* დჲალა (Дйала) – ვაინახური წარმართული პანთეონის უზენაესი ღმერთი, დემიურგი, ჭექა-ქუხილის ღვთაების (იხ. „სელა“) უფროსი ძმა, ნაყოფიერების ქალღმერთის – თუშოლის მამა; ცხოვრობს ზეცაში.

მან შექმნა ცა და მიწა; როცა მიწა ცაზე სამჯერ დიდი აღმოჩნდა, შეკუმშა იგი და ასე გაჩნდნენ მთები და გორები; შემდეგ მან მიწა ქვის მთებით – კლდეებით – განამტკიცა და ხარებს დაავალა, იგი რქებით დაეჭირათ.

დჲალამ შექმნა ფრინველები, ცხოველები და ადამიანები, რომელთა პირველი წყვილის შეერთებას ზარნაშომ ხელი შეუშალა, რისთვისაც ღმერთმა იგი დასაჯა და დღისით მხედველობა წაართვა. შედარებით ძველი წარმოდგენების მიხედვით, დჲალამ ქვეყნიერების მართვა ნაწილობრივ გადააბარა სხვა ღვთაებებს, რომლებიც თავიანთ სფერობში დამოუკიდებლად მოქმედებენ და ღმერთსა და ადამიანებს შორის შუამავლად გვევლინებიან.

ჩეჩნეთ-ინგუშეთში მისი სახელობის მრავალი საკულტო ნაგებობაა დაფიქსირებული, რომელთა შორის ყველაზე უძველესი (X-XI სს.) წეჲ-ლამის მთაზე მდებარეობს. ისლამის გავრცელების შემდეგ დჲალა ალაჰთან იქნა გაიგივებული.
* ბუ (ყალ. Бу) – ყალმუხური თილისმა; წარმოადგენს ქაღალდზე ან ქსოვილზე დაწერილი ლოცვის ან შელოცვის ტექსტს. ასეთ თილისმას ფეხზე ან ხელის თითებზე შებმულს ატარებდნენ, ბავშვებს თმაზე უმაგრებდნენ. ხალხის რწმენით, ბუს მისი პატრონის სიცოცხლის ხანგრძლივობა, დაავადებათაგან და ავსულთაგან დაცვა უნდა უზრუნველეყო.
* ზალი (ლაკ. Зал) – ისლამამდელი ლაკური პანთეონის უზენაესი ღმერთი; ცხოვრობს ზეცაში; არის მიწისა და ცის მარადიული, ყოვლისშემქნელი, ყოვლისმხედველი, ყოვლისშემძლე, ურჩხულებისგან მნათობთა მფარველი და მწყალობელი უფალი; მასზეა დამოკიდებული მსოფლიო წესრიგი, ნაყოფიერება და ბარაქა მიწაზე; მისი ღვთაებრივი თესლისგან ადამიანებმა მარცვლეული კულტურების მოყვანა დაიწყეს.
ისლამის გავრცელების შემდეგ გაიგივებულ იქნა ალაჰთან. ნ. ჯიდალაევის აზრით, ლაკური პანთეონის უფრო ადრინდელი უზენაესი ღვთაება იყო კვარა, რომლის სახელი ლაკური წყევლისა და დალოცვის ფორმულებში („კვარაც წაუყვანიხარ!“, „დე, კვარამ გიწყალობოს!“) შემოინახა.
მკვლევარი ლაკურ კვარას პარალელს ურარტულ კვერა „ქვესკნელი“, „ცა“ ტერმინში და ქართულ კვირია თეონიმში ხედავს. რ. სეფერბეკოვს შესაძლებლად მიაჩნია ლაკური კვარასა და ქართული კვირიას გენეტიკური კავშირი კარატაულ კირა (КIкIира) თეონიმთან. ზალ – თეონიმი პირველად ი. გიულდენშტედმა დააფიქსირა.
* თუგაგური (ოს. Тутагур) – მოკლულის გვარის ყოველი ზრდასრული მამაკაცი, განსაკუთებით ახლო ნათესავი, რომელსაც სისხლის აღება ევალებოდა. შურისძიების შემდეგ სისხლის ამღები მესისხლის მდგომარეობაში გადადიოდა (ოსურ ენაში სისხლის ამღებისა და მესისხლის აღსანიშნავად სხვადასხვა ტერმინი.
* ილორობა – საქონლის ლოცვა გურიაში; იმართებოდა ყველიერის ხუთშაბათს. გამოაცხობდნენ ძალიან დიდ ხაჭაპურს, რაც შეიძლება მეტი ყველით სავსეს – ძროხა კარგი მეწველი იქნებაო. გააკეთებდნენ ძროხის ცურის მსგავს ცომს, ამასაც ყველს ჩაურთავდნენ და გამოაცხობდნენ, საქონელს რქებზე სანთელს დაუნთებდნენ და ლოცულობდნენ: „ღმერთო და ილორის წმნდაო გიორგი, იხსენი ჩვენი საქონელი ჭირისა და ფათერაკისაგან, ნადირის კბილისაგან, ძვალი ტვინით გუუფსე, ტყავი ხორცით გუუფსე, ცურნი რძეით გუუფსე, და პატრონს მშვიდობაში და სიამეში მოახმარე“. საქონელზე თავშემოვლებულ სანთელს ეკლესიაში წმინდა გიორგის ხატთან დაანთებდნენ.
* ბასილა – ქართული საახალწლო რიტუალური პური; აცხობდნენ ახალწლის წინა ღამეს; წარმოადგენდა ფალოსიანი მამაკაცის გამოსახულებას; დებდნენ საკვლეველზე და წყალკურთხევამდე ინახავდნენ. წყალკურთხევაზე ბასილას თოხის ტარზე გადაამტვრევდნენ და ისე დაინაწილებდნენ და შეჭამდნენ, თან იტყოდნენ: „უხვი მოსავალიმოგვიტანოსო ბასილამ“.
გამოთქმულია მოსაზრება, რომ ბასილა ბუნების ძალთა აღორძინებისადმი მიძღვნილი რიტუალური პურია და მისი მონაწილეობა ახალწლის დღესასწაულში, რომელიც, თავის მხრივ, წარმართული კალენდრის მიხედვით, აგრარული ციკლის დასაწყისში იმართებოდა, სრულიად გასაგებია: ფალიკურ ნიშნიანი ბასილა-კვერი მოსავალთან არის დაკავშირებული.
კვერის სახელწოდება უკავშირდება წმ. ბასილი დიდის სახელს, რომლის ხსენების დღე, მართლმადიდებლური კალენდრით, პირველი იანვარია (ძვ. სტილით 14 იანვარი). ამიტომაც არის, რომ საახალწლო ჩიჩილაკს ზოგან „ბასილას წვერებს“ უწოდებენ.
* ხჷბავი (აფხ.) – „თავის ქალა“. ასე უწოდებდნენ აფხაზები გვარის უფროსს, „აბიფარას“ (პატრონიმიის) წინამძღოლსა და მრჩეველს, გამოცდილსა და ბრძენ მამაკაცს. ეს მეტად საინტერესო და უცნაური სიტყვა, როგორც ჩანს, უძველესი ტერმინია და უკავშირდება რწმენას, რომლის თანახმად ადამიანის სულის საბუდარს მისი თავი წარმოადგენს. აქედან მომდინარეობს თავის ქალის, როგორც ადამიანის სხეულის განსაკუთრებული ნაწილის, თაყვანისცემა (თავის ქალაში სახლობს მიცვალებულის სული).
თავის ქალის კულტი უნივერსალური მოვლენაა და განვითარების სხვადასხვა საფეხურზე მყოფი ხალხების (მათ შორის ევროპელების) ცოცხალ ყოფაში დამოწმებული ფაქტია.
ამ კულტის ტრანსფორმირებულ სახეს ვხვდებით მითებსა (შდრ. ორფეოსის, მიმირის, ოსირისის მოკვეთილი თავები) და ფოლკლორში (შდრ. „მკვდარი თავი“, ასევე ქართული „ხოკერი თავი“, „თავის გოხა“ და სხვა). თავის ქალას ნაყოფიერების ძალაც მიეწერებოდა (შდრ. აფხაზური ეპიკური გმირის დაბადების ერთი ვერსია, რომლის თანახმად ქალწულმა დაფქვილი თავის ქალა ჭამა, დაორსულდა და აბრსკილი გააჩინა.
დაფქვილი თავის ქალის ჭამისგან იბადება აჭარული როკაპიც. ეს მოტივი მრავალი ხალხის ჯადოსნურ ზღაპრებშიც გვხვდება). ტერმინ „ახიბავს“ აფხაზურ ენაში წინაპრის მნიშვნელობაც აქვს.
* ყურაღ ეუფსეჲ (ადიღ. Къурагъ еупсей – „ძელის მიყუდება“) – ადიღური საინიციაციო წესჩვეულება, რომელიც 16-17 წლის ასაკის ვაჟების გამოცდასა და საზოგადოების სრულუფლებიან წევრად გახდომას ითვალისწინებდა.
მართალია, XX ს-ის 50-60-იან წლებში ყურაღეუფსეი საქორწილო წეს-ჩვეულებათა ფარგლებში ტარდებოდა, მაგრამ, როგორც სპეციალისტები აღნიშნავენ, წარსულში მას ქორწილთან არავითარი კავშირი არ ჰქონდა და დამოუკიდებლად არსებობდა, ან ათალიყიდან (გამზრდელიდან) აღზრდილის (ყანის) დაბრუნების დროისთვის იმართებოდა. იგი დაახლოებით შემდეგი სიუჟეტური სტრუქტურისა იყო: ოლქის მასშტაბით წინასწარ ცხადდებოდა სრულ ასაკს მიღწეული ახალგაზრდების გამოცდის დღე. მნიშვნელობა არ ჰქონდა მონაწილეთა სოციალურ, წოდებრივ კუთვნილებას, ყველანი თანასწორუფლებიანები იყვნენ.
სპეციალურად შექმნილი უხუცესთა ჯგუფი განსაზღვრავდა იმ ნორმატივებს, რომლებიც გამოსაცდელებს უნდა ჩაებარებინათ. ახალგაზრდები გარკვეულნი უნდა ყოფილიყვნენ ე. წ. ადიღა ხაბზეში – ადიღური ეთიკის, ეტიკეტისა და სამართლის საკითხებში. ინიციაცია მათგან ფიზიკურ მომზადებას, ცხენზე ჯდომის წესების, იარაღის ფლობის ხელოვნებას, ტრადიციული სპორტული თამაშების ცოდნასაც მოითხოვდა. მაგრამ, უნდა ითქვას, რომ ყურაღ ეუფსეი მიზნად არ ისახავდა არა ყველაზე ძლიერისა და მოხერხებულის, ტრადიციული წეს-ჩვეულებების საუკეთესო მცოდნის გამოვლენას, არამედ იმის დადგენა, იქნებოდა თუ არა ახალგაზრდა საზოგადოების სრულფასოვანი წევრი. ვინც ზემოაღნიშნულ ნორმატივებს ვერ ჩააბარებდა, იგი გამოცდაზე ხელმეორედ გადიოდა.
როგორც ამას ა. შოგენცუყოვი წერს, „სრულასაკოვნად კურთხევის რიტუალი სრულდებოდა წარმატებული ახალგაზრდის გვერდით მაღალი ძელის – ყურაღის, დადგმას. ასეთ ახალგაზრდას ულოცავდნენ, უფროსები წარმოთქვამდნენ გმირთათვის განკუთვნილ სადღეგრძელოს (батырыбжьэ), ან ე. წ.“ძელის სადღეგრძელოს“ (къурагъыбжьэ)“.
ამასთან, მას აძლევდნენ უფლებას, ეცეკვა მისთვის სასურველ ქალიშვილთან. ეს იყო ერთადერთი შემთხვევა, როცა უმცროს ძმას უცოლო უფროსი ძმის თანდასწრებით შეეძლო ეცეკვა. ზოგიერთი მკვლევარი თვლის, რომ ინიციაცია გავლილი, ნიშნად სრულასაკოვნებისა, გადაპარსულ თავზე ქოჩრის დატოვების უფლებას იძენდა.
* დამრჩვალის დღე (გურ.) – გურულები წყალში დამხრჩვალთა დღედ ორშაბათს მიიჩნევდნენ და მათ აუცილებლად ამ დღეს ასაფლავებდნენ, სხვა შემთხვევაში კვირის პირველ დღეს გარდაცვლილის დასაფლავება ყოვლად დაუშვებელი იყო. რადგან პარასკევი მაცხოვრის ჯვარცმის დღე იყო და, გურულის რწმენით, ამ დღეს ქრისტიანისათვის რკინის იარაღის გამოყენება და, ამდენად, საფლავის გაჭრა, აგრეთვე ღვინის დალევა არა ჰხამდა. ამიტომ მიცვალებული უზედაშოდ შეუნდობელი არ დაიმარხებოდა. ტირილის დღედ უფრო ხშირად შაბათს – მიცვალებულთა დღეს, სამშაბათ და ხუთშაბათს ირჩევდნენ, უკიდურეს შემთხვევაში – ოთხშაბათს.
მიცვალებულის დასაფლავების დღის შერჩევისას განსაკუთრებულ მნიშვნელობას წარმო და უკუნ დღეებს ანიჭებდნენ. იგი უკუნზე, ანუ „საბნელო დღეს“ უნდა დაემარხათ; წარმო-უკუნს კი ასე ანგარიშობდნენ: კვირა დღე არც წარმო იყო და არც უკუნი.
ახალ მთვარეზე ხუთშაბათი და შაბათი უკუნი იყო, წარმო კი – ორშაბათი, სამშაბათი, ოთხშაბათი და პარასკევი; ძველ მთვარეზე პირიქით: ხუთშაბათი და შაბათი წარმო, დანარჩენი – უკუნი. ძველი მთვარე იანგარიშებოდა – ცხრომის შემდეგ 15 მთვარიდან. გურულების რწმენით, რიგი საქმის გაკეთება შეიძლებოდა (და სასურველიც იყო) უკუნზე, ზოგისაც – წარმოზე.
საფიცრე ხე, ფაცხის წნელი, აგრეთვე, საწნახლის, ნავისა თუ ხიდისთვის (ბოგირისთვის) განკუთვნილი ხეები ძველი მთვარის უკუნზე უნდა მოეჭრათ. გურული ახალაშენებულ სახლშიც უკუნზე შედიოდა, სამეურნეო ნაგებობასაც (ბეღელს, ხულას, ნალიას, ბოსელს) უკუნზე „შესძრავდა“.
* თუგისაგი (ოს. Тугисæг) – შურისმაძიებელი პირი (მოკლულის შვილი, ძმა, ძმობილი, შვილობილი და სხვ.), რომელიც მიცვალებულის ცხედართან სისხლის აღების ფიცს დებდა და ამით დანარჩენ ნათესავებს აღნიშნული მოვალეობისაგან ათავისუფლებდა (ამ უკანასკნელებს არ შეეძლოთ შურისძიება მაშინაც კი, როცა საამისოდ ხელსაყრელი პირობები ჰქონდათ).
ასეთი ადამიანები ოსეთში დიდი პატივით სარგებლობდნენ, რადგან ისინი უშუალოდ მკვლელებს კლავდნენ (ჩვეულებრივი შურისძიების დროს შეიძლებოდა დამნაშავის რომელიმე ნათესავის მოკვლა).
* იჴრი ხურსანბარი (დაღ. Икъри хьурсанбари) – ყურძნის კრეფისა და მაჭრის დაყენების დაღესტნური (ხუნძური, დარგუული და თაბასარანული) დღესასწაული. დაღესტნის მევენახეობის რაიონებში არსებობდა მოსავლის აღების ვადების რეგლამენტაცია: ვიდრე გამოცდილ მევენახეთა ჯგუფი არ დაადგენდა ყურძნის სიმწიფის ხარისხს და არ დანიშნავდა მისი კრეფის დღეს, არავის შეეძლო საკუთარი ვაზისგანაც კი ერთი მტევნი მოეწყვიტა.
ამ აკრძალვის დამრღვევი აუცილებლად დაჯარიმდებოდა. ვენახში შესვლის დღე აღინიშნებოდა, როგორც დიდი დღესასწაული. ამ დღეს დილაადრიან ყველა ვენახისკენ მიეშურებოდა. ხუნძები ვენახში კლავდნენ ცხვრებს, ხარშავდნენ და მკრეფავებს უმასპინძლდებოდნენ; ზოგიერთ სოფელში აწყობდნენ მარულას, რომელშიც გამარჯვებული სავენახე ნაკვეთით ჯილდოვდებოდა.
ვენახებში გამეფებული იყო მხიარულება, სიმღერა და ცეკვათამაში; მეზობელი რაიონებიდან მოდიოდა ხალხი და პროდუქტების სანაცვლოდ ყურძენი მიჰქონდა.
ყაითაღელი დარგუელები და თაბასარანელები კრეფის დაწყების დღისთვის საუკეთესო სამოსს იცვამდნენ, ვენახში მთელი ოჯახით მოიდიოდნენ და მრავალგვარი კერძები მიჰქონდათ, მხიარულობდნენ და ერთმანეთს უმასპინძლდებოდნენ.
თუ რაოდენ მნიშვნელოვანი იყო მათთვის ეს დღე, კარგად ჩანს ერთი ყაითაღური თქმიდან: „მკის დროს ვკვდები, ყურძნის კრეფისას კი ვცოცხლდები“. აქ კრეფა დღეობის მეორე დღეს იწყებოდა.
ე.შილინგი აღწერს დღეობას, რომელიც აღინიშნებოდა შემოდგომის ბოლოსა და ზამთრის დასაწყისში, ანუ მაშინ, როცა ღვინო დამდგარი იყო: „მევენახეები დასეირნობდნენ ხარებშებმული მარხილით. მასზე იდგა ჭურჭელი ახალი ღვინით, რომელსაც იქვე სვამდნენ“. მისი აზრით, ეს ჩვეულება ნაკლებად ებმის ისლამურ დანაწესს, იგი ისლამამდელ ყაითაღურ ტრადიციას გამოხატავს.
უეჭველია, ყაითაღელთა ეს დღესასწაული, ისევე როგორც ზოგიერთ ხუნძურ ჯგუფებში (ბაგვალებში, ბოთლიხებში) გავრცელებული ღვინის სმის საზამთრო შეკრებები, წარმოადგენს ანტიკური დიონისიების ტიპის დღესასწაულის გადმონაშთს.
* ყოაბალ ჴერი (ინგ. Къоабал-кхэр – „ბედნიერების ქვა“) – ხამხის საზოგადოების სოფელ კოკში (კაკში) ინგუშურ ელგუცთან მდგარი ფალოსის (ერეგირებული პენისის) ქანდაკი;
წარმოადგენს 1, 65 მ. სიმაღლის ქვის ოთხწახნაგოვან სვეტს, რომელსაც თავზე ქვისავე მაღალი და მოძრავი ქუდი ახურავს. ყოაბალჴერის ფუნქციას უშვილო ქალების განაყოფიერება შეადგენდა. მასთან თაყვანსაცემად მოდიოდნენ უშვილო ქალები (მის თავს შიშველი მკერდით ეხახუნებოდნენ) და ქალიშვილები, რომლებიც სვეტთან ახლოს ცხენებზე ამხედრებულნი მოძრაობდნენ. უნაყოფობისგან განკურნების მიზნით, ქალები ყოაბალ-ჴერს მოფხეკდნენ და მონაფხეკ სილას წყალში ან რძეში გაზავებულს სვამდნენ, ან კიდევ, პატარა კენჭს მოატეხდნენ და კისერზე ჩამოკიდებულს ატარებდნენ.
ამასვე აკეთებდნენ ბნედიანი და ავზნიანი ავადმყოფები. ხალხი ყოაბალ-ჴერს გვალვის საწინააღმდეგო ძალასაც მიაწერდა: ხანგრძლივი გვალვების დროს ცხვარს სწირავდნენ და მის გადმოპირქვავებულ ქუდს ღია ცის ქვეშ მანამდე ტოვებდნენ, სანამ წვიმის წყლით არ ამოივსებოდა. ყოაბალ-ჴერივით გამანაყოფიერებელი ძალის მქონედ მიიჩნეოდა ხამხის საზოგადოების სოფ. თორთან ახლოს არსებული ქვა, რომელსაც უშვილო ქალები გაშიშვლებულ მუცლს ადაბდნენ.
* გჲულჲაში (სომხ. Գուլյաշ) – სომხური საქორწილო წეს-ჩვეულებათა აუცილებელი ელემენტი – ნეფის სახლის ეზოში გამართული საწესო ჭიდაობა სიძის მშობლებს შორის.
ამ სახუმარო ჭიდაობაში აუცილებლად ქალს უნდა გაემარჯვა, რაშიც, ზოგიერთი სპეციალისტი, მატრიარხატის გადმონაშთს ხედავს.
* დჲალა-მალხი (ვაინ. Даьла-Малх) – მზის პერსონიფიკაცია, მზე-ღმერთი ვაინახურ მითოლოგიაში; არის მამრობითი სქესის; ჰყავს დედა – მჲალხა-ნანა, დაჲ – მოჟი, ქალიშვილი – აზა, ანუ მჲალხა აზა; ცხოვრობს ზღვაში, საიდანაც დილაობით ამოდის; წელიწადში ორჯერ, ზაფხულისა და ზამთრის ბუნიობის პერიოდში, სტუმრობს დედას, რომელთანაც ზამთარში სამი დღე-ღამე რჩება, ზაფხულში კი – სამი კვირა.
მართალია, მზესა და მთვარეს სხვადასხვა დედები ჰყავთ, მაგრამ მაინც ძმებად ითვლებიან.
ბ. დალგათი წერს, რომ ინგუშები „...ეთაყვანებიან მზეს. ქმნიან მასზე მითებს და კეთილდღეობას ვედრებიან. ისინი მას კეთილ ღვთაებად მიიჩნევენ. მზე დიდ როლს თამაშობს სხვა ღმერთების სახელობის, თითქმის, ყველა დღესასწაულში; ყველა ლოცვა მიმართულია მზისკენ, აღმოსავლეთისკენ, ყველა მლოცველიც აღმოსავლეთით იყურება; ბუდურ-ლომის მთის სიმაღლიდან ისინი ღამით მოკრძალებით აკვირდებიან, თუ როგორ ამოდის მზე...“
* კალოს განატეხი – აგრარული ხასიათის ქართლურ წეს-ჩვეულებასთან დაკავშირებული რიტუალური პური: კალოობის დაწყებისას კალოზე მახვილს ჩააგდებდნენ, კევრზე გამომცხვარ პურს დადებდნენ და კალოს სამჯერ შემოუვლიდნენ; შემდეგ პურს მეკალოეებს შორის გაანაწილებდნენ და სათანადო
ლოცვის წარმოთქმისთანავე შეჭამდნენ. კალოობის დასასრულს კი, როგორც წესი, უსათუოდ დაკლავდნენ თეთრ მამალს, მოიტანდნენ ღვინოს, ქადებს და, მოსავლის დალოცვის, შემდეგ შეჭამდნენ.
* ჟუხარგი, ჟუხურგი (ინგ. Жухарг; ჩეჩნ. жухург) – ვაინახელი ბერიკა – კალენდარული დღეასასწაულების, წეს-ჩვეულებებისა და თამაშების სახეგამურული ნიღბოსანი პერსონაჟი, რომელსაც გადმობრუნებული ტყაპუჭი აცვია.
ჟუხარგების (ჟუხურგების) როლში ძირითადად – ვაჟები, იშვიათად გოგოებიც გამოდიოდნენ. ჟუხარგთა ჯგუფი კარდაკარ სიმღერით დადიოდა და თანასოფლელებს კეთილდღეობას უსურვებდა; ყოველ ოჯახში იმპროვიზებულ წარმოდგენას მართავდა.
ჟუხურგებს თან დაჰქონდათ ქეჩის ჩანთები, რომლებშიც მოსახლისგან ნაბოძებ პროდუქტებს დებდნენ. საქართველოში მცხოვრებ ქისტებში ახალწლის მისალოცად დადიოდნენ გადაცმული ქალიშვილები, რომელთა ხელმძღვანელი იყო ე. წ. ბირიკი (ქართ. ბერიკა) – გადმობრუნებულ ტყაპუჭში გამოწყობილი ნიღბიან-წვერებიანი პერსონაჟი ჩანთითა და ჯოხით ხელში. ეს პროცესია ხმაურითა და ძახილით „კორც, კორც!“ სოფელს შემოივლიდა და, ულოცავდა რა ყოველ ოჯახს ახალი წლის დადგომას, მისგან საჩუქრებს ითხოვდა. თუ დიასახლისი იძუნწებდა, ბირიკი დაეცემოდა და მიწაზე ბრუნავდა, წყევლიდა მასპინძელსა და მის საქონელს. ქალები ცდილობდნენ, ბირიკისთვის ერთი ბღუჯა წვერი მოეგლიჯათ (ხალხის რწმენით, თუ მას კვერცხისმდებელ ქათამს ამოუდებდნენ, ბევრი კვერცხი გამოიჩეკებოდა).
* საბიჲ ურლაბ ჯაშირიუ (ბალყ.-ყარაჩ. Сабий урлаб джашырыу) – ახალშობილის გატაცების ინსცენირების ბალყარულ-ყარაჩული წეს-ჩვეულება.
ამ რიტუალს იმ შემთხვევაში ასრულებდნენ, თუ ოჯახს ზედიზედ რამდენიმე ბავშვი უკვდებოდა. ახალშობილს როგორც კი ჭიპს გაუნასკვავდნენ და დაბანდნენ, რბილი ქსოვილის ნაჭერში შეახვევდნენ და დედის ფეხებთან დააწვენდნენ. ოჯახში მოსული ერთ-ერთი ახლობელი ქალი, რომელსაც ჯანმრთელი შთამომავლობა ჰყავდა, ჩვილს აიყვანდა და „შეუმჩნევლად“ თავის სახლში მიყავდა.
რამდენიმე დღის შემდეგ ხდებოდა „გამოსყიდვა“. რიტუალის მაგიური არსი ის იყო, რომ ავის მოქმედი ძალები ყალბ გზაზე დაეყენებინათ და ბავშვი მათი დევნისგან დაეხსნათ.
გარდა აღნიშნულისა, ბავშვთა ხშირი სიკვდილიანობის შემთხვევაში სხვა წესსაც მიმართავდნენ: ახალშობილს იმ ვარცლში აბანავებდნენ, რომლიდანაც ძაღლს კვებავდნენ. ამასთან, ჭურჭელს საგულდაგულოდ გარეცხავდნენ და მასში ვერცხის საგნებს ჩადებდნენ.
მიიჩნევდნენ, რომ ამით ახალშობილს ნაკლებ პატივს მიაგებდნენ და ავსულებს მოატყუებდნენ.
* ფალდისთი / ყუსარგავსთ-ი (ოს. Фæлдыст /хъусæргæвст – „ყურმოჭრილი“) – ფალდისინძინადის (იხ.) რიტუალგავლილი მკვლელის და მისი ოჯახის (ზოგჯერ მთელი გვარის) წევრების მეტსახელი.
მასზე დამამცირებელი და სამარცხვინო მეტსახელი ოსეთში არასოდეს ყოფილა და არც არასოდეს იქნება (ბ. გატიევი).
ფალდისთი ტრადიციული ოსური საზოგადოების თვალში ყოველგვარ ღირსებას კარგავდა; ეკუთვნოდა არა საკუთარ თავს, არამედ მის მიერ მოკლული ადამიანის სულს, რომელსაც იგი საიქიოში მონობაში და მუდმივ დაბრიყვებაში ეყოლებოდა.
* ბაშლოამ კორტი, ბეშლოამ კორტი (ინგუშ. Башлоам-корт, ჩეჩნ. Бешлоам-корт ) – ყაზბეგის წმ. მთა; წარმოადგენდა ვაინახური წარმართული პანთეონის ოლიმპს, სადაც უზენაესი ღმერთი და მისი მორჩილი ღვთაებები მკვიდრობდნენ.
ინგუშების რწმენით, ბეშლოამის მთაზე არსებულ საიდუმლო გამოქვაბულში რაღაც ცოდვისთვის ერთი ჭაბუკია მიჯაჭვული, ხოლო ჩეჩნებს იქვე ეგულებათ ეპიკური გმირი ფჰარმათი, რომელმაც ჭექა-ქუხილის ღვთაებას ცეცხლი მოსტაცა და ადამიანებს გადასცა.
ყაზბეგის მთასთან არის დაკავშირებული გველეთელი ინგუშების თქმულება, რომელიც მათ ქართველებისგან აქვთ ნასესხები და წარმოადგენს ბიბლიური თქმულების ადგილობრივ ვარიანტს: ღმერთმა ადამიანებს ბოროტი ქმედებისათვის წარღვნა მოუვლინა და ცოცხალი მხოლოდ ერთი მოხუცი და მისი ოჯახი დატოვა; ისინი ჩასხდნენ ყუთში, რომელიც წყალმა ბაშლოამ-კორტის მწვერვალზე გამორიყა; ღმერთმა მათ საკვებად ყინული დაუწესა;
მოხუცს შვიდი ვაჟი შეეძინა, ისეთი თეთრნი, როგორც ბაშლოამის თოვლი, და ნათელნი, როგორც ღვთის დღე; ისინი დასახლდნენ მთის მონასტრის შვიდ ეკლესიაში ისე, რომ მათთან მისვლა არავის შეეძლო; წარღვნის შემდეგ მოხუცის დანარჩენი შვილები მთელ დედამიწაზე მიმოიფანტნენ;
ერთხელ შვიდმა ძმამ მონადირე ისტუმრეს, მაგრამ იგი მაშინათვე მეხმა მოკლა. როცა ჭექა-ქუხილი მიწყნარდა, მონასტერი დაცარიელდა: ღმერთმა ძმები წაიყვანა და ცაზე შვიდი ძმის ახალი თანავარსკვლავედი გააჩინა.
* ჩიზჯითი ავზაგი (ოს. Чызджыты æвзаг – „ქალიშვილების ენა“) – საიდუმლო ენა, რომელსაც ოსი ქალები იმ შემთხვევაში იყენებდნენ, როცა არ სურდათ მათი საუბრის შინაარსი მამაკაცებს გაეგოთ.
ეს იყო ჩვეულებრივი ოსური სამეტყველო ენა, რომელსაც სხვათათვის გაუგებრად აქცევდა სიტყვის მარცვლებს შორის ჩასმული, ყოველგვარ მნიშვნელობას მოკლებული, „იდ“ ან „ად“ მარცვალი. იგივე მარცვალი თანხმოვანზე დაწყებული სიტყვის თავსართი იყო.
* სახუცო კოჭობი – ვერცხლის სარიტუალო თასი, შემკული წყვილი მტრედის ვერცხლისავე ფიგურებით, აგრეთვე, შეწირული საგნებით: მონეტებით, ყაწიმებით, შიბებ-ძეწკვებით, და სხვ. მხოლოდ ამ თასით იყო შესაძლებელი კოდიდან ლუდის ამოღება.
ფშავ-ხევსურული მითოლოგიით, წარმოადგენს ჯვარის თას–განძში შემავალ „ცით მოსულ“ წმინდა ჭურჭელს, რომელიც არა ოდენ მტრედის სახით განცხადებული ჯვარჩენის ნიშანია, არამედ განიხილება, როგორც ჯვარის წარმოშობის წიაღი. სახუცო კოჭობის საკრალურ მნიშვნელობაზე მიუთითებს ის ფაქტიც, რომ მას მხოლოდ წელიწადში ერთხელ გამოაბრძანებენ და ამ გამობრძანებას, ანუ თავად ჯვარის გამობრძანებას, საყმო მუხლმოყრილი და თავდახრილი ხვდება; შემდეგ მიდიან მასთან და მუხლმოყრილნი ბაგეებით ეხებიან, მოსვამენ ლუდს, რითაც სიმბოლურადაა გამოხატული თემის ერთიანობის იდეა.
თასს განსაკუთრებული ძალა ხევისბერის ხელში ენიჭებოდა.
* ლემი („ლომი“) – სვანური ტრადიციული დროშა, რომლის ტარზე, სვანეთის სხვადასხვა საზოგადოებების (მულახის, იფარის, ლაშხეთის და სხვ.) საკუთრებაში არსებული და ამ საზოგადოებათა ეკლესიებში დაცული წმინდა დროშებისაგან განსხვავებით, შებმული იყო „ლომივით ძლიერი“ (ხალხური განმარტება) ტოტემური ცხოველის – მგლის – გამოსახულების მქონე ქსოვილი (წითელი, თეთრი ან ყვითელი ფერისა).
ტიპოლოგიური თვალსაზრისით, იგი ურჩხულისმაგვარი შტანდარტების რიგს განეკუთვნება. დროშა ლემის წარმოშობის შესახებ რამდენიმე ხალხური გადმოცემაა ჩაწერილი.
ერთი ვერსიის თანახმად, იგი სვანებს მათ მიერ დამარცხებული თათრებისთვის წაურთმევიათ;
მეორე ვერსიით, დროშა თამარ მეფეს შეუკერია და სეტის ჯგჷრ გისათვის (წმინდა გიორგისათვის) შეუწირავს;
მესამე ვერსიით, ლემი სვანებისათვის ქალღმერთ ლამ რიას გადაუცია.
ს. ბარნაველის მიერ აღწერილი დროშა ლემი, რომელიც, თავის დროზე, მესტიის რაიონის სოფელ სეტის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესიაში ინახებოდა, შემდეგი სახისაა: დროშის გრძელ ბუნს (დაცულია მესტიის მუზეუმში) წამოცმული აქვს ვერცხლისგან ჩამოსხმული და ოქროთი მოვარაყებული შუბი, რომლის ერთ მხარეს ლატალის წმინდა იონასა და უღვირის მთავარანგელოზის გამოსახულებები ამკობს, ხოლო მეორე – სეტის წმინდა გიორგის ფიგურა და ცხრამეტსტრიქონიანი წარწერა, რომელშიც მოხსენიებულია ლომი და დროშის თავი „ბედნიერი სვანეთის ერთობილი ხევის“ დროშით.
საკუთრივ დროშა ზოომორფული მოყვანილობით შეკერილი ყვითელი აბრეშუმია.
ცხოველის გამოსახულების საერთო სიგრძე (კუდის ჩათვლით) 2, 24 მ-ია, უკუდოდ – 1, 25 მ.
თავზე დაკერებული აქვს ყურები, შუბლზე – ვერცხლისფერი ზონრის ორი ჯვარი. ასეთივე ზონრითვე მონიშნულია ცხვირი, რომელსაც ნესტოებად დაკერებული აქვს ოთხკუთხედის ფორმის წითელი ნაჭრები, და ოვალური მოყვანილობის თვალის ბუდეები, ხოლო გუგები ყავისფერი ძაფითაა ნაქარგი (გრაფ. უვაროვას მიერ ნანახ დროშაზე ცხოველის დაღებულ პირში ვერცხლის ენა და კბილები იყო ჩასმული). როცა დროშა უძრავადაა, იგი ბუნზე უფორმო ნაჭრად ჰკიდია, მოძრაობაში კი
ჰაერით ივსება, იბერება და ცხოველის მოყვანილობის ხდება.
XIV ს-ის ისტორიული საბუთების თანახმად, დროშა ლემის გამგებელი და მედროშეც (ლემი მუღვ‘ნე – „ლომის მპყრობელი“) „ბედნიერი სვანეთის ერთობილი ხევის“ უფროსი ყოფილა.
დროშა ლემი და სეტის წმინდა გიორგის ხატი მთელი ზემო სვანეთის სალოცავი იყო. აღნიშნული საბუთების მიხედვით, სეტის წმინდა გიორგის ხატის თემში – ექვსი, ეთნოგრაფიული მონაცემებით კი მხოლოდ ოთხი გვარი – ფალიანი, მჭედლიანი, რატიანი და ნიგვრიანი – შედიოდა. მათ შორის დაწინაურებულნი იყვნენ ფალიანები, რომელთაგან ე. წ. ლელჯგჷრ გი თხვიმს (თემის თავს) ირჩევდნენ. როგორც ჩანს, „ლომის მპყრობელებსაც“ ისინი წარმოადგენდნენ.
მოგვიანებით, ვინმე იმახათ ჯაფარიძეს მის მიერ შეკერილი დროშა ლემი სეტის წმინდა გიორგისთვის შეუწირავს, რაც ჯაფარიძეებს „ლომის მპყრობელობის“ დაჩემების საბაბად გამოუყენებიათ და მედროშეებიც გამხდარან.
უკანასკნელი ყვითელი ფერის დროშა დებს – აღათი და ივდით ჯაფარიძეებს – შეუკერიათ.
უნდა ითქვას, რომ სეტის წმინდა გიორგის წლიურ დღეობათა ციკლში დროშა ლემი მხოლოდ ერთადერთ საერთო სახევო დღეობაზე გამოჰქონდათ.
* უობოსი (ოს. Уобос) – ოსი ხალხის ლეგენდარული პირველწინაპარი, ეთნარქი ქართული წყაროების მიხედვით. ოსთა წარმოშობის შესახებ ყველაზე ადრეული ცნობა განეკუთვნება ქართველ ისტორიკოსს ლეონტი მროველს, რომელმაც იგი თავის ცნობილ ნაშრომში – „ცხოვრება ქართველთა მეფეთა“ გადმოგვცა.
ლეონტი მროველის კონცეფციის მიხედვით, კავკასიის ყველა ხალხი წარმოშობილია ერთი საერთო წინაპრისგან – თარგამოსისგან (ბიბლიური ნოეს შთამომავალი) და მისი რვა ვაჟისგან. თარგამოსის შვილების ჩამონათვალში მემატიანე ოსების ეთნარქს და შესაბამისად ოსებს არ ასახელებს, რადგან იგი მათ კავკასიელ აბორიგენებად და კავკასიის ხალხთა ნათესავად არ თვლის.
ლეონტი მროველი კავკასიაში „ოვსთა“ (ოსთა) გამოჩენასა და „ოვსეთის“ (ოსეთის) დაფუძნებას აქ „ხაზართა“ პირველ შემოსევას უკავშირებს (ხაზარები, ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, არიან სკვითები, რომლებმაც ძვ. წ. VIII-VII საუკუნეებში დაიკავეს სამხრეთ რუსეთის სტეპები და კავკასიის მთისწინეთი (ლეონტი მროველს ხაზართა ქვეყანა სწორედ ამ გეოგრაფიულ სივრცეში ეგულება), საიდანაც პერიოდულად აწყობდნენ თავდასხმებს ჩრდილოეთ კავკასიაზე, ამიერკავკასიისა და წინააზიის სახელმწიფოებზე: „ხოლო ოდეს პირველ გამოვიდა ხაზართა მეფე და მოტყუენნა ქვეყანანი, რომელნიც ზემოთ დამიწერიან (ე. ი. დაღესტანი და ვაინახების ქვეყანა – ნ. ა.), და გარდავლო მთა კავკასია.
და იყო ძე მისი სახელით უობოს, და მისცა ძესა თვისსა ტყუე სომხეთისა და ქართლისა. და მისცა ქუეყანა კავკასიის ნაწილი, ლომეკის (თერგის – ნ. ა) მდინარისა დასავლით, დასავლეთამდე მთისა. და დაეშენა უობოს: და მათნი ნათესავნი არიან ოვსნი და იგი არს ოვსეთი რომელ ნაწილი იყოს კავკასისა“. ლეონტი მროველის ეს ცნობა, არამცდაარამც არ არის მხოლოდ ლეგენდა. იგი, როგორც ჩანს, ძვ. წ. I ათასწლეულის პირველ ნახევარში კავკასიაში მიმდინარე პოლიტიკური და ეთნიკური პროცესების შესახებ არსებულ ძველ წყაროებს ეფუძნება, რასაც მხარს უჭერს ა. ბიაზაროვის მიერ გამოთქმული, სავსებით მისაღები, ვარაუდი, რომ ოსების ეთნარქის – „უობოსის“ სახელის ფონეტიკურად სახეცვლილ ფორმას წარმოადგენს ოსების აღმნიშვნელი აფხაზური ტერმინი „უაფსი“.
როგორც ჩანს, „უობოსის“ ისტორიულად დადასტურებული ფორმებია შუასაუკუნეთა ქართული მატიანეების „ოვსი“ და გვიანდელი „ოსი“. სწორედ ამ უკანასკნელ ფორმაზე („ოსი“) თანადართული ტიტული თუ ეპითეტი („ბაღათარი“), ანუ ოს-ბაღათარი, ლეგენდარული ბელადი თუ მეფე, ოსური ეთნოგენეტიკური გადმოცემების მიხედვით, ითვლება ოსი ხალხის ეთნარქად. აქვე უნდა ითქვას, რომ, ზოგიერთი გადმოცემით, ოსების პირველწინაპარი ყოფილა პიროვნება სახელად ოსი.
* დუუ (ვაინ. Дуу) – ვაინახური დაფიცების წესი; მიმართავდნენ ქურდობის, მკვლელობის მცდელობის, მიწაზე ან ვალზე დავის და სხვა შემთხვევებში. დაფიცება საგვარეულო აკლდამასთან (და, ამდენად, მიცვალებულის კულტთან) დაკავშირებული საწესო ქმედებით, მყარი მტკიცებულების ძალას იძენდა, რითაც დანაშაულში ეჭვმიტანილი პირი ამ სტატუსს საბოლოოდ იხსნიდა: დაზარალებული დაკლავდა ცხვარს და ბრალდებულსა და მის ნათესავებს გაუმასპინძლდებოდა; შემდეგ, ამ უკანასკნელებთან ერთად, თავის საგვარეულო საძვალესთან მიდიოდა; აქ ეჭვმიტანილი ზურგზე წამოიკიდებდა „დოას“ (საქონლის საკვებისთვის განკუთვნილ წნულ ჭურჭელს), რომელშიც წინასწარ დებდა ბარს, წერაქვს, ცულს, საჩეჩელს, წყლით სავსე ტიკს, სამ ქვას და დაფიცებამდე აკლდამას სამჯერ შემოუვლიდა; ამ დროს ბრალმდებელი ამბობდა: „თუ შენ უდანაშაულო ხარ, დე, კვლავ თავისუფლად გამყოფოს ღმერთმა, მაგრა თუ შენ დამნაშავე ხარ, ყველა ცუდი საქმე შენს წინაპრებს მიეწიოს, ჩემი მკვდრების მიერ ჩადენილი ცოდვები შენს მკვდრებს მიეწეროს; დე, ჩემი მიცვალებულები შენსაზე ისხდნენ; თუ სუფთა ხარ, მალე მიიღე თავისუფლება“ (ვარიანტი: „დე, იყავით თქვენ – მზე, მთვარე და ... [იტყოდა გვარში ყველაზე ავტორიტეტული ცოცხალი პირის სახელს] ამქვეყნად და ... [იტყოდა გარდაცვლილის სახელს] იმქვეყნად მოწმენი, რომ შენ ]იტყოდა ეჭვმიტანილის სახელს] დადებ ფიცს, რომ არაფერი იცი ჩემი გაქურდვის თაობაზე; თუ შენ იქურდე და ყალბ ფიცს დებ, დე, ჩემს მიცვალებულებზე გადმოვიდეს შენი მკვდრების სახელზე გამართული ყველა აღაპი; დე, შენი წინაპრები ჩემი წინაპრების მორჩილნი იყვნენ საიქიოში; დე, იყავი, შენ, ჩემი და ჩემი მიცვალებულების მოსამსახურე მარადჟამს; მაგრამ თუ შენ უდანაშაულო ხარ, დე, ღმერთმა გაპატიოს“).
ასეთივე შინაარსის შებრუნებულ ფიცს დებდა ეჭვმიტანილიც.
ინგუშებში გავრცელებული იყო ძაღლით დაფიცების წესიც, რის აღსასრულებლადაც გათხოვილი ქალი (ეჭვმიტანილის დედა, და, დეიდა, ბიცოლა ან ცოლი) დაზარალებულის საგვარეულო სამარხთან მიდიოდა და თან ძაღლი მიჰყავდა. აქ მბრალმდებელი კლავდა ძაღლს და იტყოდა: „ დე, ეს ძაღლი იღლიაში ჰყავდეს შენს მიცვალებულს, როცა იგი დაწვება; დე, ხელში ეკავოს, როცა დაჯდება; იყოს მასთან სიკვდილის დროსაც. თუ შენ (მიმართავს ქალს) სუფთა მოხვედი, უწინდებურად თავისუფლად იცხოვრე“ (ვარიანტი: „თუ შენი ქმარი [ვაჟი] დამნაშავეა იმაში, რაშიც მე ეჭვი მაქვს, შენ კი იცი ეს და მალავ, დე, ეს ძაღლი იყოს თქვენი მკვდრების საკვები“.
როცა მოპასუხე მხარე ვალს არ აღიარებდა, თავისი სიმართლის დასამტკიცებლად შემდეგ წესს ასრულებდა: რომელიმე წმინდა ადგილზე ძაღლის განავლისა და ძვლების ნარევს დადებდა და იტყოდა: „თუ მე სიმართლეს არ ვამბობ, დე, ჩემმა მიცვალებულებმა საიქიოში დაზარალებულის მკვდრები ზურგით ატარონ“.
ასეთი ფიცის შემდეგ, დამფიცებელზე ეჭვის მიტანა იკრძალებოდა. დაფიცების განსაკუთრებული წესი საკულტო ნაგებობებთან სრულდებოდა.
სამაგალითოდ მოგვაქვს ძორახ-წუს სალოცავში მოქმედი წესი: ეს სამლოცველო მდებარეობდა ხამხის თემის სოფ. ოძივთან, რომლის წინ არსებულ მოედანზე ქვის ფილებისაგან 5-6 მეტრის სიგრძის ვიწრო ბილიკი იყო დაგებული. აქ ხდებოდა ფიცის დადება. დაპირისპირებულ მხარეებს ბილიკი ჰყოფდათ. დაფიცების დროს ეჭვმიტანილი და 17 თანასოფლელი, ე.წ. დუუხოუ, რომელთაგან რვა ბრალდებულის ნათესავი იყო, ხოლო 9 – მისივე მოწვეული სხვადასხვა გვარის წარმომადგენელი, სახით სამლოცველოსკენ დგებოდნენ; უიარაღოდ და უქუდოდ მდგარნი, დაზარალებულისა და ორი თავმდები პირს თანდასწრებით, საზეიმოდ დებდნენ ფიცს (იფიცებდნენ დჲალას, ძორახ-წუს და საოჯახო კერას, რომ ისინი მკვლელობისა თუ ქურდობის ჩამდენნი არ იყვნენ). დაფიცებით „განწმენდილი“ ეჭვმიტანილი ძორახ-წუს ცხვარს სწირავდა და ფიცის თანადამდებებს უმასპინძლდებოდა.
* ჰოჲგაჲლლა (ჩეჩნ. ХIойгайлла – „წყუროდეს“) – დამნაშავის დაწყევლის ფორმულა ჩეჩნებში; სრულდება შემდეგი წესით: შეურაცხყოფილი პირი მოიწვევს შეიარაღებულ ნათესავებსა და მეზობლებს და შეურაცხმყოფელს დაწყევლის „ჰოჲგაჲლლას“ ძახილით; შემდეგ ხალხი მისი სახლის სახურავზე ადის და ძლიერი ხმის მქონე რომელიმე მამაკაცი, სოფლის გასაგონად, დამნაშავეს „ჰოჲგაჲლლას“ ძახილით წყევლას უთვლის.
* აენადარა (აფხ.) – ხელოვნური დანათესავების წესი ვენდეტას შეწყვეტის მიზნით. როდესაც მოსისხლე მხარეთა შესარიგებლად წარმოებული მედიატორობა უშედეგოდ მთავრდებოდა, მკვლელს, ტრადიციული აფხაზური სტუმარ-მასპინძლობით გულგამაგრებულს, შეეძლო დაზარალებულის ოჯახში მოულოდნელი შეჭრა და მოკლულის დედის, დის ან ცოლის ძუძუზე კბილის დადგმა ძალდატანებით, ან კიდევ მკვლელის დედას, დას ან ცოლს შეეძლო მოკლულის ოჯახში მისვლა და პირველივე შემხვედრი ბავშვის მკერდზე მიკვრა ან მისთვის ძუძუს პირში ჩადება.
ამ გზით მტრებს შორის ნათესაური კავშირი მყარდებოდა და სისხლის აღების ტრადიციული წესი ძალას კარგავდა. ხელოვნური დანათესავების ეს ფორმა, თანხლებული გარკვეული უფლებამოვალეობებითა და ვალდებულებებით, თავის პარალელს პოულობს კავკასიის ხალხთა (განსაკუთრების ადიღეელთა) ჩვეულებითი სამართლით გათვალისწინებული შესაბამისი ნორმების სახით. აენადარას ჩვეულებას ანუ ინკორპორაციული ხასიათის რიტუალს აფხაზები და ადიღეელები მიმართავდნენ შვილის აყვანის შემთხვევაშიც.
* კაცის მცავ-მფარავი ანგელოზი / კაცზე მდგომ-მავალი ანგელოზი – მამაკაცის მფარველი სული ხევსურულ მითოლოგიაში. ხევსურების რწმენით, ადამიანთა მფარველი სულები დანაწილებულნი არიან სქესობრივი და ასაკობრივი ნიშნების მიხედვით.
მამაკაცთა მცავ-მფარავი სული დიდი და ძლიერი ანგელოზია, ვიდრე ქალ-ბავშვთა მფარველი. ამიტომ ავი სული კაცს ადვილად ვერ მიუდგება. ქალ-ყმაწვილთა ანგელოზი კი „ბატარა და ბეჩავია“, რის გამოც ავი სულები მათ იოლად ერევიან. ქალ-ბავშვთა მფარველი სულებისაგან განსხვავებით, კაცთა მცავ-მფარავი ანგელოზები ჯვარების (ხატების) ირგვლივ არიან გაერთიანებულნი და იმ სალოცავ ხატს (ჯვარს) ემორჩილებიან, რომლის ყმებადაც ხევსურები თავს მოიაზრებენ, ანუ თითოეული გვარის სალოცავებში გაერთიანებულნი იყვნენ მთელი გვარისკაცობის სულები.
„წარმოდგენა მფარველ სულებზე მჭიდროდ იყო დაკავშირებული ე. წ. განათვლის მისტერიასთან. ყველა ხევსური თავისი გვარის სალოცავში ინათლებოდა, ხოლო ხევსური ქალების უმრავლესობა ჴაჴმატის ჯვარს ემორჩილებოდა და ამ ჯვარში ინათლებოდა.
პირველი განათვლის მისტერია სრულდებოდა ჩვილი ბავშვის მიმართ, ვიდრე მას დაბადებიდან ერთი წელიწადი შეუსრულდებოდა. ეს ხდებოდა ერთ-ერთ დიდ დღეობაში, როდესაც ჯვარის დარბაზიდან დროშის „გამობრძანება“ იცოდნენ. მისტერია სრულდებოდა ამ დროშის წინ, რომელიც ამ დროს სახატე ანუ სადროშო კოშკზე იყო „დაბძანებული“. კოშკთან მიიყვანდნენ ბავშვს და საკლავ ცხვარს, რომელსაც სანათლავი ეწოდებოდა. განათვლის მისტერია მოიცავდა ხუცესის ან ჴელოსნის მიერ ხუცობის ტექსტის წარმოთქმას, სანათლავის დაკვლასა და ამ საკლავის თბილი სისხლის წასმას ბავშვის გულსა და შუბლზე. ივარაუდებოდა, რომ ამ მისტერიის შესრულების მომენტში ბავშვის განათვლასთან ერთად მას ჴელ-მჴართან მისი მფარველი სული ანუ ანგელოზი ამოუდგებოდა... ყრმობის პერიოდიდან დაწყებული ხევსურები ინათლებოდნენ პერიოდულად: ერისგანთაგანნი – წელიწადში ერთხელ მაინც, ხოლო ჯვარისჴელკაცნი – წელიწადში რამდენჯერმე.
სამსხვერპლო ცხოველის (სანათლავის) დაკვლისთანავე მისი პატრონი დაკლული მსხვერპლის კისრის ქვეშ ხელებს შეუშვერდა, პეშვებში თბილ სისხლ დაიგროვებდა და მას გულზე, სახესა და ხელებზე წაიცხებდა... ადამიანის პერიოდული განათვლის მიზანი სხვა უნდა ყოფილიყო (ვიდრე მისი პირველადი განათვლისა ჩვილი ბავშვობის ასაკში), სახელდობრ ის, რომ პერიოდულად შეემაგრებინათ და განემტკიცებინათ კავშირი, რომელიც პირველი მისტერიის დროს იქნა დამყარებული ადამიანსა და მის მფარველ სულს შორის“ (ვ. ბარდაველიძე).
* ბედისკვერი – რიტუალური კვერი; ახალწელს, ბედისკვერობა დღეს, ოჯახის წევრების სახელობაზე ცხვებოდა ბედისკვერები: ფრინველის, საქონლის, სამეურნეო იარაღის, მარცვლეულის სათავსის, წიწილ-კრუხის, ვაზის რქის, ხარის ქედის, უღლის, ნამგლის, თოხის, საცეხველის, ღომის თაველის და სხვათა გამოსახულებებით.
ბედობა დღეს ხევსურეთში კაცებს დაუკრავდნენ შოთებს, დედაკაცებს მრგვალ პურებს, ბავშვებს კი – კვერებს. პურის ზედაპირზე ჩაარჭობდნენ ერთ კვნიტ შაქარს, ჩამიჩსა და ნიგვზის კბილს. ერთ მოზელაზე გამოაცხობდნენ ოჯახის წევრებისა და საქონლის სახელზე და თითოეულს დანიშნავდნენ; ვისი ბედისკვერიც ცხობის დროს „გასუქდებოდა“, ბედნიერი იქნებოდა, ვისიც „გახმებოდა“ – დასნეულდებოდა.
ბედისკვერები თანაბარი ზომისა იყო, გარდა ერთისა, რომელსაც „ხარის გოგას“, „ხარის კვერას“ უწოდებდნენ. იგი დანარჩენებზე 5-ჯერ დიდ ხარის კვერზე გუთნის ნიშანი იყო გამოყვანილი.
ძროხების კვერს გომურში გაიტანდნენ, მუჭით ხორბალს გადააყრიდნენ და პატარ-პატარა ნატეხებს შეაჭმევდნენ; ცხვრისას თვითონ შეჭამდნენ და დაილოცებოდნენ. ხევსურული ბედისკვერა ხავიწის გულიანი ან უგულო ჴმიადი იყო, რომლის ჩაღრმავებულ მხარეს გაყინული ერბოთი ამოავსებდნენ. რიტუალურ კვერებში ნათლად ჩანს მემინდვრეობის, მესაქონლეობის, მეფრინველეობის, მევენახეობის, აგრარულ და ასტრალურ ღვთაებათა თაყვანისცემის ნიშნები, რწმენა-წარმოდგენათა არქაული სემანტიკა, რომლის მიხედვითაც ადამიანები ბუნების ძალების მფარველობას, ნაყოფიერების მონიჭებას, უხვ მოსავალს, სიცოცხლისა და დღეგრძელობის უზრუნველყოფას ითხოვდნენ.
კახეთში საახალწლოდ ქალისათვის თონეში აცხობდნენ მრგვალსა და შუაში გახვრეტილ ბედისკვერას. მათი რწმენით, თუ კვერი კარგად გამოცხვებოდა, კაი ბედისა იქნებოდა ის, ვის სახელზედაც იყო გამომცხვარი; თუ თონეში ჩავარდებოდა, ან დასახიჩრდებოდა, იტყოდნენ უბედური იქნებაო.
* შესანდობარი – მიცვალებულის სულის მოსახსენებელი სადღეგრძელო, წარმოთქმული ჭირის სუფრაზე. წარსულში შესანდობარების რაოდენობა მკაცრად იყო რეგლამენტირებული და, როგორც წესი, საკრალურ რიცხვს – შვიდს – არ აღემატებოდა.
პირველს, მამაკაცთა ფეხზე ადგომით, ახალსულის შესანდობარს დაახლოებით ასე იტყოდნენ: „ღმერთმა გაანათლოს ოჯახიდან ახლად წასული, მისი სული ნათელში ამყოფოს გამჩენმა, სამუდამო სასუფეველი დაუმკვიდროს, მსუბუქი იყოს მისთვის მშობლიური მიწა, კეთილად წასულიყოს და ოჯახი დაელოცოს, აკმაროს მისი დანაკლისი ოჯახს, მის დანატოვარს...“ ამ სიტყვის წარმოთქმის შემდეგ შეიძლებოდა „პურის გატეხვა“, რადგან შესანდობარის დალევამდე ჭამის დაწყება დაუშვებლად მიიჩნეოდა.
კახეთში შესანდობარის დალევა მიღებული იყო მარნიდან ახალგამოტანილი სველი ხელადით.
* ღობჟეღოში (ადიღ. Гъуэбжэгъуэщ) – ასტრონომიული, ბუნბრივი მოვლენა (ხშირად – კომეტა ან „შეჩერებული“ მდინარე), რომლის დროსაც აუცილებელია სურვილის ხმამაღლა წარმოთქმა.
ღობჟეღოში ჩნდება ცაზე მხოლოდ ღამით, წამიერი ნათებით, და მაშინათვე ქრება. ადამიანი, რომელიც ამ გაელვების შემჩნევას შეძლებს და ღობჟეღოშის ციალს ნებისმიერი თხოვნით მიმართვს, ბედნიერი იქნება: მის თხოვნას ზეცის მკვიდრნი აუცილებლად აღასრულებენ.
ა. შორთანოვი ღობჟეღოშს ნათლისა და სიკეთის ღვთაებად მიიჩნევს, რის საფუძველს, ვფიქრობ, არსებული მონაცემები არ იძლევა.
* ფაძახსთი (ოს. Фæдзæхст – „მიბარება“) – სამ წლამდე ასაკის გარდაცვლილი ბავშვის რომელიმე მიცვალებული ნათესავისათვის „მიბარების“ წესი. ოსები მცირეწლოვან ბავშვებს საერთო სასაფლაოზე არ ასაფლავებდნენ და არც გლოვობდნენ; მარხავდნენ სახლთან ახლოს ბოსტანში, საცხოვრებლის შესასვლელში ან კერასთან და ახლობლების მონაწილეობით აწყობდნენ მცირე ქელეხს (წლის განმავლობაში მიცვალებული ბავშვის სახელობის სხვა დღეს არ აღნიშნავდნენ);
სუფრაზე უხუცესები თავიანთ ლოცვებში გარდაცვლილის სულს რომელიმე ღირსეულ მიცვალებულ ნათესავს „მიაბარებდნენ“, რათა მას საიქიოში ბავშვისთვის მფარველობა გაეწია („დღეიდან ამ ბავშვს შენ გაბარებთ, რათა ღვიძლი შვილივით მიხედო“).
* ერქინ დოლან ცაცალი (ყალ. Эркин долан цацал) – სტუმარმასპინძლობის ინსტიტუტთან დაკავშირებული ყალმუხური რიტუალი – არყის შვიდგზის პკურების წესი:
სტუმრის გამასპინძლებამდე ოჯახის უფროსი არაყს პირველად კერიის ცეცხლს ასხურებს;
მეორე პკურება ცის ბინადართა სახელობისაა და არაყს ზემოთ ასხამს;
მესამე – მიმართულია საცხოვრებლის მარჯვენა ზედა კუთხისკენ და ღვთაება „თეთრ მოხუცს“ განეკუთვნება;
მეოთხე – წინაპართა სახელობისაა და მარცხენა ზედა კუთხეს მიესხურება;
მეხუთე – ჩინგის-ხანს ეძღვნება და არყის სახდელი ქვაბის თიხის საცობისკენ არის მიმართული (ჩინგის-ხანს ყალმუხები არყის ხდის წესის გამომგონებლად მიიჩნევენ);
მეექვსე – კუმისის საცავი ტყავის ჭურჭლისკენ;
მეშვიდე – საცხოვრებლის ზღურბლისკენ.
ცაცალის (პკურების) ცერემონია თანხლებულია ლოცვის ტრადიციული ფორმულით: „მოწყალეო თეთრო მოხუცო – ქვეყნიერების მფარველო, მიიღე შესაწირი, იყავ ჩვენი მფარველი ზემოთ და ქვემოთ, გაგვაღვიძე ღრმა ძილის დროს, შეგვახსენე დავიწყებული, დაგვიფარე შიშისა და გასაჭირისგან“.
რიტუალის დასრულებისთანავე არაყს ჩამოასხამენ და უფროს-უმცროსობის რიგით სტუმრებს ჩამოურიგებენ. განსაკუთრებით საპატიო სტუმარს არაყი საწესო სიმღერის თანხლებით მიეწოდება.
არყის შესმისთანავე სტუმარს განსაკუთრებული პატივის ნიშნად იქ მყოფი უმცროსი მამაკაცი ან ქალი ჩიბუხს სთავაზობს, ხოლო სტუმარი თავისას ოჯახის უფროსს აწვდის. ყალიონზე უარის თქმა მაშინაც კი, როცა სტუმარ-მასპინძელი მწევლები არ არიან, ყოვლად დაუშვებელია.
* თუგ ისინი (ოს. Туг исын – “სისხლის აღება”) – შურისძიება მკვლელობისა, დაჭრისა, ქალიშვილის მოტაცებისა და სხვა სახის დანაშაულისათვის, ოსურ ტრადიციულ საზოგადოებაში ფართოდ გავრცელებული ჩვეულება, როგორც კოლექტიური თავდაცვის ფორმა.
1836 წლის ოსური ადათების კრებულში ნათქვამია: ყოველი ნათესავის წმინდათა წმინდა ვალდებულებას წარმოადგენს მოკვლითვე უპასუხოს მკვლელსა და მის ნათესავებ. ამისი შეუსრულებლობა ღირსების შემლახველია მთელი ნათესაობისთვის. “ოსისთვის მოკლა და მოკვდე სინონიმები იყო: კლავდა რა დღეს, მან იცოდა, რომ ხვალ, ზეგ ან ერთ კვირაში თავადაც მოკლავდნენ” (კ. ხეთაგუროვი).
მოკლული ჯერაც არ იყო დამარხული, რომ მკვლელს ტიროდნენ. თანასოფლელები მწუხარების გამოსახატავად ორივე (მოკლულისა და მკვლელის) ოჯახში მიდიოდნენ. ერთი მკვლელობა ორივე მხარეზე მკვლელობათა სერიას იწვევდა.
მრავალი ოსური გვარი ათეული წლების განმავლობაში მოსისხლენი რჩებოდნენ, რის შედეგადაც ამ გვარების საუკეთესო წარმომადგენლები უმოწყალოდ იხოცებოდნენ. მიისწრაფოდა რა შეეზღუდა სისხლის აღების მასშტაბები, ოსურმა საზოგადოებამ გამოიმუშავა შურისძიების შეწყვეტის წესები, რომელთა შორის შედარებით გავრცელებული იყო მოკლული სისხლის ფასის გადახდა, მოკლულის გვარიდან მკვლელის გვარის მიერ მცირეწლოვანი ვაჟის აღსაზრდელად აყვანა, სისხლის საფასურის სანაცვლოდ დაზარალებული მხარის რომელიმე წარმომადგენლისთვის მკვლელის ნათესავი ქალიშვილის მითხოვება, მოკლულის დედის მიერ მკვლელის შვილად აყვანის წესი და სხვა.
*
*
*
წყარო: ანთელავა – კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები.