* ქურყა (ინგ. Куркъа) – ღმერთთან მებრძოლი კულტურული გმირი, სესქა სოლსას ვაჟი ინგუშურ მითოლოგიაში. იგი ადამიანებისთვის ჭექა-ქუხილის ღვთაება სელას ცხვრებს, წყალსა და საცხოვრებლის ასაშენებელ მასალას სტაცებს (ვარიანტი:ცეცხლს სტაცებს თყას).
ამ ფრიად სარისკო საქმეში მას ეხმარება სელას შვიდი ვაჟი, რომლებსაც ღვთაებასთან მისასვლელი გზის დაცვა ევალებათ. განრისხებულმა სელამ ქურყა რკინის ჯაჭვით კლდეს (ვარიანტი: ყაზბეგის მწვერვალს) მიაბა და მიუჩინა არწივი, რომელიც გმირს ყოველდღიურად გულს უკორტნის.
მიჯაჭვულ გმირს დარაჯად უდგას სელას ცოლი – ფურყი. თუ ვინმე ამ უკანასკნელის მიერ მოხაზული მაგიური წრის გადალახვას შეეცდება, ფური მას უფსკრულში გადაჩეხავს.
* ვაზავარდი (ოს. Уазавæрд) – ოსურ ტრადიციულ საზოგადოებაში XIX საუკუნის შუახანებამდე მოქმედი ჩვეულება – მამის მიერ ახალშობილი ვაჟისთვის სამსხვერპლო ცხოველის სისხლის შეპკურება ან წასმა.
იმ ადგილთან ახლოს, სადაც ქალი მშობიარობდა (ჩვეულებრივ ეს იყო ბოსელი), სათანადოდ მომზადებული ქმარი იდგა და, როგორც კი ბავშვი დაიბადებოდა, კლავდა თხას, რომლის სისხლს ჩვილს წაუსვამდა (შეასხურებდა) და უზენაესს – სთირ ხუიცაუს და მის „თანამგზავრს“, მამაკაცთა ღვთაებას, ვასთირჯის, ბავშვის შენარჩუნებასა და ჯანმრთელობას შესთხოვდა.
* თიეყდიეშვერგი (ქისტ. Тиекъдиешверг) – პანკისელი ქისტების სალოცავის – წიინდ გიურგის (სოფელი ომალოს ჩრდილო-აღმოსავლეთით მდებარე წმინდა გიორგის სახელობის ქართული ეკლესიის ნაშთი) – კულტმსახური.
მის მოვალეობას შეადგენდა აღევლინა ლოცვა და ეკურთხებინა საწესო სუფრა, აღდგომის დღეს, მზის ამოსვლამდე დაერეკა ზარი, რომელიც სალოცავთან მდგარ მუხის ხეზე ეკიდა. თავისი საქმიანობისათვის თიეყდიეშვერგი გასამრჯელოდ ყოველი დაკლული სამსხვერპლო ცხოველის უკანა ბარკლებს იღებდა.
* მათე ფილე (ადიღ. Матэ пылъэ – „კალათის ჩამოკიდება“) – მესისხლეობასთან დაკავშირებული ადიღური წეს-ჩვეულება – უნებლიე ან თავდაცვის დროს, ასევე შეურაცხყოფისთვის ჩადენილი მკვლელობისა თუ დაჭრის შემდეგ დამნაშავის მიერ დაზარალებული ოჯახის კერიის ჯავზე ან ჭიშკარზე ცარიელი კალათის ჩამოკიდება და მშობლიური კუთხის სამუდამოდ დატოვება. ასეთ შემთხვევაში შურისძიება მხოლოდ დანაშაულის ჩამდენზე ვრცელდებოდა.
* ცვანათი ავზაგი (ოს. Цуанæтты æвзаг – „სამონადირეო ენა“) – მონადირეთა მიერ ნადირობის პროცესში გამოყენებული საიდუმლო ენა, რომელშიც სათანადო ტერმინები და ცნებები გადმოცემულია გადატანითი მნიშვნელობით. გარდა იმისა, რომ მონადირეები ერთმანეთს მხოლოდ მეტსახელით მიმართავდნენ, ცხოველები, საგნები და ბუნებრივი მოვლენებიც კი განსაკუთრებული ტერმინებით აღინიშნებოდა (მაგ., ტახს „ეშვიანს“ უწოდებდნენ, ირემს – „რქოსანს“, დათვს – „ჩორთას“ და ა. შ.).
ცვანათი ავზაგით ოსი მონადირეები ცდილობდნენ თავიანთი განზრახვა ნადირთმფარველი აფსათისათვის და ნადირისათვის დაემალათ და ამით უზრუნველეყოთ წარმატებული ნადირობა.
* ჯვარი წინა – საწესო სიმღერა, გავრცელებული კახეთში, სამცხე-ჯავახეთში, ხევში, თუშეთში, ფშავში და სხვ. სრულდებოდა ვაჟის სახლში გამართულ ქორწილში კერიის ირგვლივ ნეფე-დედოფლისა და მაყრიონის საწესო შემოვლის დროს. გ. თედორაძის თანახმად, ფშავში „ჯვარი წინას“ შემდეგი წესის დაცვით მღეროდნენ: ნეფის სახლში შესვლისას ორ ჯგუფად გაყოფილი მაყრიონი კერიის ორ მხარეს ერთმანეთის მოპირდაპირედ განლაგდებოდა.
ნეფე-დედოფლის, მდადისა და მაყრების მიერ კერის ირგვლივ სამჯერ შემოვლისას ორივე ჯგუფი სიძე-პატარძალს ერთი და იმავე სიტყვების განმეორებით სამერმისო ბედნიერების სიმღერას – „ჯვარი წინას“ – უძღვნიან. აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში სიმღერა წმინდა გიორგისადმი არის მიმართული:
„ჯვარი წინასაო, ჯვარი წინასაო.
ანგელოზები მარჯვნივ მხარესაო.
სამოცდასამი წმინდა გიორგი
თუ დასწერს ჯვარსა ჩვენს ნეფიონსაო“.
ვარიანტი:
„ვინ დასწერს ჯვარსა, ჩვენს ნეფიონთა,
წმინდა გიორგი, ის დასწერს ჯვარსა ჩვენს ნეფიონთა“.
ე. ვირსალაძის აზრით, „ამ სიმღერით კერის გარშემო ნეფიონის შემოვლა, როგორც ჩანს, ძველი ქართული საქორწინო რიტუალის ძირითად მომენტს წარმოადგენდა და ქრისტიანული ქორწილის რიტუალზე ბევრად ძველი იყო“. სპეციალისტთა შეხედულებით, აღნიშნული სიმღერა შესრულების ადგილის, წესისა და მელოდიური ქსოვილის ინტონაციით გენეტიკურ კავშირს ავლენს მეგრულ საქორწილო სიმღერასთან.
* ოშჰამახო (ადიღ. Iуащхьэмахуэ/ Iошъхьэмаф: Iуащхьэ – „მთა“, махуэ – „ბედნიერი“, ე. ი. „ბედნიერების მთა“, „წმინდა მთა“) – იალბუზი – ოლიმპი, ღმერთების სამკვიდრო ჩერქეზულ მითოლოგიაში.
ოშჰამახო, ისევე როგორც, ზოგადად, ყველა მთა, თჰაშხოს – დიდი ღმერთის, შექმნილია. ნართული ეპოსში იგი ცის რეპრეზენტანტიაა, იშვიათად სტუმრობენ ნართები (წელიწადში ერთხელ ერთი ნართი, ღმერთების მიწვევით). მაგრამ აუცილებლობის შემთხვევაში ისინი ამ რეგლამენტაციას არღვევენ. ასე მაგალითად, ბოროტი ღმერთის – პაყოს, მდევნელი ნართები მას ზეცაში დაეწევიან. ზოგჯერ ოშჰამახოზე მოხვედრის მცდელობა გმირისთვის მძიმე განსაცდელის მომტანი ხდება.
ამასთან არის დაკავშირებული ერთ-ერთი პრომეთეული მოტივი ოშჰამახოზე მიჯაჭვულ ტანჯულზე, რომლის როლში ხშირად ნასრენ-ჟაჭე გვევლინება. ნართულ თქმულებათა ზოგიერთ ვერსიაში ოშჰამახო და ყაზბეგი ტიტანებად გვევლინებიან და ერთმანეთს მტრობენ. ყაზბეგი მოწინააღმდეგეს დანით ხელში ეპარება, მაგრამ ოშჰამახოს მცველი ძაღლები – ბერმამით-უფროსი და ბერმამით-უმცროსი, ხმაურს ასტეხენ, და იწყება დაუნდობელი ორთაბრძოლა, რომელიც მთელი დღე გრძელდება. საღამო ჟამს დასისხლიანებული, მაგრამ ჯერ კიდევ ცოცხალი ყაზბეგი თერგს გაღმა ეცემა. იგივე მოსდით ოშჰამახოსა და ბერმამითებს. შემდეგ ოშჰამახოს გადაუვლის ნუჰ-ბეღიმბარი (ისლამის გავლენა) და ილბუზს უნაგირის ფორმას აძლევს. უფრო მოგვიანებით, ოშჰამახო რატომღაც გოგო ხდება და თავისი სილამაზის დასაფარად ყინულის ჯავშანს იცვამს. ასე რომ, მისი სილამაზე თვით თჰაშხომაც (დიდმა ღმერთმაც) არ უნდა იხილოს.
ყაბარდოელები განსაკუთრებულად ეთაყვანებოდნენ ოშჰამახოს და, არცთუ იშვიათად, სახით მისკენ მიქცეულნი ლოცულობდნენ. გარდა ამისა, ისინი თვლიდნენ, თითქოს ჯადოქარი მაქციები (უდები) ორგიებისთვის ყოველწლიურად იალბუზზე იკრიბებოდნენ.
* ვაზის ბედისკვერი – ჭიგო-სარის, სარზე შემოხვეული ვაზის, ქვევრის მოყვანილობის კახური საახალწლო რიტუალური პურები; აცხობდნენ ყურძნის მოსავლის სიუხვის დაბედების მიზნით. საახალწლო საკვლევარზე მოთავსებული კვერებით დილით მეკვლე ეზოს შემოივლიდა, სახლში შემოვიდოდა, დაილოცებოდა, შემდეგ ვენახის კვერებს ვენახში შეიტანდა, სანთელს აანთებდა და დაილოცებოდა, კვერს ვაზთან გადატეხავდა, ღვინოს დალევდა და კვერსაც იქვე შეჭამდა.
* თავრიელი (რაჭ.) – მოკლული ნადირის თავ-კისერი რქებითურთ; ენიჭებოდა იმ რაჭველ მონადირეს, რომელიც ნადირს პირველი დაადენდა სისხლს, მიუხედავად იმისა, სასიკვდილოდ იყო დაჭრილი, თუ – არა; რამდენადაც ხშირ შემთხვევაში (განსაკუთრებით კოლექტიური ნადირობის დროს) პირველი სროლის უფლებით ფროსი მონადირე სარგებლობდა, თავრიელიც მისი წილი იყო.
თავრიელი წარმოადგენდა საკულტო საგანს, რადგან ნადირობის წინ და ნადირობის შემდეგ თავრიელზე, უფრო სწორად, ნანადირევის რქებზე ანთებდნენ სანთელს და პირველ შემთხვევაში ნადირთპატრონს წარმატებულ ნადირობასა და შინ მშვიდობით დაბრუნებას ევედრებოდნენ, მეორე შემთხვევაში კი – მადლობას სწირავდნენ ბარაქიანი ნადირობისათვის. გარდა ამისა, ნანადირევის თავრიელს (რქებს) რაჭველები, ისევე როგორც დანარჩენი ქართველი მთიელები, ხატს სწირავდნენ და მისი გასხვისება იკრძალებოდა.
* ყალმუხური ჩაი (ყალ. Хальмг ця) – ყალმუხთა რიტუალური (და ყოველდღიური) სასმელი, რომელიც კულტის დონეზეა აყვანილი და ამ ხალხის ეროვნულ მარკერს წარმოადგენს; უწოდებენ „ღვთაებრივ სასმელს“ (деедсин идэн); არის ყველა სახის მსხვერპლშეწირვის აუცილებელი ატრიბუტი. მზადდება შემდეგი წესით: წყალში კარგად მოხარშულ აის ნაყენს გემოვნებით ამატებენ მარილს, რძესა კარაქში დანაყილ ჯავზის თხილს, შემდეგ, ასე მიღებულ თხევად მასას ციცხვით გულმოდგინედ ურევენ.
ძალზე საინტერესოა ჩაით გამასპინძლების ყალმუხური წესი: სტუმრებს, უპირველეს ყოვლის, ახალდაყენებული (მოხარშული) ჩაით უმასპინძლდებიან. ჩაით სავსე ფიალა – ჯერ ოჯახის უფროსს, შემდეგ კი სტუმრებს უფროს-უმცროსობის წესის დაცვით მიერთმევა. ჩაის მიმღები, მის შესმამდე, ფიალაში თითის ჩაყოფით, ღვთაებათა სახელობაზე ე. წ. პკურების რიტუალს (цацл цыцх) ასრულებს და ოჯახს კეთილდღეობას უსურვებს.
სტუმარს ეკრძალება ფიალაში დარჩენილი სითხის გადასხმა, ფიალის გადაბრუნება, რადგან ასეთი ქმედება არა მარტო ცოდვად, არამედ ოჯახის წყევლად, მის დაქცევადაც განიხილება.
ფრიად ნიშანდობლივია ჩაის სმის დროს დასადგურებული ატმოსფერო: ყალმუხებში, ისევე როგორც, ზოგადად, მონღოლური მოდგმის ხალხებში, ჩაი სრულ სიჩუმეში ისმევა.
ერთ-ერთი ყალმუხური ლეგენდა ჩაის წარმოშობას რელიგიური რეფორმატორის –ცზონჰავის – სახელს უკავშირებს: ერთხელ დასნეულებულმა ცზონჰავმა სახელგანთქმულ მკურნალს მიმართა; ამ უკანასკნელმა ურჩია ერთი კვირის განმავლობაში უზმოზე დაელია სასმელი, რომელსაც მან „ღვთაებრივი სასმელი“ უწოდა. ზედმიწევნით შეასრულა რა მკურნალის მითითება, მეშვიდე დღეს, მთვარის კალენდრის ჯიქის თვის ოცდამეხუთე დღეს, ცზონჰავი სრულიად განიკურნა; მან ყველა მორწმუნეს უბრძანა, ამ დღეს ბურხანებისთვის კანდელი აენთოთ, თავიანთი ასაკისთვის ერთი წელიწადი მიემატებინათ და მოემზადებინათ მისი განმკურნველი სასმელი, რომელსაც მოგვიანებით ხალხმა „ყალმუხური ჩაი“ უწოდა. იმ დროიდან მოყოლებული ყალმუხებმა დაიწყეს ზულის დღესასწაულის აღნიშვნა, რომლის დროსაც ყველაზე პატივსაცემი ყალმუხური ჩაი გახდა.
სხვა გადმოცემის თანახმად, ჩაი გაცილებით ადრე იყო ცნობილი, ვიდრე ყალმუხთა წინაპრებმა ხორციანი კერძები იგემეს; რამდენადაც მაშინ ხორცის ჭამა აკრძალული იყო, ერთმა ლამამ გადაწყვიტა, შეექმნა მცენარეული საკვები, რომელიც კალორიულობით ხორცზე ნაკლები არ იქნებოდა; ამ მიზნით, იგი ოცდაათი დღის განმავლობაში სპეციალურ ლოცვას კითხულობდა; ოცდამეათე დღეს მიწიდან სასწაულებრივი მცენარე ამოიზარდა. ასე მოევლინა ყალმუხებს ჩაი.
* ქაში (ვაინ. Каш) – ვაინახური საგვრეულო აკლდამა, თლილი ქვის ერთ-, ორ- ან სამსართულიანი მიწისზედა ან ნახევრად მიწაში ჩადგმული საძვალე ნაგებობა, რომელსაც დასახლებული პუნქტის ახლოს აგებდნენ. გვხვდება სამი ძირითადი სახის აკლდამა:
1. ორფერდასახურავიანი წაგრძელებული ნაგებობა;
2. პირამიდულ სახურავიანი ოთხკუთხა შენობა;
3. მრგვალი ფორმის ნაგებობა.
აკლდამის ყოველ სართულს აქვს საძრომი, კვადრატული ფორმის ღიობი იმ ზომისა, რომ მიცვალებულის ცხედრის შეტანა შესაძლებელი იყოს. მიცვალებულთა დასასვენებლად კედლის გაყოლებაზე მართავდნენ ხის ან ქვის ტახტებს. მიცვალებულთა ხსოვნის დღეებში გარე კედელზე, ღიობის ორივე მხარეს მიმაგრებული ფიცრების ნახვრეტებში ბაირაღებს ათავსებდნენ.
ზოგჯერ ქაშის გარეთა კედელზე აკეთებდნენ მცირე ზომის სწორკუთხოვან ნიშებს, რომლებიც წვიმისა და ქარის დროს მკვდართა სულების „თავშესფარს“ წარმოადგენდნენ.
ქაშებში ალაგებდნენ საიქიოში სულისთვის აუცილებელ საგნებს: ჭურჭლეულობას, იარაღს, დუქარდს, საქსოვი და საქარგი მოწყობილობის ნაწილებს, მუსიკალურ ინსტრუმენტებს, ბავშვის აკვანს და სხვ. ზოგჯერ აქ გვხვდება ქვაბი და კერიის ჯაჭვი, რაც იმის ნიშანია, რომ შავი ჭირის ეპიდემიის დროს ქაშში მთელი ოჯახი გადასახლდა და იქვე მიიცვალა.
ი. ბლარამბერგი ადამიანის სხეულის უხრწნელი ნაწილების, მათ შორის თმების, შესახებ საინტერესო ცნობას გვაწვდის: „ამ აკლდამებს დასავლეთის მხარეს აქვთ მიცვალებულის გვამის შესასვენებელი პატარა ღიობები – საძრომები, რომლებიც წყობილი ქვებით არის დახშული. ამ ქვებზე ქალები თავიანთ ნაწნავებს ჰკიდებენ“, რაც ეხმიანება მიცვალებულის ქმრის საფლავში ქვრივი ქალის თმის ჩატანების კავკასიის ხალხებში გავრცელებულ ჩვეულებას.
მიწისზედა ანუ „მზიური აკლდამა“ (Мялха каш), რომელსაც ქაშქოვსაც („სამარხი კარი“) უწოდებდნენ, გარდა საძვალისა, საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილსაც წარმოადგენდა. აქ იკრიბებოდნენ მამაკაცები და უხუცესთა ხელმძღვანელობით სოფლის საჭირბოროტო საკითხებს წყვეტდნენ; აქვე ეწყობოდა სასოფლო სასამართლოც. ქაში ვაინახებისთვის უდიდეს სიწმინდეს წარმოადგენდა და მას იფიცებდნენ კიდეც.
* საფლავის კუბო (ფშ.) – საფლავის ძეგლი – სამარხზე აგებული პატარა ყრუ კოშკი ფშავში. საფლავზე ყრუ კოშკის დადგმა, ფშავის გარდა, თუშეთსა და ხევსურეთშიც იყო გავრცელებული (იქ მას, უბრალოდ, „კოშკს“ უწოდებდნენ). ხევსურეთში ასეთ კოშკებს მხოლოდ დედისერთა ან უნაწილო მიცვალებულების საფლავებზე აგებდნენ.
* ოხვამერი – მეგრულ ენაში ეს სიტყვა ორგვარი მნიშვნელობისაა:
1. საკულტო ადგილი, სადაც ლოცვა-რიტუალი სრულდება;
2. შესაწირავი (ღვინო, პური, სანთელი, თაფლი და სხვ.);
ამგვარი მნიშვნელობისაა იმერულ-რაჭული „სალოცვილი“ – ქართული „საწირავის“ შესატყვისი. ტერმინისათვის ამოსავალია სიტყვა ხვამა „ლოცვა“ (შდრ.: ოხვამე „ეკლესია“).
* აბაყა (აფხ.) – „სულის სახლი“, რომელსაც მიცვალებულის სახელის უკვდავსაყოფად სოფლების დამაკავშირებლი გზების შესაყარზე აშენებდნენ. ეს იყო ოთხ სვეტზე შემდგარი, ყავრით ან ისლით გადახურული ფარდულის ტიპის მცირე არქიტექტურული ნაგებობა, რომელსაც ოთხივე მხარეს სკამ-ლოგინები ჰქონდა ჩამორიგებული.
აბაყას წინ მიწაში ღრმადჩამჯდარი მარყუჟებიანი ბოძი ცხენების მისაბმელად გამოიყენებოდა. თ. სახოკიას ცნობით, ასეთ ფარდულებს მამები შვილების, ეს უკანასკნელნი კი მამების სულების საოხად აშენებდნენ (ხშირად ჭირისუფალს აქ სასმელ-საჭმელიც მიჰქონდა).
შემოღამებულ ან ავდარმოსწრებულ მგზავრს შეეძლო ფარდულში თავის შეფარება (ღამის გათევაც), ცეცხლის დანთება და დაპურება. თუ აფხაზი მიზეზთა გამო აბაყას თავს შეაფარებდა, მოვალეობად თვლიდა, მიცვალებულის სულისთვის შენდობა შეეთვალა და იქვე თუ არა, სახლში მისულს მის სახელზე ჭიქა ღვინო შეესვა. როგორც თვითმხილველები აღნიშნავენ, ნაგებობა უკვე ბევრგან არ იყო, მაგრამ ადგილს სახელწოდება კვლავ შერჩენოდა.
* ბაწილ კალ ბუხიზე (ხუნძახ. БацIил кIал бухьизе – „მგლის პირის შეკვრა“) – მაგიური ხასიათის დაღესტნური (ხუნძახური) წესი, რომლის მიზანს მგლისგან საქონლის დაცვა წარმოადგენდა.
ამ წესის შესრულებას მაშინ მიმართავდნენ, როცა საქონელი საღამოს საძოვრიდან არ ბრუნდებოდა და პატრონს მასზე მგლის თავდასხმის შიში ჰქონდა. ასეთ შემთხვევაში ეს უკანასკნელი მიმართავდა მოლას ან სხვა ვინმეს, რომელსაც სათანადო ცოდნა გააჩნდა.
მოლა, არაბულ ენაზე წარმოთქვამდა რა შესაბამის ლოცვას, მხეცის „ენით“ იმ ტერიტორიას შეულოცავდა, რომელზედაც, სავარაუდოდ, დაკარგული საქონელი იმყოფებოდა. ამასთან, იგი შალის ძაფს – შვიდ, ან თოკს ცხრა ადგილზე განასკვავდა. სოფ. ღორთყოლოში კვანძებს მანამდე ნასკვავდნენ, სანამ მოლა ლოცვის წაკითხვას დაასრულებდა. კვანძებს მას შემდეგ გახსნიდნენ, როცა საპონელს იპოვნიდნენ. წინააღმდეგ შემთხვევაში, „პირშეკრული“ მგელი შიმშილით მოკვდებოდა, რაც ცოდვად ითვლებოდა.
* შეღეთა, შეღიდა (ადიღ. Шегъета || Шегъида) – სიკვდილის შემდეგ გაღვთაებრივებული ადამიანი, რომელიც, ადიღთა შეხედულებით, წმინდა საქმისთვის დაიღუპა.
შაფსუღები ჰყვებიან, რომ რუსებთან ბრძოლის დროს მათ წინაპრებს შეღეთები ეხმარებოდნენ; ზოგჯერ ხედავდნენ, მტერს როგორ აცლიდა თავებს მათ უჩინარ ხელებში გაბრწყინებული ხმლისპირები.
შეღეთას საფლავი წმინდად ითვლებოდა, მასთან ავადმყოფები განსაკურნად მიდიოდნენ, ლოცულობდნენ, ავგაროზის სახით ატარებდნენ საფლავიდან აღებულ ერთ მწიკვ მიწას.
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ჩერქეზები შეღეთად მიიჩნევდნენ რუსეთის სამოქალაქო ომში დაღუპულ ყოჩასს, რომლის საფლავზე სალოცავად XX ს-ის პირველ ნახევარშიც კი დადიოდნენ.
* ქუვანდონი (ოს. Кувæндон) – ამა თუ იმ ღვთაების სახელობის სალოცავი, ადგილი, სადაც მორწმუნეები ლოცულობენ, ატარებენ მსხვერპლშეწირვას და მართავენ ღვთაების სადიდებელ სუფრას, ე.წ. ქუვდს.
* ნომილუსი ირ., ნომბალოსა დიგ. (ოს. Номылус / номбæлуосæ) – გვერდითი, არასრულფასოვანი ცოლი ოსური საზოგადოების ზედაფენაში. ოს ალდარებს ნომილუსები დამოკიდებული გლეხების ფენიდან მოჰყავდათ. მათი შვილები – ქავდასარდები („ბაგაში დაბადებულნი“) განსაკუთრებულ კატეგორიას შეადგენდნენ და ფაქტიურად მამის პირველი, კანონიერი ოჯახისთვის შრომობდნენ. ალდართა ნომილუსები თავიანთი მდგომარეობით ხასებს მოგვაგონებდნენ, თუმცა უფრო თავისუფალნი იყვნენ.
დიდგვაროვანთაგან განსხვავებით ორცოლიანობა გლეხებში იშვიათი მოვლენა იყო. გამონაკლისს წარმოადგენდა მაჰმადიანებით დასახლებული ზოგიერთი სოფელი (ჩიქოლა, ზამანყული, ელხოტოვო და სხვ.), სადაც შარიათის გავლენით ორცოლიანობამ ფართო გავრცელება ჰპოვა, მაგრამ მეორედ ქორწინება მხოლოდ პირველი ცოლის თანხმობით შეიძლებოდა (ავადმყოფობის ან უშვილობის შემთხვევაში).
* მოლლი ჯგჷრაგი (სვ.) – მოლის წმინდა გიორგი – მონადირეთა სალოცავი, მდებარე მესტიის საძოვრებზე. მონადირეები მას ნანადირევის ნაწილს სწირავდნენ და თავიანთ შევედრებაში ნადირობის ქალღმერთ დალთან ერთად მოიხსენიებდნენ (ჯგჷრაგ მოლლიშ და დალ ლახვრეშ).
* ისთარა ვოშალი (ვაინ. Истара вошал – „ხარით ძმები“) – ძლერი გვარის მფარველობაში შესასვლელად სუსტი გვარის – თაველა ვოშალის („მოსული ძმები“) – მიერ გადასახდელი საწესო სუფრა, რისთვისაც ეს უკანასკნელი ვალდებული იყო დაეკლა ხარი (უსთი), ძროხა (ჲათი) ან თხა (გაზა); ამ წეს-ჩვეულების სახელწოდებაც შესაბამისად იცვლებოდა (მაგ., ჲათა ვოშალი“, „გაზა ვოშალი“). ვაინახური ისთარა ვოშალის ანალოგიაა აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში მოქმედი „ხარ-ქვაბით შეყრის“ წესი.
* ნემრუთი (სომხ. Նեմրութ) – მოძალადე უცხოელი მეფე სომხურ მითოლოგიაში. თავს დაესხა რა სომხეთს, მან, განდიდების მიზნით, მთის წვერვალზე უჩვეულო სიმაღლის უმშვენიერესი სასახლე ააგო; გადაწყვიტა ღმერთი მოეკლა და მას ჩანაცვლებოდა; ავიდა სასახლის სახურავზე და მშვილდ-ისარი ცას დაუმიზნა; ღმერთმა მისკენ მქროლ ისარს დიდი თევზი მიუშვირა; დაინახა რა სისხლი, ნემრუთი დარწმუნდა, რომ ღმერთი მოკლა და უსაზღვროდ გაიხარა; უზენაესი განრისხდა: მეხი გავარდა და ნემრუთი სასახლესთან ერთად ჩაინთქა განხმულ უფსრულში, რომლისგანაც ტბა წარმოიქმნა; მთას, სადაც მოძალადე დამკვიდრდა, „ნემრუთი“ ეწოდა (თანამედროვე ვულკანი ნემრუთი მდებარეობს ვანის ტბის დასავლეთ ნაპირთან, რომლის კრატერში არის ტბა).
სხვა ვარიანტით, ნემრუთმა მთა მიწისგან შექმნა, რათა, მასზე ასული, ღმერთს შებრძოლებოდა, მაგრამ ამ უკანასკნელმა იგი მიწის წიაღში ჩანთქა. ნემრუთი უკავშირდება ბიბლიური ნებროთის სახელს; მოგვიანებით გაიგივდა ჰაიკის მოწინააღმდეგე ბელთან.
* ცაცა / ბუმბა (ყალ. Цаца / бумба) – საფლავის ქვა, რომელსაც ყალმუხები კრემირებული წარჩინებულის ფერფლზე დგამდნენ და ზედ ბურხანებსა (ხის ბუდისტურ სკულპტურებს) და საკმეველს ათავსებდნენ. ყოველივე ამის თავზე აგებდნენ ე.წ. სუბურგანს (სამლოცველოს ტიპისას), რომლის ზედა ნაწილს ლითონის ოჩირი – ლამაისტური სიმბოლო – ედგა. სუბურგანს შესასვლელი აღმოსავლეთის მხარეს ჰქონდა და ბოქლომით იკეტებოდა. უნდა ითქვას, რომ ყალმუხები მიცვალებულებს მიწაში უკუბოოდ მარხავდნენ და, როგორც სხვა მომთაბარე ხალხებს, სასაფლაოები არც მათ გააჩნდათ. გამონაკლისს წარმოადგენდნენ წარჩინებულები, რომელთა გვამებს ქვაბში ან პირდაპირ ცეცხლზე წვავდნენ. ვარაუდობენ, რომ ყალმუხეთში კრემაცია ლამაიზმთან ერთად გავრცელდა.
* ზეპირ დარჩენილი – ძველი მიცვალებულის მიწის ზემოთ დარჩენილი ძვლები. როდესაც ხევსურეთში მიცვალებულს ასაფლავებდნენ, თუ შემთხვევით ძველ საფლავს ამოთხრიდნენ, ძვლებს ამოიღებდნენ, ერთად მოაგროვებდნენ, კარაქით გაპოხავდნენ და კვლავ საფლავში ჩადებდნენ. თუ ძვალი „ზეპირ“ (მიწის ზემოთ) დარჩებოდა და მიწა არ მიეყრებოდა, იტყოდნენ: დიდი წვიმა მოვა, ქვეყანას წყალი წალეკავს და არ გამოიდარებსო. სასაფლაოზე ძვლის ძებნას დაიწყებდნენ და, თუ იპოვნიდნენ, დამარხავდნენ (შდრ. წვიმის გამოწვევის მიზნით, მიცვალებულის ძვლის წყალში ჩადების და წვიმის შემდეგ მისი კვლავ საფლავში დაბრუნების წესი).
* ირისი (ბალყ.-ყარაჩ. Ырыс – „აკრძალვა“, „ნიშანი“) – ტაბუ. ბალყარელებში და ყარაჩელებში ფართოდ იყო გავრცელებული სხვადასხვა სახის აკრძალვები, მაგალითად, ხალხური რწმენით, ღამით არ შეიძლებოდა ძველი ნალის გადაგდება – ცხენი იბორძიკებდა, უფრო მეტიც – ოჯახში ცხენით მოსიარულე მამაკაცი არ დარჩებოდა; არა ჰხამდა ზღურბლზე დაჯდომა, ნიკაპქვეშ ხელამოდებული ჯდომა – მშობლები გარდაგეცვლებოდა და ა. შ. იკრძალებოდა სკების გაჩუქება ან გაყიდვა, რადგანაც მიიჩნებდნენ, რომ მათი გასხვისებით ოჯახი ბარაქასა და ბედნიერებას დაკარგავდა. ამიტომ ფუტკრის ოჯახის გასხვისება „საიდუმლოდ“, მისი პატრონის გარეშე ხდებოდა.
ანალოგიურად იქცეოდნენ წათხის ან საკვეთის მიმართაც, რადგან მათი გაყიდვა და გაჩუქება იკრძალებოდა. შემთხვევითი არაა ვ.იგნატიევის ცნობა იმის თაობაზე, რომ „უკანასკნელ დრომდე ამ მაწვნის დედის შოვნა ძალზე რთული იყო“. თუ ოჯახს მაწვნის დედა, კვეთი ან ხაში გამოელეოდა, მიმართავდნენ „წათხის ქურდობის“ (гыпы урлау/урламакъ) წესს: მიდიოდნენ მეზობელთან და „მალულად იპარავდნენ“. სწმდათ, რომ ასეთ „მოპარვას“ თვით წათხის მფარველი თუნუხანი ითხოვდა და ამიტომ „ქურდობა“ კეთილად დასრულდებოდა.
მრავალრიცხოვანი იყო საკვებთან დაკავშირებული აკრძალვები. არ შეიძლებოდა ბავშვისთვის თირკმლის მიცემა – სხეულს მეჭეჭი დაუფარავდა; მოსავლის პირველი ნაყოფით მშიერი ადამიანის გამასპინძლება – ჭირნახული კვებით ძალას დაკარგავდა; ახლობლებისთვის მჟავე ნაყოფის ჩუქება – ურთიერთობა გაცივდებოდა; მეზობლისგან ნათხოვარი ჭურჭლის ცარიელი დაბრუნება – ადამიანი გაღარიბდებოდა და სხვ.
არსებობდა სახელთა ტაბუ: რძლები ქმრის მშობლებს ნამდვილ სახელებს არ ეძახდნენ (მათ სხვა სიტყვით ცვლიდნენ). განსაკუთრებული აკრძალვები ორსულებზე და მათთან ურთიერთობაში მყოფებზე ვრცელდებოდა: არ შეიძლებოდა ლაპარაკი ავადმყოფობაზე – მომავალი ბავშვი დაავადდებოდა; ორსულის შეწუხება ან შეშინება – ბავშვი შასაძლოა, მფრთხალი გაიზარდიყო; ფეხმძიმეს ეკრძალებოდა კურდღლის ხორცის ჭამა – ბავშვი მშიშარა იქნებოდა და სხვ.
ზოგიერთი აკრძალვა მხოლოდ ამა თუ იმ გვარის წარმომადგენლებზე ვრცელდებოდა. მაგალითად, გოგუევები ცხოველთა ყურებს არ ჭამდნენ, ჟურთუბაევები ძველ საფლავში ან საგანძურში ნაპოვნ საგნებს ხელს არ ახლებდნენ (როგორც ჩანს, ეს აკრძალვები რაღაც კონკრეტულ შემთხვევებთან არის დაკავშირებული).
* მარდთი აიდანი (ოს. Мæрдты айдæн – „მკვდართა სარკე“) – საიქიოს კარებთან მდგარი ოთხკუთხა სარკე ოსური რწმენა-წარმოდგენების თანახმად. მის ოთხივე მხარეს ოთხი მამაკაცი ზის. ამ სარკეს ვერცერთი მიცვალებული გვერდს ვერ აუვლის, მასში აუცილებლად ჩაიხედავს, და სარკეში ყველა მისი ცოდვა აისახება, რის შემდეგაც განსჯიან და სამოთხეში ან ჯოჯოხეთში გაამწესებენ.
* თეირი ყილიჩი / ჟანყილიჩი (ბალყ.-ყარაჩ.Тейри къылыч – „ღვთის მახვილი“, „ღვთაებრივი მახვილი“; Жанкъылыч – „სიცოცხლის მახვილი“, „სულის მახვილი“, „ცეცხლოვანი მახვილი“) – ცისარტყელა.
ბალყარელები და ყარაჩელები ცისარტყელას იმ ინსტრუმენტად მიიჩნევდნენ, რომლითაც შემოქმედმა ღმერთმა ერთმანეთისგან განყო ნათელი და ბნელი, მამაკაცი და დედაკაცი და ა.შ.
* თათარათ ჯვარანი – არხოტის თემის სოფელ ახიელის მოშორებით ოდესღაც არსებული სალოცავი, სადაც ჯაბუშანურები გაქრისტიანებამდე, ანუ თათრად (მაჰმადიანად) ყოფნის დროს ლოცულობდნენ. გადმოცემის თანახმად, ჯაბუშანურების წინაპრები თათრები (მუსლიმები) ყოფილან.
ერთხელ თამარ მეფე არხოტში მოსულა, ხალხი შეუკრებია და უკითხავს, რამდენი ქრისტიანი ქართველი ცხოვრობდა და რამდენი თათარი; როცა პასუხი მიუღია, თათრებისათვის სასაფლაო ცალკე მიუზომავს.
მას აქეთ ახიელი ჯაბუშანურების გვარს სასაფლაო ცალკე აქვს. მათი მოქცევის შემდეგ, თათარათ ჯვარანი გაუქმდა.
* კალათჯინ ბანდონი (ოს. Къæлæтджын бандон) – საპატიო სავარძელი, რომელზედაც ოჯახის ყველაზე უხუცესი მამაკაცი ან სტუმარი იჯდა.
ეს იყო ხის ნახევარწრიული სავარძელი, შემკული ტრადიციული ოსური ორნამენტით. კალათჯინ ბანდონი, როგორც წესი, ხაძარში (საცხოვრებელში) კერიის ახლოს, გამოსაჩენ ადგილზე იდგა.
* ჲარაშუვი, ჲარასუვი / ბარიშმაგი (ყუმ. Ярашув, ნოღ. Ярасув, აზერ. Барышмаг) – მოსისხლეთა შერიგების წესი დაღესტნის თურქულენოვან ხალხებში (ყუმიკებში, ნოღაელებში და აზერბაიჯანელებში). დადგენილი ვადის (5-10 წელიწადი) გასვლის შემდეგ, ნათესავები მოკლულის გვარს მკვლელის შინ დაბრუნების ნებართვას თხოვდნენ. შერიგების თაობაზე თხოვნა ძირითადად რომელიმე რელიგიური დღესასწაულის დროს ხდებოდა, ანუ მაშინ, როდესაც მორწმუნენი შედარებით იოლად ყაბულდებოდნენ.
მას შემდეგ, რაც დაზარალებულები შერიგების თაობაზე თანხმობას განაცხადებდნენ, გავლენიანი პერსონები – უხუცესები, ყადი და თავადი – „პირისპირ მზერის“ (ყუმ. Бет гёрмек, ნოღ. Бет коьруьв, აზერ. Уз гёргезмег) რიტუალს აწყობდნენ. იგი შედარებით სრულად ყუმიკურ ადათში იყო წარმოდგენილი: „როცა კანლის (მკვლელის – ნ. ა.) მხარე მოკლულის ახლობლებს შეუთვლიდა, რომ მკვლელთან ერთად მოდიოდა და თანხმობის ცნობასაც მიიღებდა, იგი შემდეგი წესის დაცვით დაიძვრებოდა: წინ მიდიოდნენ ყადიები, მოლები და უხუცესები თავადთან ერთად, მათ მოსდევდნენ მკვლელის ნათესავები მამის მხრიდან, დედის ძმები, დისშვილები და სხვ. პროცესიას თავად კანლი აბოლოებდა; ამ უკანასკნელის წინ მიყავდათ შეკაზმული ცხენი, რომლის უნაგირზე გადაკიდებული იყო ჯაჭვის პერანგი; უნაგირის წინა კოტაზე ეკიდა თოფი, რომლის ლულა უკან იყო მიმართული; ვიდრე მოკლულის თაზიათამდე (მწუხარების გამოცხადების ადგილი – ნ. ა.) მივიდოდნენ, უიარაღონი და უსარტყლონი, ბოხოხებსაც მოიხდიდნენ; ყადიები, თავადთან და უხუცესებთან ერთად, დაზარალებულებს ეახლებოდნენ და, მისალმებისა და ლოცვის წარმოთქმის შემდეგ, პატიებას ითხოვდნენ.
თუკი მოკლულის ნათესავთაგან უხუცესი იტყოდა: „არა, არ გაპატიებთ“, მაშინ მოსულები დაიჩოქებდნენ და კვლავ პატიებას ითხოვდნენ, რის შემდეგაც უხუცესი დათანხმდებოდა; თანხმობის მიღებისთანავე თაზიათის ეზოში შემოყავდათ ცხენი, რომელსაც კანლი და მისი ნათესავები მოსდევდნენ.
ცხენის ჩაბარებისთანავე მოკლულის უხუცესი ნათესავი მას თავადს აჩუქებდა, ხოლო ეს უკანასკნელი დაუბრუნებდა პატრონს, რომლისგანაც იგი მკვლელის ნათესავებს ჰქონდათ გამორთმეული. შემდეგ კანლის თაზიათზე გამწკრივებული დაზარალებულების რიგში მუხლზე ჩოქვითა და პატიების თხოვნით ჩამოატარებდნენ; მას შემდეგ, რაც თაზიათზე მდგარი ყოველი პერსონა იტყოდა: „იცოცხლე, ადექი, გპატიობ“, კანლის იქვე შორიახლო მსხდომ ქალებთან მიიყვანდნენ, სადაც იგივე სცენა გათამაშდებოდა.
შერიგების პროცესი ამით არ სრულდებოდა: სამი დღის შემდეგ, მოკლულის მხარე დაიბარებდა კანლის, დიდი პატივით გაუმასპინძლდებოდა და თავის ნათესავად გამოაცხადებდა; შემდეგ მას კარის ზღურბლზე დასვამდნენ, თავზე რამდენიმე ღერ თმას შეაჭრიდნენ და ეტყოდნენ: „წადი, იცხოვრე, გაიპარსე თმა“ (მკვლელი დამაშაულის ჩადენის მომენტიდან არც თმას შეიკრეჭდა და არც წვერს იპარსავდა). ყარანოღაელებში შერიგების რიტუალის დროს მოწინააღმდეგეები 20-30 ნაბიჯის დაშორებით ერთმანეთის პირისპირ უნდა დამდგარიყვნენ, მათ შუაში კი – მომრიგებლები.
* მარხვის ჩატკეცა / მარხვის გოდრის დაგორება – თუშური საბავშვო საწესო თამაში: დიდმარხვით განაწამები ბავშვები აღდგომის წინა ღამეს ძველ გოდორს პირუტყვის ბაგებიდან ამოყრილი ჩალა-თივის ნარჩენებით გაავსებდნენ, პირს წნელებით გადაუხლართავდნენ, სოფლის გარეთ გაიტანდნენ, ცეცხლს წაუკიდებდნენ და დააგორებდნენ; სანამ მიწვდებოდნენ მისდევდნენ და ჯოხებით სცემდნენ, შემდეგ ქვებს მიაყოლებდნენ. შინ მხიარულნი ბრუნდებოდნენ, მარხვა ჩავტკეცეთო.
* ქოხი / საჩეხი – დედათწესიანთა და მშობიარეთა სახლი, „ფარღალალა ქოხი“ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელებში, მდგარი სოფლის განაპირას ან სანეხვეზე.
ფეხმძიმე ქალები მშობიარობის მოახლოებისთანავე საჭირო ჭურჭელს, საგებ-საცმელს და საჭმელს ქოხში წინასწარ შეიტანდნენ; როცა ტკივილი დაეწყებოდათ, მათ ოჯახის უფროსი დედაკაცები ქოხამდე მიაცილებდნენ, შემდეგ კი მშობიარეებს, როგორც ნარევებს, ანუ უწმინდურებს, არავინ გაეკარებოდა, მარტოდ მშობიარობდნენ, ბავშვსაც თავად აიყვანდნენ და ჭიპჭორასაც დუქარდით თავად გადაჭრიდნენ. მაგრამ თუ ქალს მშობიარობა გაურთულდა, დამხმარედ გამოცდილ და ნარევ დედაკაცს მოიწვევდნენ, რისთვისაც მას ერთი ძროხის საფასურს გადაუხდიდნენ და გასანათლავად ხატში საკლავსაც დაუკლავდნენ.
თუ ქალი მშობიარობას გადაყვებოდა, მას ნარევები განბანდნენ, გასუდრავდნენ და თავისი სახლის მაახლობლად დაასვენებდნენ. ოჯახი მიცვალებულს ყველა წესს შეუსრულებდა, დაიტირებდა და ორი-სამი დღის შემდეგ განცალკევებით დაასაფლავებდა.
მოლოგინებული ქალი ქოხში ოთხი დღე დარჩებოდა, შემდეგ, ბავშვთან ერთად, სამრელოში გადადიოდა, სადაც დაახლოებით ოთხი კვირა უნდა დაეყო. თუშეთში დედაშვილი ქოხში ორმოცი დღე რჩებოდა. შემდეგ ქალი თავის ტანსაცმელსა და ქვეშაგებს სოფლიდან შორს ხევში, საამისოდ განკუთვნილ ალაგას, ყველაფერს გარეცხავდა, თავადაც განიბანებოდა და მერეღა მივიდოდა სახლში.
ამ ჩვეულების ანარეკლი ადგილობრივ ტოპონიმებში აისახა: მრავალი სოფლის სიახლოვეს ადგილს ხევში ან ნაკადულის წყალვარდნილთან „სარეცხელას“ ან „დედათ სარეცხელას“ ეძახიან.
* ბეთი ყარა (ბალყ.-ყარაჩ. Бети къара – „შავსახიანი“) – დამნაშავის დასჯის ბალყარულ–ყარაჩაული რიტუალი, რომელიც მურწასმული ბრალდებულის სასოფლო გზებზე გატარებას ან სირცხვილის ბოძზე მიბმას ითვალისწინებდა.

* მადიზანი (ოს. Мадизæн) – ალაგირის ხეობის სოფელ დაგომში მდებარე მოედანი, სადაც მთელ ოსეთში ცნობილი დაგომის სასამართლო, დაგომი თარხონდონი, იმართებოდა.
დაგომელ მოსამართლეებს (მომრიგებლებს), თარხონი ლაგთებს, რთული საქმეების გასარჩევად მიმართავდნენ ოსეთის ყველა ხეობიდან და ბალყარეთიდანაც კი.
დაგომი თარხონდონი უმაღლეს ინსტანციად ითვლებოდა და მისი გადაწყვეტილება აუცილებლად უნდა შესრულებულიყო. იყო შემთხვევები, როცა თარხონი ლაგთები რამდენიმე კვირის მანძილზე განიხილავდნენ საქმეს.
*
*
*
წყარო: ანთელავას – კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები