ჩაჩნების თვითსახელწოდებაა “ნოხჩო”, “ნოხჩი”. რუსები და სხვა ხალხები მათ ჩეჩნების სახელწოდებით იცნობენ. ნოღაელები “შეშენ”-ს უწოდებენ, ოსები _ “ცაცაინაგ”-ს, ხუნძები _ “ბუტურალ”-ს, დარგუელები _ “მიჩიხიჩლანს”. ქართველებისათვის ჩაჩნები (ინგუშებთან ერთაად) “ქისტები” იყვნენ. თუმცა ქართული წყაროები მათ სხვა ეთნონიმითაც იცნობენ.

XIVს-ის ბიბლიის მინაწერზე ქართველ მწერალს ისინი ენდოეთნონიმით _ “ნოხჩო” ჰყავს მოხსენიებული. საერთოდ, ესაა საერთოჩაჩნური ეთნონიმის წყაროებში პირველად მოხსენიების შემთხვევა. ეთნონიმის “ნოხჩო” ყველაზე ადრინდელ მოხსენიებად კი მაინც VIIს. ანონიმურ “სომხურ გეოგრაფიაში” “ნახჩა-მატიან”-ის ფიქსაციაა მიჩნეული. მკვლევართა აზრით, ეს ტერმინი ორი სიტყვისაგან (ნახჩო+მატ//მოტენ) შედგება, რაც ჩაჩნურ ენას ნიშნავს.

ქართულ წყაროებში ეთნონიმ “ქისტს” “დურძუკი” (“დურძუკნი”) უსწრებს, ხოლო დურძუკებით დასახლებულ ქვეყანას “დურძუკეთს” უწოდებდნენ. მაგალითად, ლეონტი მროველი (XIს. ავტორი) მოგვითხრობს, რომ ქართლის მეფე საურმაგს ერისთავები აუჯანყდნენ. მან კი მათი შფოთის ჩასახშობად დედის ძმის ქვეყნას _ დურძუკეთს მიმართა და დურძუკების საშუალებით ერისთავები დაამარცხა. ამავე დროს, საურმაგს, იმის გამო, რომ დურძუკეთი გადამეტსახლებული იყო, დურძუკების მნიშვნელოვანი რაოდენობა საქართველოს მთიანეთში _ დიდოეთიდან სვანეთამდე _ დაუსახლებია. ზოგიერთი მათგანი კი სოციალურად დაუწინაურებია, როგორც ლეონტი მროველი გვაუწყებს, “დურძუკნი” “ნათესავნი კავკასისნი” “წარჩინებულ ყვნა”.

დურძუკეთსა და დურძუკებს “ქართლის ცხოვრების” სხვა ავტორებიც მოიხსენიებენ. მონღოლ-თათრებთან ბრძოლაში მეფე რუსუდანს სხვა კავკასიელ მთიელებთან ერთად დურძუკნიც გამოუყენებია. “ძურძუკეთსა” და “ძურძუკებს” ვახუშტი ბაგრატიონიც არაერთხელ იხსენიებს. ასე რომ, XVIIIს-ის დასაწყისში ქართველთათვის ის კვლავ ცოცხალი და ცნობილი ეთნონიმი იყო. ვახუშტისათვის ჩაჩნები და მათი მონათესავენი სამი ეთნიკური ერთობის ერთობლიობას წარმოადგენდნენ; ის ძურძუკებთან ერთად ქისტებსა და ღლიღვებსაც (ინგუშებს) ასახელებს. ამას გარდა, ვახუშტი ქისტ-ძურძუკებსა და ქისტ-ღლიღვებზედაც საუბრობს. იმავე პერიოდში (XVIIIს. დასაწყისში) ქართველებისათვის ეთნონიმი “ჩაჩანიც” უკვე ცნობილი იყო. ვახუშტი ბაგრატიონი თავის ნაშრომში “ჩაჩანს” ორჯერ იხსენიებს.

დურძუკები მოხსენიებულნი არიან არაბულ წყაროებშიც (IXს, XVს.). რაც შეეხება ეგზოეთნონიმს _ “ჩაჩანი”, წყაროებში ის XVIIIს-ის დასაწყისიდან ერთდროულად ჩნდება როგორც რუსულ, ისე ქართულ წყაროებსა და დოკუმენტებში. ყველაზე ადრინდელი მოხსენიება აღნიშნული ეთნონიმისა 1719 წელს ეკუთვნის. ქართული ოფიციალური დოკუმენტები კი, რომლებშიც პირველად ეთნონიმი “ჩაჩანია” მოხსენიებული, ვახტანგ VI-ეს ეკუთვნის და ისინი 1720 და 1730 წლებით თარიღდება. გვხვდება ეს ეთნონიმი ერეკლე მეორის 1791 წლის საბუთშიც. ეთნონიმს “ჩაჩანი” კი თითქმის ისეთივე ისტორია აქვს, როგორც “ინგუშს”. ის მომდინარეობს ბარის ჩაჩნეთში, მდ. არღუნის ნაპირას მდებარე სოფლის ჩაჩანაულის სახელწოდებიდან. რადგანაც რუსები ჩვენთვის საინტერესო ეთნოსს პირველად აღნიშნული სოფლის საშუალებით გაეცნენ, სოფლის სახელწოდება მთელ ხალხზე გადაიტანეს. თუმცა სამეცნიერო ლიტერატურაში იმის შესახებაც არის მითითება, რომ სპარსულ წყაროებში (XIIIს.), კერძოდ, რაშიდ-ად-დინის ნაშრომში, ის ირანული ტრანსკრიფციით (“სასანი”) არის მოცემული, რომელიც მოგვიანებით რუსულ დოკუმენტებში შევიდა.

1989 წლის მონაცემებით რუსეთის ფედერაციაში 899 ათასი ჩაჩანი იყო აღრიცხული. საერთო რაოდენობას კი 957 ათასს აღნიშნავდნენ. რუსეთში გარდა ჩაჩნეთისა, ისინი მკვიდრობდნენ აგრეთვე დაღესტანში (58 ათასი), სტავროპოლის მხარეში (15 ათასი), ვოლგოგრადის ოლქში (11, 1 ათასი), ყალმუხეთში (8, 3 ათასი), ასტრახანისა და ტიუმენის ოლქებში (შესაბამისად 6 ათასი და 4, 6 ათასი), ჩრდილოეთ ოსეთში (2, 6 ათასი). დიდი რაოდენობით არიან ყაზახეთში (49, 5 ათასი).

ჩაჩნეთში ორი დიდი მდინარე მოედინება: თერგი და სუნჯა. მთაში ჩაჩნეთს ორი მძლავრი ნაკადი _ ჩანტი-არღუნი და შარო-არღუნი კვეთს, რომლებიც ერთმანეთს ბარში უერთდებიან. მთაში ინგუშეთისაგან ჩაჩნეთს მდ. ფარტანგი გამოყოფდა, დაბლობში კი სუნჯის კაზაკთა რაიონი.

XXს-ის 20-იან წლებამდე სამეცნიერო ლიტერატურაში ჩაჩნეთს ორ ნაწილად ყოფდნენ: დიდი ჩაჩნეთი და მცირე ჩაჩნეთი, რომელთა შორისაც საზღვარს მდ. არღუნი წარმოადგენდა. დიდი ჩაჩნეთი მდ. არღუნის დასავლეთით მდ. აქსაიმდე მდებარეობდა, მცირე ჩაჩნეთს კი _ იმავე მდინარის მარცხენა ნაპირი და ნადტერეჩიე ეკავა.

ჩაჩნეთის ეთნიკური ტერიტორია დროთა განმავლობაში ცვლილებებს განიცდიდა, განსაკუთრებით ეს მის ჩრდილოეთ ნაწილს ეხება. საერთოდ, ჩაჩნები მთიელებად მიაჩნიათ, მაგრამ, როგორც ირკვევა, ისინი გარდა მთისა, ბარშიც ოდითგანვე მკვიდრობდნენ. ამრიგად, ძველ ჩაჩნებს ათვისებული ჰქონდათ არა მხოლოდ კავკასიონის ქედის ჩრდილოეთი კალთები, არამედ კავკასიისწინეთის სტეპებიც. მათ ადრიდანვე ჰქონდათ კონტაქტი სკვითების, სარმატების და ალანების მომთაბარე ტომებთან. ალანიის პოლიეთნიკური ადრეკლასობრივი სახელმწიფო (VIII-XIIსს.) ჩაჩნეთის ბარის რაიონებსაც მოიცავდა. იმავე პერიოდში, როგორც ჩანს, ჩაჩნეთის მთიანი ზოლი, განსაკუთრებით ტერიტორია მდ. არღუნის მარცხენა მხარეს, ადრეული სახელმწიფოებრივი წარმონაქმნის ე.წ. “სერირის სამეფოში” შედიოდა.

ჩაჩნებს X-XIIსს-ში ურთიერთკავშირი საკმაოდ დაშორებულ ქვეყნებთანაც ჰქონდათ. ნუმიზმატიკური მასალა ბიზანტიასა და მახლობელ აღმოსავლეთთან სატრანზიტო ვაჭრობას ადასტურებს. ასეთი ურთიერთობა ჩაჩნების წინაპრებს შავიზღვისპირეთთანაც ჰქონიათ. გარკვეული ხნის განმავლობაში ჩრდილოეთ კავკასიაში მიმდინარე პოლიტიკური მოვლენებიდან გამომდინარე, ჩაჩნები ჩრდილოეთ კავკასიის ბარში მკვიდრობას წყვეტენ. ჩაჩნების მიერ ბარის მიტოვებას და ჩრდილოეთ კავკასიის მთებში საბოლოო შესახლებას, მონღოლთა შემოსევებს უკავშირებენ, თუმცა იმასაც ფიქრობენ, რომ ეს პროცესი უფრო ადრე ხაზართა სახელმწიფოს დაცემის შემდეგ (Xს.) უნდა დაწყებულიყო. XV-XVIსს-მდე ჩაჩნები ძირითადად მთებში ცხოვრობდნენ. გადმოცემებით, დაბლობში პირველი ჩაჩნური დასახლებები ხელახლა XIVს-ის ბოლოს გაჩნდა. პირველი მიგრანტები აჴიის მთებიდან (ადგილ ნაშხადან) მოსულები იყვნენ. ფარჩოს თაჲფს (გვარს) ორი სოფელი, ფარჩხო და იურტაული დაუფუძნებია, ცეჩოს (ცეცოს) თაჲფს კი _ სოფელი ცეჩი (კეშანაული) მდ. იარიკსუზე. მათ მალე სხვა გვარის (ბენო, ცონტარო, კურჩალო) ხალხიც მიყოლიათ.

თავდაპირველად ჩაჩნები სუნჯის, არღუნის და მათი შენაკადი ხეობების დაბლობში ეფუძნებოდნენ. შემდეგ კი თანდათან მთელი დიდი ჩაჩნეთის დაბლობი დაიკავეს. 1587 წელს პირველ რუსულ ელჩობას მდ. სუნჯისა და მდ. თერგის ირგვლივ აღნიშნული აქვთ მნიშვნელოვანი რაოდენობის ჩაჩნური დასახლებები (ოკოკი, შიბუთი, მიჩკიზი).

დროთა განმავლობაში ჩაჩნური სოფლები გრებენელი კაზაკების ტერიტორიების მეზობლად წარმოიქმნა. მათი დასახლებები მდ. სუნჯის შესართავთან ჩაჩნების დასახლებასთან ერთდროულად XVIს-ში გაჩნდა. ამ ადგილებში 1760 წელს დაარსდა დიდი ჩაჩნური სოფელი სტარო-იურტი, რომელსაც შემდეგ რიგი ჩაჩნური დასახლებების წარმოქმნაც მოჰყვა. ყველა სამეცნიერო ნაშრომში, რომელიც ჩაჩნეთსა და ჩაჩნებს ეძღვნება, ხაზი ესმის იმ გარემოებას, რომ ჩაჩნები, ინგუშებთან ერთად, კავკასიის ძველი ადგილობრივი მკვიდრი ხალხია. თუმცა 2004 წელს მოსკოვში დაბეჭდილ ერთ-ერთ მონოგრაფიაში (ავტორი მარკ ბლიევი), ჩაჩნები კავკასიის არამკვიდრ, მოსულ მოსახლეობადაა მიჩნეული.

ჩაჩნები კავკასიის ჩრდილოეთ კალთებზე თურმე VI-VIIსს-ში დასახლდნენ. ოს ავტორს მოჰყავს გადმოცემები იმის შესახებ, რომ ჩაჩნური ეთნოსის ბირთვი არღუნის ხეობის სათავეში ჩამოყალიბდა, საიდანაც ისინი აქედან განსახლდნენ როგორც აღმოსავლეთის, ისე დასავლეთის მიმართულებით. გადმოცემით, შამის (სირიის) მთავარი, სირიიდან გამოიქცა და კავკასიაში დასახლდა. მას ჰყავდა რამდენიმე შვილი, რომელთაგანაც უმცროსს “ნახჩოი” ერქვა, რომელიც ჩაჩნების საფუძველჩამყრელად, ფუძემდებლად მოგვევლინა. მ. ბლიევი აღნიშნავს, რომ პირველ ჩაჩან ისტორიკოს უ. ლაუდაევს ამ ლეგენდის ჭეშმარიტებაში ეჭვი შეჰქონდა, მაგრამ არ უარყოფდა რომ მისი ხალხი კავკასიაში მოსული იყო. დასახელებული ავტორის “მტკიცებით”, არქეოლოგიური გათხრების შედეგად მოპოვებული მატერიალური კულტურის ძეგლების ჩაჩნურ ეთნოსთან დაკავშირება ვერ ხერხდება.

ჩაჩნების კავკასიაში გვიან გამოჩენა თურმე ირიბად რუსული წყაროებითაც მტკიცდება და ეს ირიბი რუსული წყარო კი ისაა, რომ პირველად ჩაჩნები რუსულ წყაროებში XVIს-ის მეორე ნახევარში არიან მოხსენიებულნი. აშკარაა ისტორიის გაყალბების მცდელობა. აქედან გამომდინარე, ზემოთ აღნიშნული კომენტარის ღირსიც არაა. საერთოდ, ჩაჩნები თავიანთ წარმომავლობას გოლიათ ნოხჩეს (ნახჩის) უკავშირებენ. ერთ-ერთი ვერსიის მიხედვით, მას შვიდი ვაჟი ჰყავდა, რომელთაგანაც მთელი ჩაჩანი ხალხი წარმოიშვა. სხვა ვერსიით მისი შვილები 12 ცალკეულ ოჯახად დაიყვნენ. სხვა ლეგენდა ჩაჩნების წარმომავლობას ორ ძმას: ჩარმოს და შოთოს უკავშირებს. ჩაჩნებს სხვა გენეალოგიური ლეგენდებიც აქვთ. ჩაჩნების ერთი შტოს ჩანთელთა (ანუ ითუმელთა) საფუძვლის ჩამყრელი იყო საქართველოდან გადმოსახლებული ითუმ ლიუნგიევი. მისი ერთერთი შთამომავალი ყოფილა ჯალი. ჯალის ჰყოლია შვილები: ბარზგარი, ბაგომატიგარი, ეჟიგარი, ხამატი-გარი და მურთაზ-გარი (გადმოცემის ჩამწერის განმარტებით, “გარი” გვარის დანაყოფს აღნიშნავდა. შესაძლებელია ჩაჩნური “გარი” სწორედ ქართული “გვარისაგან” მომდინარეობდეს). რაც შეეხება სირიულ წარმომავლობას, ასეთი ლეგენდა მხოლოდ შაროელ ჩაჩნებს ჰქონდათ. მ. ბლიევმა კი ის მთელ ჩაჩან ხალხზე გაავრცელა.

დავუბრუნდეთ ჩაჩანთა მიგრაციას. სამეცნიერო ლიტერატურაში ხაზი ესმის მათ ინტენსიურ მიგრაციულ პროცესებს XVIII საუკუნესა და XIXს-ის პირველ ნახევარში. ამ პერიოდში გადაინაცვლეს თერგის მარჯვენა სანაპიროდან აღმოსავლეთის მიმართულებით სუნჯისა და თერგის მონაკვეთზე მდ. გუდერმესსა და მდ. ფორთანგოს შორის. ასე რომ, მთისწინეთსა და ბარში მთელი ასწლეულის განმავლობაში ჩაჩნური მოსახლეობა სწრაფად იზრდებოდა. არაუგვიანეს XVIIIს-ისა, ჩაჩნები (იჩქერიელების, ყარაბულახების და აჴიელების ნაწილი) გამოჩნდნენ კაჩკალიკის ქედის ბარის რაიონებში და აგრძელებდნენ მდინარეების აქსაის, იამანსუს, იარიკ-სუს, აქტაშის შუა დინებაზე დასახლებას. ზოგიერთი ავტორი მათ აქ მიგრაციას XVI-XVIIIსს-ით ათარიღებს. ასეთი მიგრანტების ნაწილი “აუხოელთა” სახელითაა ცნობილი, რომელთა საზოგადოება XVII-XIX სს-ში ცხრა აულს მოითვლიდა. ყველა ესენი დღეს ძირითადად დაღესტნის ტერიტორიის მკვიდრნი არიან და აჴიელების (აჴიელი ჩაჩნების) სახელით არიან ცნობილი და ლაპარაკობენ ჩაჩნური ენის აჴიურ დიალექტზე. აჴიელი ჩაჩნები ლამ-აჴიიდან (მდ. გეხის სათავე) გადმოსახლებულთა შთამომავლები არიან. მათ სხვანაირად აუხოელებსაც უწოდებდნენ.

ეს სახელწოდება კი ყუმუხებმა შეარქვეს, რადგან აჴიის გვარის (ტაიპის) წარმოამდგენლების ნახევარი, სოფ. აუხში დასახლდა. ყუმუხების მეზობლად დაახლ. XVI-XVIIIსს-ში მდ. იამანსუსა და იარიკუს დაბლობთა გასწვრივ კაჩკალთა საზოგადოების ჩაჩნები დასახლებულან. დაღესტნელი ჩაჩნების ეს ჯგუფიც ექვს აულში იყო განსახლებული. დაღესტნელ ფეოდალთა მიწებზე დასახლებული აკიელი ჩაჩნები იძულებულნი იყვნენ ხარკი ეხადათ ხუნძი და ყუმუხი ფეოდალებისათვის.

აუხოელთა აულების ჩაჩნებით დასახლება XIX საუკუნესა და უფრო გვიანაც, თითქმის 1940-იან წლების დასაწყისამდეც გრძელდებოდა. დაღესტანში გადასახლების შემდეგ აკიელმა ჩაჩნებმა მეზობელი დაღესტნელი ხალხების გარკვეული კულტურული გავლენა განიცადეს, რომლის ერთ-ერთი შედეგი აუხოელთა ისლამიზაცია იყო. ეთნოპოლიტიკური ისტორიის თავისებურებამ და მათმა შედარებითმა იზოლირებულობამ აჴიელთა ენაზეც მოახდინა გავლენა, რომელსაც ვაინახური ენების ძველი ფორმები აქვს შემონახული. 1841 წელს აჴიელების თითქმის ნახევარი დაბლობში, ყუმუხების აულებში გადაასახლეს.

1877 წელს მთიელთა ეროვნულ-განმათავისუფლებელი აჯანყების დამარცხების შემდეგ, აჴიელები ძალდატანებით ხელახლა გადაასახლეს ყუმუხეთის ოკრუგის აულებში. ზემოთხსენებული აჴიელების (აუხოელების), კაჩკალიკიელების, ყარაბულახების გარდა, ჩაჩნეთში სხვა საზოგადოებებიც არსებობდა. ჩაჩნეთის აღმოსავლეთში მდინარეების ხუხლულაუს და აკსაის სათავეებში მდებარეობდა მხარე, რომელსაც ჩაჩნები ნოხჩი-მოხკს (“ნოხჩელთა მიწას”) უწოდებდნენ; ის იჩქერიის სახელწოდებით იყო ფართოდ ცნობილი.

იჩქერიის სამხრეთით კაზენოამის ტბის ირგვლივ მდებარეობდა ჩებერლის საზოგადოება. არღუნის აუზის მთიან ზონაში განლაგებული იყო შატოს, მაისტის, შაროს, მალხისტის, ტერლოს, ნაშხოს საზოგადოებები (ტერიტორიული თემები). გალანჩოჟის ტბასთან და მდ. გეხის ზემო წელში ცხოვრობდნენ გალაშელები და მთიელი აჴიელები. ყარაბულახები (ორსტხოელები) მდ. ფორტანგის ხეობაში ინგუშეთისა და ჩეჩნეთის საზღვარზე ცხოვრობდნენ. საუკუნეების განავლობაში მთის ჩაჩნურ საზოგადოებებს ქართველ მთიელებთან (ხევსურებთან, ფშაველებთან, თუშებთან) ჰქონდათ ურთიერთობა. მალხისტის (მითხოსა) და მაისტის საზოგადოებებთან მიგრაცია ორმხრივი იყო.

როგორც ჩაჩანი მოსახლეობა გადმოსახლდებოდა საქართველოს მთიანეთში, ისე ქართველი მთიელებიც მიგრირდებოდნენ. თუშეთში, ფშავსა და ხევსურეთში არაერთ გვარს შევხვდებით, რომლებსაც ჩაჩნური წარმომავლობა აქვთ. მეფე საურმაგის დროს დურძუკების საქართველოს მთიანეთში თუ ერთდროული ჯგუფური გადმოსახლება მოხდა, შემდეგ ეს მიგრაციები ძირითადად გაჟონვითი, ინდივიდუალური იყო. თუმცა XIXს-ის შუა ხანებში ჩაჩნები (და ინგუშები) საქართველოში, პანკისის ხეობაში კომპაქტურად ჩამოსახლდნენ.

გერმანელი ა. ზისერმანის მოწმობით, მითხოს საზოგადოება ხევსურეთის სოფელ შატილიდან 10 ვერსზე მდებარეობდა და მასში ექვსი პატარა სოფელი შედიოდა. ამ საზოგადოების მოსახლეობის შესახებ ის აღნიშნავდა: “ისინი ქრისტიანებს ურჯულოებს უწოდებენ, მაგრამ თაყვანს სცემენ წმინდა გიორგის, არ იციან მუსლიმთა ლოცვა _ ნამაზი, არ ჭამენ ღორს, არ ჰყავთ მოლები და არა აქვთ მეჩეთები”.

მეორე გერმანელი გუსტავ რადე კი მითხოელთა 10 სოფელს ასახელებს, რომლებიც მდ. არღუნის მარცხენა შენაკად მითხოსწყალზე მდებარეობდნენ. მის დროს აქ სულ 174 კომლი ყოფილა. ყველაზე დიდ სოფელ ბონისტში კი 22 ოჯახი ცხოვრობდა. გ. რადე 1839 და 1876 წლების მონაცემებს ადარებდა და აღნიშნავდა, რომ საზოგადოებაში გასული 37 წლის განმავლობაში მოსახლეობა მნიშვნელოვნად შემცირდა. ის ამას მალხისტელების (მითხოელების) უმძიმესი ეკონომიკური მდგომარეობით ხსნის, რაც მიწის სიმცირითა და სიმწირით იყო გამოწვეული და რაც ადგილობრივი მოსახლეობის მუდმივ გადასვლას იწვევდა ჩაჩნეთის სხვა რაიონებსა და საქართველოს მთიანეთში. 1886 წლის საოჯახო სიებით მალხისტის (მითხოს) 11 სოფელი თიანეთის მაზრაში შედიოდა. საყურადღებოა, რომ აღწერის დავთარში ამ საზოგადოების მკვიდრნი შემდეგი გვარებით არიან ჩაწერილი: ალბაკაური, აშიგაური, ბარჩაული, გადურგაული, ბაკაშაური, გადუმაური, დადიკური, ზანტაური, კარსამაუდი, მუხაური, ხაიაური. გვარ–სახელები წარმოდგენილია საქართველოს მთის გვარ– სახელებისათვის დამახასიათებელი –ურ (-ულ) სუფიქსით, რაც ჩაჩნებსა და ქართველ მთიელთა ისტორიულად არსებული ეთნოკულტურული ურთიერთობების მიმანიშნებელი უნდა იყოს.

ა. ზისერმანისა და გ. რადეს მონაცემებით, მაისტის საზოგადოება ძალიან პატარა იყო. ის სამი სოფლის (ცახელ-გოი ანუ ჯვარი-სოფელი, ტუგო, პოგო) ერთობლიობისაგან შედგებოდა. ეს საზოგადოება მდ. არღუნის მარჯვენა შენაკად მაისტზე მდებარეობდა და მცხოვრებთა რაოდენობა 200 კაცის ფარგლებში იყო.

პეტრე პირველიდან დაწყებული, რუსეთის პოლიტიკა ჩაჩნეთის მიმართ კოლონიური ხასიათის იყო. ეკატერინე II-ის მმართველობის ბოლო წლებში რუსეთის არმიამ თერგის მარცხენა მხარე დაიკავა და ყაბარდო-ჩაჩნეთის საზღვრის მიმართულებით, მოზდოკიდან ვლადიკავკაზამდე სამხედრო სიმაგრეები ააგო. ყოველივე ამან XVIIIს-ის ბოლოსა და XIX ს-ის პირველ ნახევარში ჩაჩანთა განმათავისუფლებელი მოძრაობა გამოიწვია.

1819 წელს რუსეთის არმიამ მიწასთან გაასწორა თერგის მარჯვენა ნაპირას მდებარე აული დადი-იურტი. მისი მაცხოვრებლების უმეტესი ნაწილი (400 კაცი) მოკლული იქნა. არც რუსებს დასდგომიათ კარგი დღე _ გენერალ ერმოლოვის მიერ გამოგზავნილი დამსჯელი რაზმის 230 ჯარისკაცი და ოფიცერი შეეწირა ამ ბრძოლას. რუსების ამ მოქმედებამ ჩაჩანთა თარეშები გაახშირა.

1825 წელს, თერგზე მდებარე ერთ-ერთი სიმაგრე ჩაჩნებმა მიწასთან გაასწორეს _ 181 კაციდან 98 მოკლეს და 13 ტყვედ აიყვანეს. 1832 წელს გენერალმა როზენმა ჩაჩნეთსა და ინგუშეთში 60 აული გაანადგურა. 1834 წელს ჩაჩნეთისა და დაღესტნის ტერიტორიაზე ჩამოყალიბდა თეოკრატიული ხელისუფლება _ შამილის იმამატი. რუსეთის არმიის სისტემატიური თავდასხმების შედეგად 1841 წლისათვის ჩაჩნეთის დაბლობის აულების უმეტესობა გადამწვარი იყო. რუსებმა მთიელი ჩაჩნებისა და ხუნძების წინააღმდეგ დიდი ძალები გადაისროლეს. მარტო 1845 წელს ერთი ლაშქრობის დროს 3900-მდე ჯარისკაცი დაკარგეს, რომელთა შორის 3 გენერალი იყო. ხანგრძლივი და მომქანცველი ბრძოლის შემდეგ, 1859 წელს ჩაჩნები და დაღესტნელები დამარცხდნენ. მას შემდეგ, ოსმალეთის იმპერიაში, ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა ხალხებთან ერთა ჩაჩნები და ინგუშებიც გადასახლდნენ (დაახლ. 20 ათასი კაცი). მიუხედავად ამისა, ჩაჩნები კოლონიურ მდგომარეობაში ყოფნას მაინც არ ურიგდებოდნენ, აგრძელებდნენ პარტიზანულ ბრძოლას, ჯანყდებოდნენ დროდადრო.

ერთერთი მასობრივი აჯანყება 1877 წელს მოხდა. აჯანყების ჩაქრობას აულების გადაწვა, განადგურება, 11 ადამიანის გროზნოში ჩამოხრჩობა და 500-ზე მეტი კაცის ციმბირში გადასახლება მოჰყვა. ამის შემდეგ ჩაჩნები აბრაგობის გზით აგრძელებდნენ რუსების წინააღმდეგ ბრძოლას. 1921 წლის იანვარში გაერთიანებული ჩაჩნეთ-ინგუშეთი მთიანეთის ავტონომიურ ოლქში შეიყვანეს, 1922 წელს რუსეთის ფედერაციის შემადგენლობაში ჩამოყალიბდა ჩაჩნეთის ავტონომიური ოლქი.

1934 წელს შექმნილი ჩაჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური ოლქი 1936 წელს გარდაიქმნა ავტონომიურ რესპუბლიკად. 1922 წლისათვის ჩაჩნეთს იმ მიწების ნაწილი დაუბრუნეს, რომლებიც კავკასიური ომების მსვლელობის დროს წაართვეს. 1942-1943 წლებში გერმანელმა ფაშისტებმა ჩაჩნეთ-ინგუშეთის ტერიტორიის ნაწილის ოკუპაცია მოახდინეს. 1944 წელს ჩაჩნეთ-ინგუშეთი ლიკვიდირებული იქნა და მისი მოსახლეობა შუა აზიასა და ყაზახეთში იძულებით გადაასახლეს. მათ გასახლებაში წითელი არმიის ნაწილები მონაწილეობდნენ. რამდენიმე დღის განმავლობაში გასახლებულთა შორის, დაახლ. 500 ათასი კაცი იყო. მათგან მნიშვნელოვანი ნაწილი გადასახლების პირველ წელს, შიმშილის, სიცივისა და ავადმყოფობისაგან დაიღუპა.

1944 წელს გაუქმებული ჩაჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომია 1957 წელს კვლავ აღადგინეს. მოსახლეობა თავიანთ საცხოვრებელ ადგილებს დაუბრუნეს. მაგრამ ჩაჩნეთის რამდენიმე მთიან რაიონში მათ ცხოვრება აეკრძალათ; ისინი დაბლობის აულებისა და კაზაკთა სტანიცებში დაასახლეს.

1990 წლის ნოემბერში ჩაჩნეთ-ინგუშეთის ავტონომიური რესპუბლიკის უმაღლესმა საბჭომ რესპუბლიკის სახელმწიფოებრივი სუვერენიტეტის შესახებ დეკლარაცია მიიღო. 1991 წლის სექტემბერში ჩაჩანი ხალხის საერთონაციონალურმა კონგრესმა ჩაჩნეთის რესპუბლიკის სუვერენიტეტის შესახებ გამოაცხადა.

1992 წელს შემოღებულ იქნა პრეზიდენტის პოსტი. ეს აქტები რუსეთის ფედერაციამ არ ცნო. 1994 წლის დეკემბერში რუსეთის ფედერაციამ ჩაჩნეთში შეიარაღებული ძალები შეიყვანა, რამაც სისხლისმღვრელი ბრძოლები გამოიწვია. 1996 წელს პრეზიდენტმა ელცინმა ომი შეწყვიტა და ჩაჩნეთის ტერიტორიიდან ჯარი გამოიყვანა. ზოგიერთი მონაცემით, ომის დროს დაღუპულთა რაოდენობა დაახლ. 80 ათასი იყო, დაჭრილებისა _ 240 ათასი.

1999 წელს იმის გამი, რომ შეიარაღებულ ჩაჩანთა რაზმი დაღესტანში შეიჭრა, პრეზიდენტმა ვ. პუტინმა დაღესტანსა და ჩაჩნეთში არმიის ძლიერი ნაწილები გადაისროლა. რუსების მიერ ჩაჩნეთში ჯარის შეყვანას კვლავ ათასობით ადამიანის სიცოცხლე შეეწირა. პრეზიდენტმა მასხადოვმაც დუდაევის ბედი გაიზიარა, ხანგრძლივი დევნის შემდეგ ის მოკლეს. რუსულ-ჩაჩნური ურთიერთობები დღესაც არაა მოწესრიგებული. ამის შედეგია მრავალი ტერაქტი, რომელსაც ჩაჩანი მებრძოლები რუსეთის ქალაქებში აწყობენ. მანამ, სანამ ჩაჩანთა მეურნეობის, მატერიალური კულტურისა და სოციალური ურთიერთობების საკითხებს შევეხებით, ოდნავ ვრცლად თარეშებზე უნდა შევჩერდეთ, რაც კავკასიის სხვა ხალხებისათვისაც იყო დამახასიათებელი. საერთოდ, ჩაჩნებს სახელმწიფოებრიობა არასდროს არ ჰქონიათ. “ქართლის ცხოვრებაში” მოხსენიებული “დურძუკთა მეფენი” კი ჩრდილოეთ კავკასიის მთისწინა ბარში მცხოვრებ დურძუკთა ტომთა ბელადები უნდა იყვნენ.

ბარში ჩასახლებული ჩაჩნები, რომლებიც ნაწილობრივ ხუნძი ხანების დაქვემდებარებაში იმყოფებოდნენ, თავისუფლებისათვის იბრძოდნენ: იტაცებდნენ მიწებს, შეუწყვიტეს გამოსაღების გადახდა. იგივე ქმედებას ჩადიოდნენ მცირე ჩაჩნეთში მცხოვრებნი ყაბარდოელი თავადების წინააღმდეგ. ჩაჩნეთის ტაიპებს შორის თითქმის მუდმივი დაძაბულობა და დაპირისპირება იყო. დროდადრო არაკეთილმეზობლური ურთიერთობა ჰქონდათ ქართველ მთიელებთან (ხევსურებთან, თუშებთან). ისტორიკოსთა მითითებით, ცალკეულ გვართა გამდიდრების ერთ-ერთი გზა თარეშები იყო. ჩაჩნეთში თარეშების განვითარებული სისტემა არსებობდა.

XVIIIს-ში არაერთი დოკუმენტი არსებობს თარეშების, მეკობრეობის, თავდასხმების შესახებ. ბარში გადასახლების შემდეგ, ამ მოვლენამ უფრო სისტემატური ხასიათი მიიღო. თარეშის ობიექტი ჩაჩნეთის ყველა მოსაზღვრე ტერიტორია იყო: დაღესტანი, ყაბარდო, ინგუშეთის და ჩრდილოეთ კავკასიის სხვა რეგიონები. ჩაჩანთა თარეშების შესახებ არაერთი გადმოცემაა ჩაწერილი როგორც თვით ჩაჩნეთში, ისე მათ მეზობელ ხალხებში. არაერთი გადმოცემა გვაქვს დადასტურებული ჩაჩანთა ლაშქრობების შესახებ თუშეთსა და ხევსურეთში (თავის მხრივ, არც ქართველი მთიელები რჩებოდნენ ვალში). თარეშის მონაწილენი თარეშის მიმართულებას წინასწარ ირჩევდნენ. მეკობრეობის ინტენსიურობა ეკონომიკურ სარგებლიანობაზე იყო დამოკიდებული. უფრო ხშირად უპირატესობას იმ რაიონებს ანიჭებდნენ, სადაც მესაქონლეობა იყო განვითარებული.

XVIIIს-ის II ნახევრიდან დაწყებული XIXს-ის პირველი ნახევრის ბოლომდე ჩაჩანთა თარეშის ინტენსიურ ობიექტად რუსეთის სასაზღვრო ხაზი იქცა. მეკობრეობის სამხრეთიდან ჩრდილოეთით პერეორიენტაცია კი კავკასიისწინეთისა და რუსეთის საზღვარზე ეკონომიკური ცხოვრების აღმავლობით იყო გამოწვეული. ჩაჩანთა რაზმები თავს ესხმოდნენ რუსულ ქალაქებს, კაზაკთა სტანიცებს, ბაზრებს, სამხედრო გარნიზონებს. თითოეული რაზმი ხუთიდან ოც კაცამდე მოთარეშეს ითვლიდა.

XVIIIს-სა და XIXს-ის პირველ ნახევარში ჩაჩანთა საზოგადოებრივი აზრი თარეშებს არ განსჯიდა. ჩაჩნების სამეურნეო საქმიანობა მთასა და ბარში სხვადასხვა ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობების გამო, ერთმანეთისაგან განსხვავდებოდა. ჩაჩნების ძირითადი საქმიანობა ძველთაგანვე მიწათმოქმედება და მესაქონლეობა იყო. მთის ბუნებრივ-გეოგრაფიული პირობებიდან გამომდინარე ჩაჩნეთის მთაში მიწათმოქმედებას შეზღუდული ხასიათი ჰქონდა. ფაქტობრივად აქ მეურნეობის ეს დარგი მეორეხარისხოვანი იყო. მიუხედავად ამისა, მთიან ჩაჩნეთში მიწის ყველა გოჯი მაქსიმალურად მუშავდებოდა.

მთიან ჩაჩნეთში მოსახლეობის ბარში მიგრაციის მიუხედავად, XIXს-ის მეორე ნახევარში ერთ სულზე საშუალოდ 0, 01-დან 0, 04-მდე დესეტინა მოდიოდა. ისევე როგორც კავკასიის სხვა მხარეებში, აქაც მიწის ნაკვეთები ტერასებზე იყო განთავსებული. ტერასები ყველაზე დიდი რაოდენობით მთაში და მაღალმთაში იყო. ისინი სამიწათმოქმედო შრომის მაღალ ინტენსივობაზე მიანიშნებს. მიწათმოქმედებისაგან განსხვავებით, მთიან ჩაჩნეთში მესაქონლეობა თავისი ბარაქიანი ალპური საძოვრებითა და აგრეთვე შესანიშნავი სათიბებით ფართოდ იყო განვითარებული.

მთისწინეთსა და მთაში ხალხი ძირითადად მესაქონლეობით იყო დასაქმებული. ბარის ჩაჩნეთი მარცვლეული კულტურების მოყვანით ჩრდილოეთ კავკასიაში ერთ-ერთი წამყვანი რაიონი იყო. კავკასიური ომების პერიოდში მას შამილის ბეღელს უწოდებდნენ. მაღალმთიანი რაიონების მცხოვრებნი, რომლებიც უპირატესად მესაქონლეობას მისდევდნენ, პურს დაბლობის სოფლებში იძენდნენ, სადაც სპეციალური პურის ბაზრები არსებობდა.

XIXს-ის პირველ ნახევარში დაბლობის ჩაჩნეთში სასოფლო თემის ფარგლებში, რომელიც მიწის მესაკუთრედ ითვლებოდა, მიწათსარგებლობის თავისუფლება არსებობდა. XIXს-ის მეორე ნახევარში ეს წესი შეიცვალა. სასოფლო თემის მცხოვრებლებს შორის სახვნელი და სათიბი მიწების პერიოდული გადანაწილება ოჯახებზე შემოიღეს.

საძოვარი და ტყე კი საერთო გაუყოფელ სარგებლობაში იყო. სახვნელი მიწების გადანაწილება, ჩვეულებრივ, ხუთ წელიწადში ერთხელ ხდებოდა, სათიბებს ყოველწლიურად ყოფდნენ. მთებში მიწათსარგებლობის სისტემა ბევრად განსხვავდებოდა ბარის ჩაჩნეთის მიწათსარგებლობის სისტემისაგან. სახვნელი და სათიბი მიწები აქ კერძო საკუთრებაში იყო, სათემო მფლობელობა მხოლოდ სათიბებსა და ტყეებზე ვრცელდებოდა. დაბლობში უპირატესად სიმინდი, საშემოდგომო ხორბალი, ქერი და ფეტვი მოჰყავდათ, მთაში კი ძირითად პურეულ კულტურას ქერი წარმოადგენდა, იშვიათად თესავდნენ ხორბალს. მთაში, სადაც მესაქონლეობა იყო განვითარებული, მიწას აპატივებდნენ.

მინდვრის სამუშაოების დროს ნათესავებმა და თანასოფლელებმა ურთიერთდახმარება იცოდნენ. დაბლობში ძირითადად ჰყავდათ მსხვილფეხარქოსანი საქონელი, როგორც სარძევე, ისე გამწევი: ძროხები, ხარები, კამეჩები; მთებში კი უპირატესად მეცხვარეობა იყო განვითარებული. კავკასიური ომების დროს შამილის არმიის საჭიროებისათვის დიდი რაოდენობით აშენებდნენ ცხენებს. ტყიანი მთის რაიონებში წვრილფეხარქოსანი საქონელი (ცხვარი) მთელი წლის განმავლობაში საძოვარზე ჰყავდათ.

წყაროებში აღნიშნულია, რომ XVIII-XIX საუკუნეების მიჯნაზე ჩაჩნები საკვებად პურზე მეტად ყველს გამოიყენებდნენ. სხვათაშორის, თერგისპირეთში დასახლებულ ჩაჩნებს “კალდაჟ იუც ნახ”-ს, ე.ი. “ხაჭოს მჭამელ ხალხს” უწოდებდნენ. XIX ს-ის 40-იან წლებში ყოველ ჩაჩნურ ოჯახს საშუალოდ 200 სული ცხვარი ჰყავდა. შინამრეწველობიდან ჩაჩნებში განსაკუთრებით ნაბდისა და ქეჩის სხვა ნაწარმთა დამზადება იყო განვითარებული. 1893 წლის მონაცემებით ჩაჩნეთში ნაბდების დამზადებას 500 ოჯახი მისდევდა. ეს 500 კომლი წელიწადში 73.300 რუბლის ღირებულების 7400 ნაბადს ამზადებდა. ჩაჩნურ ნაბდებზე დიდი მოთხოვნილება იყო მეზობელ კაზაკურ სტანიცებში. ნაბდების წარმოება ძირითადად დაბლობის ჩაჩნეთისათვის იყო დამახასიათებელი; მთის რაიონები კი მას ნედლეულს აწვდიდნენ.

მცენარეული და ცხოველური ორნამენტით მორთული ხალიჩები კი ყველა მხარეში მზადდებოდა. არსებითი მნიშვნელობა ჰქონდა საოჯახო მაუდის ქსოვას. ჩაჩნეთის ბევრ სოფელში მისდევდნენ ტყავის დამუშავებას. მნიშვნელოვნად იყო განვითარებული იარაღისა და სპილენძის ჭურჭლის წარმოება. ძველთაგანვე ჩაჩნეთში დასახლების რამდენიმე ტიპი იყო ჩამოყალიბებული.

დაბლობის სოფლების დაგეგმარება ხასიათდებოდა მდინარეებისა და გზების გასწვრივი განლაგებით. მთის ტყიან რაიონებში მოსახლეობა თაჲფური უბნების სახით ცხოვრობდა. ხშირად ერთ თაჲფს (გვარს) რამდენიმე დასახლებული პუნქტი ეკავა. მთიან რაიონებში დასახლება დიდი შეჯგუფულობით გამოირჩეოდა. მათი სახლები მჭიდროდ იყო ერთმანეთთან მიდგმული. ერთი სახლის სახურავი მეორისათვის ეზო იყო. ასეთი სოფელი ხშირად ერთი თაჲფის (გვარის) ხალხით იყო დასახლებული. უფრო პატარა დასახლებები არსებობდა მაღალმთაში. არც თუ იშვიათად, აქ თითოეულ სოფელში სამიდან ხუთ კომლამდე ცხოვრობდა.

მაღალმთიან რაიონებში საცხოვრებელი სახლის ერთ-ერთი ძირითადი ტიპი იყო ორსართულიანი ქვის სახლი, რომლის ქვედა სართულს საქონლის სადგომად გამოიყენებდნენ. ზედა სართული, ჩვეულებრივ, ორი ოთახისაგან შედგებოდა. ჩაჩნები აგრეთვე აშენებდნენ საცხოვრებელ და თავდასაცავ კოშკებს, რომლებიც განსაკუთრებით დიდი რაოდენობით მთიანი ჩაჩნეთის დასავლეთ რაიონებში იყო. სამი იარუსისაგან შემდგარ კოშკში დიდი ოჯახი ან პატრონიმიული ერთეული ცხოვრობდა. საცხოვრებელი კოშკები, ჩვეულებრივ, საბრძოლო კოშკების გვერდით იყო აგებული. ამ კოშკებს პირამიდული ფორმა ჰქონდა, რომლის ზედა სართულებში სათოფურები იყო დატანებული. შემორჩენილია აგრეთვე სადარაჯო კოშკები. კოშკების ეს ტიპი ძირითადად სტრატეგიულ პუნქტებში იდგა. აქედან უთვალთვალებდნენ მტერს; თუკი შეამჩნევდნენ, ცეცხლს ანთებდნენ.

ჯერ კიდევ XIX ს-ში ჩაჩნები ნაციონალურ ტანსაცმელს ატარებდნენ. მამაკაცის ზედა სამოსი კავკასიური ჩოხა იყო, რომელსაც სახლში მოქსოვილი მუქი ფერის მაუდისაგან კერავდნენ. თავსაბურავს კი ცხვრის ტყავისაგან შეკერილი კონუსისებური ფაფახი წარმოადგენდა.

ფეოდალური ურთიერთობები ჩაჩნეთში არ განვითარებულა. მისი ჩანასახები ჯერ კიდევ XVIს-მდე არსებობდა, მაგრამ ისინი ჩაჩანთა ტერიტორიული (სასოფლო) თემის მიერ ძირშივე აღიკვეთებოდნენ. მეზობელი ყაბარდოელების, ყუმუხების, ხუნძებისაგან განსხვავებით, ისევე როგორც ინგუშებს, ჩაჩნებსაც ბეგები, ხანები და თავადები არ ჰყოლიათ, მაგრამ, მაინც ჩაჩნების სოფელი ერთგვაროვანი არ იყო. გლეხებს შორის მიმდინარეობდა მდიდრებად და ღარიბებად განშრევების პროცესი.

პატრიარქალური მონობა ჩაჩნეთში XIXს-ის მეორე ნახევრამდე შემორჩა. ჩაჩნეთის საზოგადოებრივ ურთიერთობებში დიდ როლს თამაშობდა თაჲფი (გვარი). თაჲფის წევრებს მიაჩნდათ, რომ ისინი საერთო წინაპრისაგან მომდინარეობდნენ. საინტერესოა, რომ თაჲფების უმრავლესობის ფორმირების კერა მდ. არღუნის სათავე, ადგილი ნაშხა იყო.

ზოგიერთი ჩაჩნური თაჲფის სახელწოდება პირდაპირ მიუთითებს მათი წინაპრის, თაჲფის საფუძველჩამყრელის დაღესტნურ, ჩერქეზულ, ქართულ, ლაკურ, ხუნძურ წარმომავლობაზე. ჩაჩანთა ყველაზე ცნობილი თაჲფები იყო: დიშნე, ცონტარი, კურჩალო, ალერო, ბელგიტო, არსენი, შატო, ბენო და სხვ. ამ უკანასკნელ გვარს ქართული წარმომავლობა უნდა ჰქონდეს, რადგან ჩაჩნები “ბეინოს” ქართველ მთიელებს _ მოხევეებს უწოდებდნენ.

სეგმენტაციის შედეგად ცალკეული თაჲფები (გვარები) ცალკეულ ახლომონათესავე წვრილ ჯგუფებად იყოფოდნენ. თითოეული ტაიპის შტოს ანუ პატრონომიული ერთეულის აღმნიშვნელი ჩაჩნური სახელწოდებანი იყო “გარ”-ი და “ნეკი”. თითოეული “გარი” და “ნეყე” დაახლოებით 10-დან 50-მდე მონათესავე კომლს აერთიანებდა. დიდი აიპები, ჩვეულებრივ, მრავალი “ნეკისაგან” შედგებოდა. ნეკეს, გარის წევრები კომპაქტურად ცხოვრობდნენ და საერთო საძოვრებითა და ტყეებით სარგებლობდნენ.

ტაიპი (გვარი) ჩაჩანთა საზოგადოებრივი ურთიერთობის ერთადერთ ფორმას არ წარმოადგენდა. აქ ცალკეულ ტაიპთა კავშირებიც არსებობდა, რომლებსაც “ტუკხუმი” ეწოდებოდა. ტუკხუმები სამხედრო-ეკონომიკურ გაერთიანებებს წარმოადგენდნენ. ტუკხუმის ფუნქცია ძირითადად მაინც თავდაცვის საკითხების ერთობლივი გადაწყვეტა იყო. XVIXVIIIსს. ჩაჩნეთში სულ ცხრა ტუკხუმი იყო. შემდეგ მათი რიცხვი ფაქტობრივად არ შეცვლილა. XVIIIს-სა და XIX ს-ში ჩაჩანთა საზოგადოებრივი ცხოვრების განმსაზღვრელი მაინც არა ტუკხუმი, არამედ ტაიპი იყო.

XIXს-ის შუა ხანებში ჩაჩნეთში 135 ტაიპი ითვლებოდა. ტაიპი საკმაოდ მყარი ნათესაური ერთობა იყო. ტაიპის წევრი ყველა მამაკაცი ერთმანეთის ძმებად იწოდებოდა, მთელი ტაიპი კი _ ძმობად (“ვოშალლა”). ყველაფერია ნათქვამი ჩაჩნურ ანდაზაში: “ტაიპი _ ადათის ციხე-სიმაგრეა”.

“ტაიპი” მიწის უზენაეს მესაკუთრედ ითვლებოდა, ინდივიდუალური ოჯახი კი _ მის მოსარგებლედ. ბარში გადასახლებული ჩაჩნებისათვისაც “ტაიპი” მთავარი სოციალური ერთეული იყო; გადასახლებამ მას ოდნავადაც კი ვერ შეუყენა წყალი. მიუხედავად იმისა, რომ ბარში გადასახლებულები ახალ მიწებზე სახლდებოდნენ, მიწის დატაცების უფლებით, ანდა ყაბარდოელი და ყუმუხი ფეოდალების მიწებზე, ამ შემთხვევაშიც დასახლების ფორმა ტაიპური იყო. დაბლობში მთელი ტაიპები უბნების მიხედვით სახლდებოდნენ. ტაიპური განსახლების გამო იყო, რომ ბარში გადასახლებულმა ჩაჩნებმა, ძალის მოკრების შემდეგ, უარი უთხრეს მიწის მესაკუთრეებს გამოსაღების გადახდაზე. უ. ლაუდაევი წერდა, რომ ჩაჩნებისათვის სირცხვილი იყო მიწის გადასახადი გადაეხადათ, რადგან ღმერთმა მიწა ყველასათვის თანაბრად შექმნა. ამ მიზნით, ბარში მიგრირებული ტაიპები ტოკხუმებადაც კი ერთიანდებოდნენ.

XXს-მდე ჩაჩნური საზოგადოებისათვის ტრადიციული იყო სისხლის აღება, რაც ხშირად ძალიან დიდხანს გრძელდებოდა. ჩაჩნური კანონების მიხედვით, ყველა პირადი წყენა და მნიშვნელოვანი დანაშაული სასამართლო გარჩევას არ ექვემდებარებოდა. ადათობრივი სამართლით, მოკლულის ნათესავი ვალდებული იყო მოეკლა მკვლელი და მისი გვარის რომელიმე წარმომადგენელი. სისხლის აღება გვარის ყველა წევრის მოვალეობას შეადგენდა. ყველა ტაიპს თავისი წინამძღოლი _ “ტჰამადა” ჰყავდა.

XIXს-ის პირველ ნახევრამდე გვარის წინამძღოლის სტატუსი ძალიან მაღალი იყო. ტაიპის ცხოვრებაში მნიშვნელოვანი აქტი იყო სამხედრო წინამძღოლის (“ზაიაჩა”) არჩევა. “ზაიაჩას” დიდი საზოგადოებრივი გავლენა ჰქონდა, რადგან ისევე როგორც კავკასიის მთელ რიგ სხვა რეგიონებში, ჩაჩნეთშიც ინტენსიურად იყო განვითარებული თარეშების სისტემა. ჩაჩნებს საერთო მმართველობა არ ჰქონიათ. ყოველი ცალკეული საზოგადოება ერთი სოფლის ანდა ზოგჯერ რამდენიმე პატარა სოფლის ერთობლიობას წარმოადგენდა. სოფლებში, სადაც რამდენიმე ტაიპი მკვიდრობდა, ყოველ მათგანს თავისი უხუცესთა საბჭო ჰყავდა, რომელთა გარეშეც არც ერთი მნიშვნელოვანი საქმის გადაწყვეტა არ ხდებოდა (არჩევდნენ სხვადასხვა ტაიპებს შორის წარმოქმნილ ჩხუბს, სათემო საქმეებს, აგვარებდნენ საკამათო საკითხებს).

უხუცესთა საბჭოს ყველა წევრს თანაბარი უფლება ჰქონდა. უხუცესთა საბჭოს სხდომაში მონაწილეობის მიღებასა და აზრის გამოთქმის უფლება მხოლოდ მამაკაცებს ჰქონდათ. ამ თვალსაზრისით, უხუცესთა საბჭო დემოკრატიულ კრებებს მოგვაგონებდა, მაგრამ ჩაჩნურ ტოკხუმში მნიშვნელოვანი საკითხების გადაწყვეტაში გადამწყვეტი სიტყვა მხოლოდ საბჭოს არჩევით წევრებს ჰქონდათ, რის შემდეგაც გადაწყვეტილება გვარებს ეცნობებოდათ. ტაიპის წევრებისათვის ეს გადაწყვეტილება საბოლოო იყო და ისინი მას ფიცით ადასტურებდნენ. ტაიპები თავის შემადგენლობაში ხშირად უცხო პირებსაც იღებდნენ. ახალი წევრის მიღება ანუ ხელოვნური დანათესავება საზეიმოდ ხდებოდა. რიტუალის აუცილებელი ელემენტი ხარის დაკვლა იყო. აუცილებელი არ იყო ხელოვნურად დანათესავებულს მიმღები ტაიპის სახელი მიეღო. ხშირად ახალმოსულს გვარს უფორმებდნენ იმის მიხედვით, საიდანაც ის იყო მოსული. ახალი გვარი ზოგჯერ უახლოესი წინაპრის სახელიდან იწარმოებოდა.

ჩაჩანთა ტრადიციულ ყოფაში უმნიშვნელოვანესი როლი სტუმართმოყვარეობას ეკუთვნოდა. სტუმარი ნებისმიერი ეროვნებისა და სარწმუნოების ადამიანი შეიძლებოდა ყოფილიყო. სტუმართმოყვარეობის წეს-ჩვეულების დარღვევისათვის ოჯახის უფროსი ავტორიტეტსა და პატივისცემას დაკარგავდა, ის თავის თავს ჩაჩნური საზოგადოების გარეთ დაიყენებდა.

სტუმართმოყვარეობა სისხლ-მესისხლეობაზე მაღლა იდგა – სტუმართმოყვარეობის წეს-ჩვეულება მკვლელსაც კი იცავდა. სახლის ზღურბლის გადამლახავ მტერს თავშესაფარი, პური და დაცვა გარანტირებული ჰქონდა. ჩაჩნებმა განსაკუთრებული მასპინძლობა იცოდნენ. განვითარებული იყო შეძმავება. ჩაჩნებისათვის დამახასიათებელი იყო უფროსების, მშობლების პატივისცემა. ამ თვალსაზრისით ეტიკეტის გარკვეული წესი ჰქონდათ შემუშავებული (უფროსებს უთმობდნენ ადგილს, გზას, სიტყვას). თუ ცხენოსანი ქვეითს შეხვდებოდა _ ის აუცილებლად პირველი უნდა მისალმებოდა მას. შემხვედრი თუ მოხუცი იყო, მხედარი აუცილებლად უნდა ჩამოქვეითებულიყო და მხოლოდ ამის შემდეგ მიესალმებოდა. მამაკაცს ეკრძალებოდა “გაეთამაშებინა” ნებისმიერი ცხოვრებისეული სიტუაცია, აღმოჩენილიყო არასაკადრის და სასაცილო მდგომარეობაში.

სერიოზული შერცხვენის, სახელის გატეხვის შემთხვევაში, ტაიპის წევრის ცხოვრება ფაქტობრივად დამთავრებული იყო, თემი მას ზურგს აქცევდა. დღესაც კი, ქცევის შინაგანი და გარეგანი “გუშაგები” ჩაჩანს აიძულებენ საზოგადოებაში იყოს უკიდურესად მომართული, თავდაჭერილი, სიტყვაძვირი, თავაზიანი.

ჩაჩანი არასდროს ქალს თავისზე წინ არ გაუშვებდა, მთის გზაზე ხომ ბევრი საშიშროება იყო, ის ჩამონაქცევის ანდა გარეული მხეცისაგან მამაკაცს უნდა დაეცვა. ამასთანავე, ზურგში აქ არ ისროდნენ. ქალები ჩაჩანთა მთურ ეტიკეტში განსაკუთრებულ როლს თამაშობდნენ. ისინი კერის დამცველები იყვნენ. ძველ დროს, ამ მეტაფორას პირდაპირი მნიშვნელობა ჰქონდა: ქალები კერაში ცეცხლის ჩაქრობისათვის პასუხს აგებდნენ.

XIX საუკუნესა და XX ს-ის დასაწყისში ოჯახის ძირითადი ფორმა პატარა ოჯახი იყო, რომელიც მეუღლეებისა, ბავშვებისა და ზოგჯერ ქმრის მშობლებისაგან შედგებოდა. ოჯახს პატრიარქალური ყოფის არაერთი ნიშანი ჰქონდა შემორჩენილი. ოჯახის სრულუფლებიანი უფროსი, მამაკაცი იყო. ამასთანავე, ის ხშირად თავისი შეხედულებისამებრ აქორწინებდა შვილს, განაგებდა ქონებას და ა.შ. მაგრამ, ქალიშვილის გათხოვებისას გადამწყვეტი სიტყვა დედას ეკუთვნოდა. ლევირატი იშვიათი მოვლენა იყო. მას მხოლოდ იმ შემთხვევაში მიმართავდნენ თუ ქვრივს ბევრი შვილი ჰყავდა. ცოლ-ქმრის გაყრის შემთხვევაში, ბავშვები, ჩვეულებრივ, მამასთან რჩებოდნენ. ჩაჩანი ქალი არასდროს არ ჭამდა ქმართან ერთად. სხვათა თანდასწრებით ისინი ერთმანეთს სახელებით არ მიმართავდნენ. ასევე, უფროსი ნათესავებისა და გარეშე პირების თანდასწრებით მამა თავის შვილებს სახელებით არ მიმართავდა.

ქორწინება ნათესავებს შორის მხოლოდ სამი თაობის ფარგლებში იკრძალებოდა. ჩაჩანი შეიძლებოდა თავისი ტაიპის და ნეკეს წევრზეც კი დაქორწინებულიყო (ეს მათ ინგუშებისაგან გამოარჩევდა, რომლებთანაც ქორწინება მკაცრად ეგზოგამიური იყო), მაგრამ ქალებს მაინც უპირატესად სხვა ტაიპებიდან თხოულობდნენ. ხშირად მცირეწლოვან ბევშვებსაც ნიშნავდნენ.

საერთოდ, ჩაჩნეთში საქორწინო აკასი ვაჟებისათვის 18-20 წელი იყო, ქალიშვილებისათვის 17-18 წელი. თუ ქალი თავის ცუდ ხასიათს, ქცევას გამომაჟღავნებდა და მისი ქცევა ქმრისათვის მიუღებელი იქნებოდა, ამ უკანასკნელს შეეძლო თავის რჩეულს ძალიან უბრალოდ გაყროდა, მხოლოდ სამჯერ უნდა გაემეორებინა: “შენ უკვე ჩემი ცოლი არა ხარ”. განქორწინება გარდაუვალი იყო იმ შემთხვევაშიც, თუ ცოლი ქმრის ნათესავებს უპატივისცემოდ ექცეოდა. ფართოდ იყო გავრცელებული პატარძლის უმძრახობა. ქორწილი ნეფის სახლში რამდენიმე დღე გრძელდებოდა. პატარძლის მოსაყვანად მაყრების დიდი რაოდენობა მიემგზავრებოდა.

საყურადღებოა, რომ როგორც ნეფე, ისე პატარძალი ქორწილს არ ესწრებოდა. ნეფე მეგობრის ან ნათესავის სახლში იმალებოდა, ანდა ზოგჯერ ტყეში მიდიოდა. ქორწილის შემდეგ, პირველ ხანებში, ქმარი გარეშეთ, თავის მშობლებსაც კი თავს არიდებდა, ცოლს კი საიდუმლოდ _ მხოლოდ ღამით ხვდებოდა. ვაჟის დაბადებისას ნადიმს აწყობდნენ. ამ დროს მამის ერთ-ერთი ნათესავი ახალდაბადებულს სახელს არქმევდა. ფართოდ გავრცელებულ მუსლიმურ სახელებთან ერთად, შემორჩენილი იყო ძველი ჩაჩნური სახელებიც.

ისტორიულად, ჩაჩნეთში დაკრძალვის თავისებური წესი არსებობდა. ტრადიციულად ისინი მიცვალებულებს მიწისზედა დასაკრძალავ ნაგებობებში ანუ აკლდამებში კრძალავდნენ.

ჩაჩნეთში (ისევე როგორც ინგუშეთში) აკლდამების უქონლობა უთვისტომობის (უგვარობის) ნიშანი იყო. როდესაც ქალიშვილს ათხოვებდნენ, ანდა ვაჟს აქორწინებდნენ, მშობლები პირველ რიგში არკვევდნენ ჰქონდა თუ არა საპატარძლოს ან სასიძოს საგვარეულო აკლდამა. თუ ასეთი არ აღმოაჩნდებოდათ, ქორწინებაც არ შედგებოდა. ჩაჩნეთში მიწისზედა აკლდამას “კაშ”-ს უწოდებდნენ, რაც “მზის სამარედ” ითარგმნება.

დღეს ჩაჩნები მაჰმადიანი სუნიტები არიან. ბოლო წლებში ჩაჩნეთში ვაჰაბიზმიც გავრცელდა. მაგრამ, აქ თავდაპირველად ქრისტიანობა იყო გავრცელებული. ამ რელიგიამ ჩაჩნეთში VIII და განსაკუთრებით XI საუკუნეებიდან საქართველოდან მოიკიდა ფეხი. მაგრამ, მთის სოციალური და ეკონომიკური პირობები აქ ქრისტიანობის ფართოდ და ღრმად გავრცელების საშუალებას არ იძლეოდა. ჩაჩნეთში ქრისტიანობა მხოლოდ ზედაპირულად შევიდა. მთიან ჩაჩნეთში, განსაკუთრებით, არღუნის ხეობაში, ბოლო დრომდე ეკლესიათა ნანგრევები და ქვის ჯვრები იყო შემორჩენილი.

საქართველოდან ქრისტიანობის შეღწევის დამადასტურებელია ზოგიერთი ჩაჩნური ლინგვისტური ერთეული. მაგალითად: ჩაჩნურად კვირას ეწოდება “კვირა”, პარასკევს _ “პერისკა”, შაბათს _ “შუოთდე”, მარხვა _ “მარხ” და ა.შ.

XVIს-ში ჩაჩნეთში დაღესტნიდან შეღწევას იწყებს ისლამი, მაგრამ XVIIIს-მდე მან აქ ფეხი ფართოდ ვერ მოიკიდა. გადმოცემების თანახმად, ხუნძების გარდა ჩაჩნეთში მაჰმადიანობას ყუმუხებიც ავრცელებდნენ. კერძოდ, ჩაჩნურ სოფლებში მწყემსებად ხუნძი და ყუმუხი მოლები მოდიოდნენ, რომელთა ძირითად მიზანს სწორედ ახალი სარწმუნოების გავრცელება წარმოადგენდა.

ჩაჩნეთში ისლამი საბოლოოდ XIXს-ის შუა ხანებში დაღესტანელთა და ჩაჩანთა რუსეთის წინააღმდეგ ბრძოლის პერიოდში გავრცელდა. ჩაჩნეთში ისლამის გავრცელებამ ზოგიერთ ტაიპს შორის დაპირისპირებაც კი გამოიწვია. ამის გამო, რამდენიმე გვარმა თავისი საცხოვრებელი ადგილი დატოვა და ისინი რუსებისაკენ გადავიდნენ, რადგან მათ რელიგიურ ძმებად თვლიდნენ: ბილეტოევები, ვარანდოევები, ახშატოვები, გუნოევები და სხვა კაზაკთა სტანიცებსა და რუსულ სოფლებში დასახლდნენ. სამეცნიერო ლიტერატურაში იმასაც მიუთითებენ, რომ აღნიშნული გვარების რუსეთის მხარეზე გადასახლების ძირითადი მიზეზი მათი ეკონომიკური მდგომარეობა, ძლიერი ტაიპების მიერ შევიწროვების შედეგი იყო.

ჩაჩნებში შემორჩენილია ძველი ჩაჩნური რწმენა-წარმოდგენებიც: ტოტემიზმი, ანიმიზმი, მაგია, საოჯახო-გვაროვნული კულტები, აგრარული და მიცვალებულის კულტები და ა.შ. ჰქონდათ ღვთაებათა პანთეონი, რომლის სათავეშიც უზენაესი ღვთაება _ “დიელა” იდგა. დიდი მნიშვნელობა ჰქონდა ხალხურ მედიცინას. აღსანიშნავია კალენდარული წეს-ჩვეულებებიც. ჩაჩნებს ქართველ მთიელებთან მრავალმხრივი ურთიერთობა ჰქონდათ, რომელთაგან რელიგიური ასპექტია აღსანიშნავი. დადასტურებულია საერთო სალოცავების არსებობა, ერთობლივი კულტმსახურება და სხვ. მართალია, ანატორის ჯვარი შატილელთა სალოცავი იყო, მაგრამ მას, როგორც “წმინდა” ნადირის მფარველ ღვთაებას, ქართველ მთიელებთან (ხევსურებთან) ერთად ქისტებიც ლოცულობდნენ. ქისტეთის სოფელ ჯგარეგოში ანატორის ნიშიც მდგარა.

ჩაჩნებს ადრე დამწერლობა არ ჰქონიათ. ის საბჭოთა პერიოდში შეიქმნა. მას შემდეგ შეიქმნა ჩაჩნური მხატვრული ლიტერატურა, რომელიც ხალხურ ზეპირსიტყვიერებას ეფუძნება.

ჩაჩნურ თქმულებებში, ისევე როგორც ინგუშურში, ასახულია ჩრდილოეთ კავკასიაში XIVს-ში თემურ-ლენგის ლაშქრობებისა და ოქროს ურდოს ერთ-ერთ ხანთან _ თოხთამიშთან ბრძოლის ამბები. შემორჩენილია სიმღერები, რომლებიც ასახავენ ყაბარდოელი, ხუნძი და ყუმუხელი ფეოდალების წინააღმდეგ ბრძოლას. დღეს ჩაჩნეთი მოსახლეობის დიდი ნაწილისაგან დაცლილია. ბევრი ჩაჩანი ლტოლვილობაშია. დიდი რაოდენობით ცხოვრობენ ისინი თვით რუსეთის ფედერაციის სხვადასხვა ოლქებში. არაერთი ჩაჩანი რუსეთში მსხვილი ბიზნესმენია. რუსეთში მცხოვრები ჩაჩნები ინარჩუნებენ ტრადიციებს, მენტალიტეტს. დღესაც ეროვნებათაშორის ქორწინება ჩაჩანი ქალიშვილისათვის წარმოუდგენელია, რაც მთელი გვარისათვის სირცხვილად ითვლება. რუსეთში მცხოვრებ ჩაჩანთა ინდივიდუალურ ოჯახებს კვლავ ბევრი ვალდებულება აქვთ გვარის წინაშე; რამდენიმე ოჯახი თავის საქმეს ერთად აწარმოებს. მოსკოვში მცხოვრები ჩაჩნები აკონტროლებენ სასტუმროებს, საოფისე ცენტრებს, სავაჭრო კომპლექსებს, და აგრეთვე სათამაშო ბიზნესის მნიშვნელოვან წილს. რუსეთის ნებისმიერ კუთხეში მცხოვრები ჩაჩნები გარდაცვლილ თანამემამულეს ადგილზე არ კრძალავენ და მას აუცილებლად ჩაჩნეთში საგვარეულო სასაფლაოზე მარხავენ.

როლანდ თოფჩიშვილის წიგნიდან – კავკასიის ხალხთა ეთნოგრაფია - ეთნიკური ისტორია, ეთნიკური კულტურა.