეორე ეტაპს ის ძვ.წ. I საუკუნიდან ახ.წ. IIIს-ის ჩათვლით ათარიღებს. მესამე ეტაპს კი ახ.წ. IV-VIIსს-ით განსაზღვრავს).

ალბანელები პირველად ძვ.წ. 331 წელს არიან მოხსენიებულნი გავგამელასთან ბრძოლაში, სადაც ერთმანეთს ალექსანდრე მაკედონელისა და აქამენიდური ირანის არმიები უპირისპირდებოდნენ. ალბანელები აქამენიდური არმიის რიგებში იბრძოდნენ. ისტორიკოსთა სამართლიანი ვარაუდით, აღნიშნული პერიოდისათვის დამთავრდა ალბანეთის ტერიტორიაზე მკვიდრი ალბანური და არაალბანური მოდგმის ხალხების სატომო დიფერენციაცია, რომლებიც ადრე საერთო სახელწოდებით _ “კასპიანა” იყვნენ ცნობილები. ამავე პიერიოდიდან იწყება ალბანური და არაალბანური ტომების გაერთიანება საერთო სახელწოდებით _ “ალბანელები”.

ახ.წ. IV საუკუნისათვის, როდესაც ალბანეთში ქრისტიანობა სახელმწიფო რელიგიად გამოცხადდა, მკვლევარები უკვე ფეოდალურ ურთიერთობებს ხედავენ _ თითქმის ისეთსავე სოციალურ ურთიერთობებს, როგორიც მეზობელ სომხეთსა და ქართლში იყო. I-IVსს-ში ალბანეთის დედაქალაქი იყო ყაბალა (კაბალა, კაბალაკი). აქ იყო ალბანეთის არშაკიდი მეფეების რეზიდენცია. ხაზართა შემოსევების დროს, VIს-ში, დედაქალაქი ყაბალადან მტკვრის მარჯვენა მხარეს, ქალაქ პარტავში (ბარდავში) გადაიტანეს.

ძვ.წ. 69-67 და 66-65 წლებში ალბანეთის მეფე ორისი იბერიის მეფე არტავაგსა და სომხეთის მეფე ტიგრან მეორესთან ერთად რომაელთა ლუკუცისა და პომპეუსის შემოტევებს იგერიებდა. ძველი და ახალი წელთაღრიცხვების მიჯნაზე ალბანეთის სახელმწიფოს დასავლეთი ნაწილი ქართლის პოლიტიკური და კულტურული გავლენის სფეროში მოექცა, ხოლო მტკვრის მარჯვენა ნაპირის ოლქები და მათ შორის, უტიკის (უდიების) პროვინცია სომხეთის სახელმწიფომ დაიპყრო. უფრო ადრეც უტიკის ოლქი სომეხთა მეფე არტაშეს I-საც (189-160წწ.) ჰქონდა დაპყრობილი.

მიუხედავად ამისა, ალბანეთი, როგორც დამოუკიდებელი სახელმწიფო, არსებობას განაგრძობდა. ახ.წ. 387 წელს, რომისა და ირანის მიერ სომხეთის განაწილების შემდეგ, ალბანეთის პროვინციები უტიკი, არცახი (მ.კალანკატუაცი ალვანეთს არცახელების მშობლიურ, თავდაპირველ სამეფოს უწოდებს) და პაიტაკარანის ნაწილი კვლავ ალბანეთის შემადგენლობაში შევიდა, რომელთაგანაც ჩამოყალიბდა განსაკუთრებული სპარსული სამარზაპანო (სამეფისნაცვლო). ამ დროს ალბანეთში ვაჩაგანი მეფობდა, რომელმაც გაერთიანების შემდეგ მთელი რიგი ღონისძიებები გაატარა.

რაც მთავარია, არცახელებს კერპთაყვანისმცემლობაზე ხელი ააღებინა. ახ.წ. 510 წლის შემდეგ ალბანეთის სამეფო ხელისუფლება, რომელსაც პართიული არშაკიდების დინასტიის ადგილობრივი შტო მართავდა, გაუქმდა. ალბანეთი სასანიანებმა ირანის ერთ-ერთ პროვინციად აქციეს. ალბანეთს სპარსელი მარზპანები (მეფისნაცვლები), შემდეგ კი _ ალბანეთის გარდმანის პროვინციის მფლობელთა _ მიჰრანიდების ფეოდალური გვარი მართავდა. ეს უკანასკნელნი ირანის უზენაესობას აღიარებდნენ. VI-VIIსს-ის მიჯნაზე მიჰრანიდებმა ალბანეთის დამოუკიდებლობა აღადგინეს.

ხელახლა აღდგენილი ალბანეთის სახელმწიფოს ისტორიაში განსაკუთრებული ყურადღების ღირსია ჯუანშირის მმართველობის პერიოდი (636-671 წწ.). ჯუანშირს ალბანეთის ქვეყნის ხელახლა გაერთიანებაში და ეროვნულ-განმათავისუფლებელ მოძრაობაში მხარში ქართველებიც ედგნენ. ამ თვალსაზრისით, მემატიანეები განსაკუთრებით გამოყოფენ ქართლის ერისმთავრის, ადარნარსეს მოღვაწეობას. ჯუანშირის დროს ალბანეთს პოლიტიკური, ეკონომიკური და კულტურული აღმავლობის ხანა ჰქონდა. ჯუანშირი აგებდა ციხეებსა და ეკლესიებს. მშობლიურ გარდმანში ჯუანშირს დიდებული გუმბათიანი ტაძარი აუგია, რომელიც შესანიშნავი ფრესკებით ყოფილა დამშვენებული. VIIს-ის მეორე ნახევარში, ჯუანშირის მემკვიდრეების დროს, ალბანეთში არაბები შეიჭრნენ და ქვეყანა დაიპყრეს.

VIIIს-ის 30-იან წლებში არაბების მიერ ალბანეთი საბოლოოდ და მთლიანად იქნა დაპყრობილი. 866 წელს ალბანელმა მთავარმა ჰამამმა ცოტა ხნით აღადგინა ალბანეთის სამეფო. ამ დროიდან იწყება ალბანური ეთნოსის დეეთნიზაციის პროცესი, რომელიც XIს-ში თითქმის მთლიანად დამთავრდა. ალბანეთის სამეფოს მოსახლეობის ნაწილის დეეთნიზაციის პროცესი უფრო ადრეც მიმდინარეობდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, IV-V სს-ში არმენიზებულ იქნა არცახი (ყარაბაღი). VI-VIIსს-ში ასევე მნიშვნელოვნად იყო არმენიზებული უტიკიც.

რაც შეეხება თურქიზაციას, მას ინტენსიური ხასიათი XIს-დან ჰქონდა და ძირითადად გამოწვეული იყო ალბანეთის ტერიტორიაზე თურქ-ოღუზების მასობრივი გადმოსახლებით. სტრაბონის ცნობით, ალბანეთში 26 ენაზე მოლაპარაკე ტომები მკვიდრობდნენ. როგორც ზემოთაც აღვნიშნეთ, სავარაუდოა, რომ ამ ტომთა ძირითადი ნაწილი ერთმანეთს თანდათან შეერწყა.

ალბანეთის სამეფოს წარმოქმნას, რა თქმა უნდა, სხვადასხვა ალბანური ტომების ინტეგრაცია ახლდა თან. თუმცა ამის პარალელურად მის განაპირა მხარეებში დეინტეგრაციის პროცესებიც მიმდინარეობდა.

(ალბანური ანბანი)

V საუკუნისათვის, როდესაც ალბანური ანბანი შეიქმნა, ერთიან სალიტერატურო ენად გარგარული მეტყველება იქნა მიჩნეული, რომელზედაც სამეფო რეზიდენციის ტერიტორიაზე (ფაიტაკარან-ბაილაკანში) მცხოვრები მოსახლეობა ლაპარაკობდა, მაგრამ Vს-ის მეორე ნახევრიდან სამეფოს ცენტრი უტიქში, ქ. პარტავში გადაიტანეს. ამ პროვინციის სალაპარაკო ენა კი უტიური (თანამედროვე უდიური) იყო. “არაბი ისტორიკოსები ამ ენას უწოდებდნენ არანულს, ანუ ალბანურს. ასე წინააღმდეგობაში აღმოჩნდა სალიტერატურო ენა და ქვეყნის ცენტრალური რეგიონის სამეტყველო ენა, რის გამოც იგი მალე გამოვიდა ხმარებიდან და სულ მცირე ხნით დარჩა საეკლესიო ენად” (ზ. ალექსიძე).

ჩვენ ვვარაუდობთ, რომ გარგარულ და უდიურ ენებს (მეტყველებას) შორის დიდი სხვაობა არ უნდა ყოფილიყო. ისინი ერთი ენის ორ დიალექტად შეიძლება მივიჩნიოთ. იგივე შეიძლება ითქვას გარდმანელთა და წავდელთა მეტყველების შესახებაც. ფაქტია, რომ ალბანეთის ოთხივე დასახელებული ოლქის მოსახლეობა უცხოელი ავტორების მიერ არამარტო ერთ ქვეყნად, არამედ ერთ ხალხადაც აღიქმებოდა, რაც უდავოდ რეალურ სინამდვილეს უნდა ასახავდეს.

ალბანეთის სხვადასხვა პროვინციის მოსახლეობის ინტეგრაციაში მნიშვნელოვანი როლი ქრისტიანულ რელიგიას ჰქონდა მინიჭებული. ისიც ფაქტია, რომ ალბანეთის სახელმწიფოს მცხოვრებნი ერთი ეთნონიმით _ “ალბანელებით” მოიხსენიებოდნენ. ამ ხალხს ერთიანობის შეგნება და ერთიანი ალბანური იდენტობა ჰქონდა. ამიტომ არაა გაზიარებული და სავსებით სამართლიანადაც სომეხ მეცნიერთა შორის გაჩენილი “ახალი თვალსაზრისი”, რომ ქვეყნის სახელს “ალბანეთს” ეთნონიმის მნიშვნელობა არასოდეს არ მიუღია და რომ ის მხოლოდ პოლიტიკურ დატვირთვას ატარებდა (ზ. ალექსიძე).

ალბანეთის სხვადასხვა მხარეებს (ოლქებს) შორის ინტეგრაციის პროცესი რომ აშკარად დიდი ხნის დაწყებული იყო, ეს იქიდანაც მტკიცდება, რომ ქრისტიანობის მიღების შემდეგ ისინი მალევე ქმნიან ალბანურ ანბანს, დამწერლობას, თარგმნიან სასულიერო ხასიათის ლიტერატურას, რომელიც ერთ-ერთ დიალექტზე იყო შექმნილი და ყველა ალბანელისათვის იყო გასაგები.

ცხადია, რომ ალბანეთის სახელმწიფოს მკვიდრნი უცხოელ ავტორთა მიერ ერთ ხალხად (ეთნოსად) აღიქმებოდნენ და მათ საერთო ეთნონიმი _ “ალბანელი” ჰქონდათ. მაგრამ მიგვაჩნია, რომ ეთნონიმი “ალბანელი” მათთვის გარეეთნონიმი (ეგზოეთნონიმი) იყო (ისევე როგორც ქართველთათვის, “იბერიელი”). თუ რას უწოდებდნენ ალბანელები თავიანთ თავს, ეს მომავალი კვლევაძიების საქმეა. შესაძლოა, ისინი ამისათვის რომელიმე ოლქის მცხოვრებთა სახელწოდებას (გარგარელები ან უტიელები) იყენებდნენ.

სტრაბონის ნაშრომიდან ირკვევა, რომ ქრისტიანობის მიღებამდე ალბანელები მნათობებს _ მთვარეს და მზეს _ ეთაყვანებოდნენ. მათ შორის ცეცხლთაყვანისმცემლობაც ყოფილა გავრცელებული. წყაროები ალბანელთა სამ მთავარ ღვთაებას “არამზადას”, “მიხრასა” და “ანახიტის” ასახელებენ. ალბანეთში არსებობდა სატაძრო მიწებიც.

VIIს-დან ალბანეთში ნელნელა გავრცელებას იწყებს ისლამიც, რომელმაც სრულ და საყოველთაო გამარჯვებას XIსში მიაღწია. მაგრამ ხალხში კვლავ იყო შემორჩენილი ადგილობრივი ქრისტიანობამდელი რწმენა-წარმოდგენები, რომლებიც ბუნების ძალთა აღორძინებასთან იყო დაკავშირებული და რომლის წინააღმდეგაც ქრისტიანული ეკლესია, ბუნებრივია, როგორც სხვა ქვეყნებში, აქაც სათანადოდ იბრძოდა. როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, ალბანელებმა ქრისტიანული რელიგია ძალიან ადრე მიიღეს.

Vს-ის ჩათვლით სამხრეთ კავკასიის ქვეყნებში (იბერია, ალბანეთი, სომხეთი) სარწმუნოებრივ-დოგმატური ერთობა არსებობდა. “ქართული და ალბანური ეკლესიები VIს-ის დასაწყისიდან ჯერ იდგნენ ე.წ. ზენონის (ბიზანტიის კეისარი 474-475, 476-491) “ჰენოტიკონის” (482წ.) პოზიციაზე, რომლის მიზანიც იყო მონოფიზიტობისა და დიოფიზიტობის შერიგება, ხოლო VIს-ის ორმოცდაათიან წლებში გაემიჯნენ სპარსეთის იმპერიის ცდას, ამიერკავკასიის ტერიტორიაზე შეეკრა ერთიანი მონოფიზიტური ბანაკი მართლმადიდებლური ბიზანტიის წინააღმდეგ. მაგრამ ეს წინააღმდეგობა ჯერ კიდევ ფხიზელი და ზომიერი იყო. რამდენადაც ალბანეთის სამხრეთ-დასავლეთი ნაწილი (არცახი, უტიკი) ხშირად სომხეთის პოლიტიკური გავლენის ქვეშ იყო, ეს უკანასკნელი ცდილობდა ალბანური ეკლესია მისი გავლენის ქვეშ ყოფილიყო. ისინი ამ მიზანს ხშირად აღწევდნენ.

საისტორიო წყაროებით აშკარაა, რომ ალბანეთში ქრისტიანობის ორ მიმდინარეობას _ მონოფიზიტობასა და დიოფიზიტობას შორის ბრძოლა იშვიათი არ იყო. სომხურმა მონოფიზიტურმა ეკლესიამ ალბანეთის დიდ ნაწილში ქალკედონისტობასთან ბრძოლაში საბოლოოდ გარკვეულ წარმატებებს მიაღწია. თუმცა იბერიის (ქართლის) მოსაზღვრე დასავლეთ ალბანეთის ტერიტორიაზე, რომელსაც ქართული წყაროები ჰერეთის სახელით მოიხსენიებენ (ქართული წყაროები IX-Xსს-ში ჰერეთს ხშირად მთელ ალბანეთსაც უწოდებენ), დიოფიზიტობამ გაიმარჯვა, განსაკუთრებით შექის (რესპ. ჰერეთის) სამთავროში, იქ, სადაც დღეს ძველი ალბანელების (უდიელების) ორი სოფელია შემორჩენილი. ალბანეთში, მის სხვადასხვა ოლქში მონოფიზიტობისა და დიოფიზიტობის აღიარებამ ბევრად განსაზღვრა ამ ქვეყნის ეთნიკური განვითარების შემდგომი ბედი.

ალბანეთის ქვეყნის დიდი ნაწილის (არცახის, შემდგომი ყარაბაღის) გასომხება აქ სწორედ სომხური ეკლესიის დიდი გავლენის შედეგი იყო. ასევე გასომხდა ალბანეთის უტიკის მხარის მოსახლეობაც. ალბანელთა კულტურის მაღალი დონის მაჩვენებელია ისიც, რომ Vს-დან მათ ჰქონდათ საკუთარი ანბანი, დამწერლობა. ქრისტიანობის მიღება ალბანელებში არამარტო ხალხის სოციალურ, არამედ კულტურულ დაწინაურებაზეც მიუთითებს. V-VIII სს-ში არსებობდა ორიგინალური სასულიერო ლიტერატურა და ადგილობრივ ენაზე სწავლების ტრადიცია. ალბანურმა დამწერლობამ დაახლოებით ოთხი საუკუნე იარსება და ეთნიკური პროცესების შედეგად VIIIს-ში არსებობა შეწყვიტა.

ალბანელებს ქრისტიანობის მიღებისთანავე ჰქონდათ ბიბლიის სრული თარგმანი, რადგან როგორც ზ. ალექსიძე აღნიშნავს, “ლექციონარი” (რომელიც მან სინას მთაზე აღმოაჩინა) შეიძლება ჰქონდეს მხოლოდ იმ ხალხს, რომელსაც თავის ენაზე აქვს ბიბლიის სრული ტექსტი”. ზ. ალექსიძის ერთმნიშვნელოვანი დასკვნა ასეთია: “ალბანური ენა მართლაც არის ძველი უდიური ენა ან პირიქით _ უდიური ენა არის ახალი ალბანური”. “ალბანური ენა, როგორც ლექსიკის, ისე მორფოლოგიის თვალსაზრისით ძლიერ ახლოს არის უდიურთან”. ამდენად, ძველი ალბანელების ერთადერთი უშუალო მემკვიდრეები უდიები არიან, რომლებმაც დღემდე შემოინახეს ალბანური (უდიური) ენა.

ალბანელთა სხვადასხვა ტომებმა: გარგარელებმა, გარდმანელებმა, წავდეელებმა, არცახელებმა, აგრეთვე ქართული წყაროებით სახელდებულმა მოვაკანელებმა, რანებმა, ჰერებმა, ჩვენამდე ვეღარ მოაღწიეს. მართლია, მათი დიდი ნაწილი ფიზიკურად არ გადაშენებულა, მაგრამ დროთა განმავლობაში სხვა ეთნოსთა (სომხების, აზერბაიჯანელი თურქების, ქართველების) ნაწილი გახდა.

ალბანელთა შთამომავლები უდიები რომ არიან, ეს XVIIს-ის სომხურ წყაროებშიცაა მითითებული. უტიელები (უდიელები) ალბანელთა უშუალო მემკვიდრეები რომ იყვნენ, ამის შესახებ მათ გადმოცემა ანუ ისტორიული მეხსიერება XVIIIს-შიც ჰქონდათ.

საისტორიო წყაროებით ირკვევა, რომ ალბანეთი განვითარებული მეურნეობის ქვეყანა იყო. ალბანელები მისდევდნენ მესაქონლეობასა და მიწათმოქმედებას. ალბანეთის საზამთრო საძოვრებზე ცხვარს ჩრდილოეთკავკასიელი მთიელებიც კი აბალახებდნენ. ალბანელთა შთამომავლების, უდიების ტრადიციული სამეურნეო საქმიანობა სარწყავი მიწათმოქმედებაა. თესდნენ ხორბალს, ქერს, ფეტვს, განვითარებული იყო მევენახეობა (უდიები აყენებდნენ მაღალი ხარისხის ღვინოს). ფრიად განვითარებული იყო მეაბრეშუმეობაც.

უდიებში მესაქონლეობას დიდი მასშტაბები არ ჰქონია, თუმცა ყველა ოჯახს ჰყავდა ძროხები, ღორები, ქათმები და ინდაურები. საქართველოში გადმოსახლებულმა უდიელებმა მეურნეობის ტრადიციული დარგები განავითარეს, განსაკუთრებით კი მეაბრეშუმეობა და მევენახეობა. საქართველოში გადმოსახლების პირველ ხანებში უდიები ტრადიციულ ბრინჯის მოყვანასაც მისდევდნენ, მაგრამ თანდათან, ახალ პირობებში მან სამეურნეო საქმიანობაში თავისი მნიშვნელობა დაკარგა.

აზერბაიჯანში მცხოვრები უდიები კრამიტის დამზადების შესანიშნავი ხელოსნები იყვნენ. საქართველოს სოფელ ზინობიანში დროთა განმავლობაში უდიების საქმიანობის ეს ტრადიციული დარგი გაქრა. ხელოსნობის დარგებიდან ძველ ალბანელთა შთამომავლებში გავრცელებული იყო აგრეთვე მეთუნეობა (ჭურჭლის დამზადება). აზერბაიჯანში უდიელთა სოფლები მთისწინა ზოლშია განლაგებული. დასახლება დაგეგმარების გარეშეა წარმოქმნილი. უდიელის კარ-მიდამო მოიცავს არამარტო საცხოვრებელ კომპლექსს, არამედ სამეურნეო ნაგებობებს, ხილის ბაღს. კარ-მიდამო, ჩვეულებრივ, შემოღობილი ჰქონდათ წნული ღობით ან ქვის გალავნით. ბაღებში ბევრი აქვთ მოშენებული კაკალი, თხილი, წაბლი. უდიები ნაწილობრივ ვაჭრობასაც მისდევდნენ. გასაყიდად გაჰქონდათ აბრეშუმი, აბრეშუმის პარკი, წეკო, კაკალი, თხილი, ბრინჯი, წაბლი, ბლის კერკი და ა.შ.

უდიებს ქვის ან აგურის ერთსართულიანი საცხოვრებელი სახლები ჰქონდათ. ქვის მაღალ ფუნდამენტზე აშენებული სახლები ორფერდა ან ოთხფერდა გადახურვისა იყო. სახლები, ჩვეულებრივ, კრამიტით ჰქონდათ გადახურული. უფრო ადრე იშვიათი არ ყოფილა ჩალით გადახურული სახლები.

XIXს-ში უდიელთა სახლები უფანჯრო იყო. სინათლე, ჩვეულებრივ, მხოლოდ ერდოდან (სახურავზე მოწყობილი პატარა ღიობი, ნახვრეტი) შედიოდა. საცხოვრებელი სახლის შუაში მოწყობილი იყო კერა, სადაც ცეცხლს ანთებდნენ. კერა არასოდეს არ ქრებოდა. აქ ამზადებდნენ საჭმელს. სახლის კედლებში გამოყვანილი იყო თახჩები (კედლის კარადები), სადაც ლოგინს, ჭურჭელს, მწნილიან ქოთნებს ინახავდნენ.

ფქვილის შესანახად იყენებდნენ თიხისაგან გაკეთებულ ყუთებს, რომლებიც, ჩვეულებრივ, ოთახის კუთხეში ედგათ. საქართველოში გადმოსახლებული უდიები თავდაპირველად ხის სახლებს აგებდნენ, რასაც ხელს უწყობდა ის ფაქტორი, რომ ადგილი, სადაც ისინი დასახლდნენ (სოფელი ზინობიანი), ტყიანი იყო. საერთოდ, უდიები ხის დამუშავების კარგი ოსტატები იყვნენ.

XIXს-ის ბოლოს ყოფიდან გაქრა უდიელთა ტრადიციული ტანსაცმელი. 1800-იანი წლების ფოტოსურათებით ირკვევა, რომ უდიელთა ტანსაცმელი ყარაბაღელი სომხების ტანსაცმლის იდენტური იყო.

ორ ხალხს შორის კულტურის ამ ელემენტის მსგავსება არა მხოლოდ მეზობლად ცხოვრებით, არამედ საერთო წარმოამვლობითაც უნდა აიხსნას. უდიების ტრადიციული საკვები მცენარეული პროდუქტები იყო: ლობიო, ბრინჯი, კაკალი, ბოსტნეული, ხილი, კენკრა. პურს, ჩვეულებრივ, ხორბლის ფქვილისაგან თორნეში (ვერტიკალური საცხობი) აცხობდნენ. განსაკუთრებით პოპულარული იყო ფლავის სხვადასხვა სახეობა, რომელსაც ბრინჯისაგან, ლობიოსაგან, ჩამიჩისაგან, ხურმისაგან, წაბლისაგან, ნიგვზისაგან ამზადებდნენ.

ტრადიციული იყო ბრინჯის მაწონთან ერთად ჭამა. პოპულარული იყო მოხალული და მოხარშული წაბლი, რომელსაც უდიები თბილისელ და ბაქოელ შემსყიდველებზე ყიდდნენ. ნიგვზისაგან ხდიდნენ ზეთს. XIXს-ში თითქმის ყველა უდიურ ოჯახს ასამდე ქათამი მაინც ჰყავდა. მოხარშული ფეტვით გასუქებულ ქათამს ბრინჯით ტენიდნენ და ბუხარში წვავდნენ. გავრცელებული იყო და არის ჩიხირთმა. უდიების საკვების მნიშვნელოვან ნაწილს რძის პროდუქტები (მაწონი, არაჟანი, კარაქი, ერბო) შეადგენდა.

დღესასწაულზე და სტუმრიანობისას აუცილებელი იყო ხორციანი კერძები (ქათმის ჩიხირთმა, ტოლმა). ძალიან გავრცელებული იყო თევზის კერძები. ტკბილეულიდან უდიების კვების რაციონში აუცილებლად იყო თაფლი და ჰალვა. სხვადასხვა ხილისაგან (ყურძენი, მსხალი, ვაშლი, თუთა, შინდი) იცოდნენ არყის გამოხდა. დახელოვნებული იყვნენ მწნილების დამზადებაში.

(უდიური პური)

ისევე როგორც კავკასიის სხვა ხალხებში, უდიებში სათანადო დონეზე იდგა სტუმრის პატივისცემა. დღესაც ისინი უაღრესად სტუმართმოყვარენი არიან. ტრაცდიციულია ასაკით უფროსისადმი, მოხუცისადმი პატივისცემა და მოწიწება. ქუჩებში, მოედნებზე ახალგაზრდები მოხუცებს პატივისცემის ნიშნად ფეხზე წამოუდგებიან.

უდიელთა წინაპარ ალბანელებში ამ წეს-ჩვეულების შესახებ ბერძენი გეოგრაფი სტრაბონიც საუბრობდა: “ალბანელები მოხუცებულობას მეტისმეტად სცემენ პატივს, არა მარტო თავისი მშობლებისას, არამედ სხვებისასაც”. უდიებში სახლის უფროსი და მბრძანებელი უფროსი მამაკაცი იყო. მას სახლში შესვლისას ოჯახის ყველა წევრი ფეხზე წაუდგებოდა. სტუმართან სუფრაზე ვაჟი არ ჯდებოდა. ის სუფრის სიახლოვეს ტრიალებდა და ემსახურებოდა. ქალები კაცებთან ერთად არ სადილობდნენ. სხვაგან წასვლისას ქალს ქმრისაგან აუცილებლად ნებართვა უნდა მიეღო.

XIXს-ში უდიები ძირითადად პატარა (ინდივიდუალურ) ოჯახებად ცხოვრობდნენ. დიდი (გაუყრელი) ოჯახები მხოლოდ სოფელ ნიჟში იყო შენარჩუნებული. ვართაშენში არც ერთი დიდი ოჯახი არ იყო დადასტურებული. უდიელთა ურთიერთობაში დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ნათესაობას. აქ, სისხლით ნათესაობის გარდა, მოყვრობითი და ხელოვნური ნათესაობაც დასტურდება. გვარი ერთ სანათესაო წრეს წარმოადგენდა. ის ეგზოგამიური იყო. ქორწინება მკაცრად იყო აკრძალული შვიდი თაობის განმავლობაში. შვიდ თაობამდე ქორწინების აკრძალვა იმ გარემოებაზე მიუთითებს, რომ უდიებს შორის სოციალური ურთიერთობების ეს სფერო განპირობებული იყო მართლმადიდებლური საეკლესიო კანონმდებლობით.

სომხურ-გრიგორიანული (მონოფიზიტური) ეკლესია, როგორც ცნობილია, საქორწინო აკრძალვას მხოლოდ ოთხ თაობამდე მოითხოვდა. შვიდ თაობამდე საქორწინო ურთიერთობის აკრძალვა ასევე მიუთითებს იმ ფაქტზე, რომ ნიჯელი უდიები თავდაპირველად მართლმადიდებლები იყვნენ და გვიან გახდნენ მონოფიზიტები. უდიები მაჰმადიანებზე არ ქორწინდებოდნენ. სხვა რელიგიებისა და კონფესიების წარმომადგენლებთან საქორწინო ურთიერთობაში არშესვლა თავისთავად აპირობებდა უდიური ეთნიკური თავისთავადობის შენარჩუნებას. უდიებში მკაცრად იყო აკრძალული ქორწინება დედის მხრიდან ნათესავებზე.

აზერბაიჯანში მცხოვრებ უდიელთა გვარსახელები ორი სუფიქსითაა წარმოდგენილი. ნიჯელთა გვარები სომხური სუფიქსით (-იან) არის ნაწარმოები, ხოლო ვართაშნელებისა რუსული (-ოვ) სუფიქსით (სომხურ-აზერბაიჯანული კონფლიქტის შემდეგ, ბევრმა უდიელმა გვარსახელის მაწარმოებელი სომხური სუფიქსი –იან ტრადიციული უდიური ან აზერბაიჯანული ფორმანტით შეცვალა, მაგალითად, კოჩარიანი _ კოჩარლი და ა.შ.). რაც შეეხება საქართველოს ყვარლის რაიონის სოფელ ზინობიანში მცხოვრებ უდიებს, მათი გვარები ძირითადად ქართული –შვილი სუფიქსს ირთავენ. აღნიშნული სუფიქსებით ნაწარმოები უდიელთა გვარსახელები ოფიციალურ იურიდიულ დოკუმენტებშია შეტანილი.

უდიები როდესაც დედაენაზე მეტყველებენ და ამა თუ იმ გვარს ახსენებენ, უდიურ გვარებს სომხურ, ქართულ და რუსულ სუფიქსებს არ ურთავენ. ჩვეულებრივ, თითოეულ უდიურ გვარსახელს უდიური ფორმა აქვს. ნიჯელი დალაქიანების გვარის უდიური ფორმაა დალახო, ქოჩარიანებისა _ ქოჩარხო, ხამიანებისა _ ხამარხო, ვაზირიანისა _ ვაზირხო, მურადიანისა _ მურადარხო. ვართაშნელი კანანჩოვის გვარს გამოთქვამდნენ როგორც კანარჩი, ყაზაროვს _ ყაზარი, პაჯიკოვი _ პაჯიკი და ა.შ. როგორც სამეცნიერო ლიტერატურაშია აღნიშნული, ნიჯსა და ვართაშენში უდიები გვარების მიხედვით არიან განსახლებული, ე.ი. ერთი გვარი (სანათესაო წრე) ერთ პატარა უბანს ქმნის.

ზინობიანში მცხოვრები უდიები გვარების მიხედვით არ არიან დასახლებული. 1920-1922 წლებში გადმოსახლებისას ესა თუ ის გვარი იქ დასახლდა, სადაც ადგილი მისცეს. ვართაშენიდან გადმოსახლებულებს გვარებიც აქედან გადმოჰყვათ, ოღონდ მათი გვარსახელები ოფიციალურად –შვილი სუფიქსით არის გაფორმებული: პაჭიკი _ პაჭიკიშვილი, ნემუში _ ნემუშაშვილი და ა.შ. სოფელ ნიჯში რამდენიმე გვარი ერთ უბანს ქმნიდა. ყველა გვარს თავისი სალოცავი (“ჯილისა”) ჰქონია. ნიჯელებს საერთო ნიჯური სალოცავი არ ჰქონიათ. მათთვის ასეთი სალოცავი იყო ვართაშენის “იეღიშ არაქელა”, აგრეთვე სალოცავი სოფელ ჯილტში, სადაც სომხები ცხოვრობდნენ.

ვართაშნელი უდიების თითოეულ გვარსაც თავისი სალოცავი ჰქონია. ვართაშნიდან საქართველოში (სოფ. ზინობიანში) გადმოსახლებულ უდიებს თან სალოცავის ნიში (“ეველ”) გადმოუტანიათ, რომელიც ვართაშნის სალოცავ “წიმერიდან” წამოღებული ქვის, მიწისა და ჯვრისაგან შედგება. მიგრანტების მიერ სალოცავის ნიშის თავდაპირველი საცხოვრისიდან ახალ საცხოვრისში გადატანა საერთოკავკასიური წესი იყო და ის ქართველთათვისაც იყო დამახასიათებელი.

კავკასიის სხვა ხალხების მსგავსად, უდიებმაც იცოდნენ ხელოვნური დანათესავება. შვილის შერჩენის მიზნით, სცოდნიათ ბავშვის “ყიდვა-გაყიდვა”. ძალიან დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდნენ ნათლიას (“ხაშბაბა”). უდიებში ნათლიაობა მემკვიდრეობითი ყოფილა, ამიტომ ქორწინება იკრძალებოდა არა მარტო ნათლიისა და ნათლულის ოჯახის წევრებს, არამედ მის შთამომავლებს შორისაც. ნათლია ყველაზე პატივსაცემ სტუმრად ითვლებოდა. ის საქორწილო რიტუალშიც დიდ როლს თამაშობდა. “ხაშ” უდიურად მთვარეს, ნათელს ნიშნავს, შესაბამისად, “ხაშბაბა” _ ნათლიას, ნათლიმამას, მთვარე მამას.

გასაზირებელია თ. შარაბიძის მოსაზრება, რომ “ხაშბაბა” თავისი შინაარსით თავდაპირველად მთვარის კულტს უკავშირდება. ძველი ალბანელებისათვის კი მთვარე ერთ-ერთი მთავარი ღვთაება იყო. პატარძალი აუცილებლად ქალიშვილი უნდა ყოფილიყო. წინააღმდეგ შემთხვევაში უდიებს ჰქონდათ ტრადიცია არაქალიშვილი პატარძლისათვის ქურქის უკუღმა ჩაცმისა და მამის სახლში დაბრუნებისა.

ისევე როგორც კავკასიის სხვა ხალხებისათვის, უდიებისათვისაც დამახასიათებელი იყო უმძრახობის წეს-ჩვეულება. დღეისათვის ეს ტრადიცია დავიწყებს მიეცა. გარდაცვალებისთანავე მიცვალებულს განბანდნენ, სუდარაში ახვევდნენ. შემდეგ მღვდელს იწვევდნენ წესის ასაგებად. წესის აგების შემდეგ, მიცვალებული ლეიბით ეზოში გამოჰქონდათ და საგანგებოდ გაკეთებულ კიბეზე აწვენდნენ. აქედან ცხედარი ეკლესიაში მიჰქონდათ. ღამე იქ ტოვებდნენ. მეორე დღეს ლიტურგიისა და გლოვის შემდეგ მიცვალებულს კრძალავდნენ. ქელეხს მხოლოდ მამაკაცები ესწრებოდნენ. ტრაპეზი ყველის, პურის, მოხარშული ხორცის, ყაურმის, შილაფლავისაგან (“შილახუა”) შედგებოდა.

როლანდ თოფჩიშვილის ლიტერატურიდან – კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია - ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა.