მაგ., სვანურ თავდამარხვაში შედიოდა როგორც ქელეხი – „ლუხორი“, ისე „ლაგვანი“, რომელსაც ჩვეულებრივ შემთხვევაში მიცვალებულს სამი წლის შემდეგ უხდიდნენ).

„თავდასამარხად“ მზადება ქართველ მთიელებში, სადაც იგი XX ს-ის შუა ხანებამდე შემორჩა, და გურულებში ისეთივე იყო, როგორც მიცვალებულთა სახელზე გამართული ჩვეულებრივი „რიგების“ დროს.

მთაში „თავდამმარხავი“ ხარშავდა ლუდს, ხდიდა არაყს, აცხობდა პურს, „სულის ცხენსაც“ დაიკურთხებდა და დოღსა და ღაბაჴს გამართავდა, ნათესავ-მეზობლებს მოიწვევდა და ქელეხსაც გადაიხდიდა.

საუკეთესო სამოსში გამოწყობილი „თავდამმარხავი“ ნაკურთხ ტაბლასთან დაჯდებოდა, მაგრამ შენდობანათქვამ საჭმელს არ მიეკარებოდა, რადგან საიქიოში არ მიუვიდოდა. ხევსურეთში სულის ხუცესის მიერ ტაბლის დალოცვის დროს მას გარშემო დასალოცს შემოუწყობდნენ, ხოლო ცხენის დაკურთხებისას სადავე თავად ეჭირა; საწესო სუფრის დამთავრებისთანავე „თავის დამმარხავი“ დარჩენილ სასმელ-საჭმელს მეზობლებში დაარიგებდა, „დოღვს“ (დოღში გამარჯვებულისათვის განკუთვნილი ჯილდო) გასცემდა;

ტანსაცმელს, მისი სიკვდილის შემდეგ, ანდერძის მიხედვით გაანაწილებდნენ. როცა „თავდამმარხავი“ გარდაიცვლებოდა, მხოლოდ „საპირიჴსნოს“ დაკლავდნენ და ერთ საარყეს გამოხდიდნენ, რათა მისი ტალავარი დაელოცათ და შესანდობარი ეთქვათ.

სვანეთში „რიგების მომწყობ ოჯახებში თუ მიცვალებულთა ცოლები და რძლები, ან, პირიქით, ქმრები და ხანდაზმული ვაჟიშვილები ცოცხლები იყვნენ, მაშინ რიგებს, მიცვალებულთან ერთად, ამ ცოცხალი პირების სახელზეც იხდიდნენ და მათ შესაფერის საკურთხ ცხოველებს დაუკლავდნენ.

ასეთ შემთხვევაში სარიგო სუფრის წინ, მიცვალებულთა ფიტულების, ე. წ. „ნახაზების“, გვერდით მათი ცოცხალი მეუღლეები ისხდნენ საუკეთესო ტანსაცმელში გამოწყობილები და საჭურველ-სამკაულით დამშვენებულები. როდესაც ოჯახს მემკვიდრე არ გააჩნდა ან ოჯახის უფროსს იმედი არ ჰქონდა, რომ სიკვდილის შემდგომ მის სახელზე რიგს მოაწყობდნენ, მაშინ თავის სახელობის რიგებს სიცოცხლეშივე თავად გამართავდა და ყველაფერს ისე შეასრულებდა, როგორც ამას მიცვალებულთა რიგები მოითხოვდა.

პირველი იმპერიალისტური ომის წინ ჩუბიხევის მოსახლის მიერ მოწყობილ ლუხორში (რომელმაც თავისი დიდი ხარჯითა და საზეიმო ხასიათით წარუშლელი შთაბეჭდილება დატოვა მხცოვანი და მორწმუნე სვანების თაობაში და „ბაძუანთ ლუხორის“ სახელით საარაკო ამბად იქცა) ერთი მოხუცი სტუმარი ქალი საჯაროდ აცხადებდა, რომ მას საიქიოში 35 ხარისაგან შემდგარი ჯოგი ჰყავს წამძღვარებული და რომ ამის შემდეგ მას სიკვდილიც კი არ ეზარება“ (ვ. ბარდაველიძე). მართალია, ასეთ სუფრას სვანები სალხინო სუფრად მიიჩნევდნენ, მაგრამ ნამდვილი ლხინი და საზეიმო განწყობა სუფევდა გურული „თავდამარხვის“ სუფრაზე, რომელსაც თან სდევდა მხიარულება, სიმღერა, ცეკვა, თოფდამბაჩის სროლა.

„თავდამარხვის“ წესის გამოძახილია კახეთში უკანასკნელ დრომდე შემორჩენილი ჩვეულება: მოხუცები, რომელთაც იმედი არ ჰქონდათ, რომ გარდაცვალების შემდეგ ვინმე ხარჯს გადაუხდიდა, სასმელ-საჭმელს მოამზადებდნენ და სხვაზე გასცემდნენ: „იქნებ ჩემი სიკვდილის შემდეგ არაფერი გამიკეთონ.

მე რომ ჩემს სიცოცხლეშივე ჩემივე ხელით გავცემ – საიქიოში მომივაო“. კახელი მხცოვანის მდგომარეობაში მყოფი უშვილძირო მეგრელი ძვირფასი ხის (წაბლის, მუხის, ძელქვის) მასალისაგან კუბოს გააკეთებიებდა, შინ ღამით მიიტანდა და საცხოვრებლის სხვენში, სასიმინდეში ან ბეღელში შეინახავდა. რა თქმა უნდა ეს ფაქტი სოფელს არ გამოეპარებოდა, მაგრამ კრინტსაც კი არ დაძრავდა, ვიდრე „თავდამმარხავი“ უახლოეს ნათესავ-მეზობლებს არ დაპატიჟებდა და ამის თაობაზე სასხვათაშორისოდ არ იტყოდა.

სტუმრები მასპინძელს დალოცავდნენ, დღეგრძელობას უსურვებდნენ და ტაქტიანად დააყოლებდნენ: კაცი ყველაფრისათვის მზად უნდა იყოსო. „თავდამარხვის“ დროს მეგრელებს „ნიშნით ტირილიც“ ცოდნიათ. აღნიშნული წეს-ჩვეულება ეფუძნება საიქიოს შესახებ ხალხურ რწმენა-წარმოდგენებს, რომლის თანახმად ხარჯების, რიგების ყველა შესაწირი სულეთში გადაინაცვლებდა და „თავდამარხულთა“ სამუდამო საკუთრებად იქცეოდა.

რიტუალური „თავდამარხვის“ შესაწირავთა სახით ადამიანი წინასწარ აგზავნიდა საიქიოში ყოველივეს, რაც, მისი რწმენით, სულეთში ცხოვრებისათვის იყო საჭირო.

თუკი მგზავრი გზად ასეთ ხეს გადაეყრებოდა, მასთან აუცილებლად შეჩერდებოდა და ილოცებდა, თან სურვილებსაც დააყოლებდა. ნოღაელები აქვე ზოგიერთ რიტუალებსაც ასრულებდნენ: სამკურნალოდ მოჰყავდათ მძიმე ავადმყოფები, იკრიბებოდნენ ახალმთვარობაზე, ცეკვავდნენ, ანთებდნენ კოცონს, რომელზედაც შეჭირვებულ ქალიშვილებს ახტუნებდნენ. განკურნების ან სურვილის ასრულების