ალექსანდრე მენი "მსოფლიო სულიერი კულტურის სათავეებში" წერდა: "რამდენიმე წლის წინათ შუა აზიაში მოგზაურობა და ამუ-დარიაზე ბორნით გადასვლა მომიხდა. ბორანი ნელა მიდიოდა. შიშველი, მეჩხერი ბუჩქნარით მოსილი დაბალი ნაპირები და მუქ-მწვანე წყალი უცნაურ გარემოს ქმნიდა. სანამ ბორანი მოძრაობდა, ვფიქრობდი იმაზე, რომ ოდესღაც ამ მდინარის მსგავსი იყო ძველი ევფრატი და, საერთოდ, ყველა მდინარე, რომელთა ნაპირებზეც იშვნენ უძველესი ცივილიზაციები. მაშინ მომაგონდა, რომ ამ ადგილიდან, ამუდარიიდან მოშორებით, ოდნავ აღმოსავლეთით, ადამიანური მოდგმის სულიერ საწყისებთან დაკავშირებული ერთობ საინტერესო მოვლენა მოხდა. ჯერ კიდევ ომამდე, როცა ბევრი ჩვენგანი ჯერ არც დაბადებულიყო, ხოლო მე ბავშვი ვიყავი, იქ, შუა აზიაში, ხეობიდან ხეობაში გადადიოდა მცირერიცხოვანი ექსპედიცია, რომელსაც ცნობილი არქეოლოგი ალექსეი ოკლადნიკოვი ხელმძღვანელობდა. ის მიუვალ ხეობას მიუყვებოდა, რომელიც ორ დიდ მდინარეს შორის მდებარეობდა. ძველთაგანვე ცნობილი იყო, რომ ამ ხეობაში ადამიანები უცნაურ ძვლებს პოულობდნენ, რომ იქ ისეთი უჩვეულო ქვები გვხდება, რომლებიც თითქოს ვიღაცის მიერ საგანგებოდაა გამოთლილი. ოკლადნიკოვმა, რომელიც საველე არქეოლოგის ჟინით იყო შეპყრობილი, 1938 წლის ზაფხულში იქ პატარა ექსპედიციის ორგანიზება მოახერხა. არქეოლოგები კლდეზე ისეთ ადგილებში მიცოცავდნენ, სადაც მხოლოდ მთის ზოგ თხასღა შეეძლო გავლა. დიდი წვალების შემდეგ, ბოლოს და ბოლოს, როგორც იქნა, გამოქვაბულს მიაღწიეს. ამ ადგილს "თეშიკ-თაში" ეწოდებოდა, სხვაგვარად, უბრალოდ – "გამოქვაბული".

როდესაც ოკლადნიკოვმა თავის დამხმარეებთან ერთად იქამდე მიაღწია, მან იქ ადამიანის კარგად შემონახული ნეშტი იპოვა. ის მაშინვე მიხვდა, რომ ეს ბავშვის ან, უკიდურეს შემთხვევაში, მოზარდის სხეულის ნაწილები იყო. არქეოლოგი განსაკუთრებით იმან დააინტერესა, რომ თავის ქალა თითქმის მთლიანად გადარჩენილიყო. ოკლადნიკოვმა თავი მოუყარა და ერთმანეთს შეაწება თავის ქალის ას ორმოცდაათი გაქვავებული ნაწილი: მთელი თავის ქალა აღდგა. ეს იყო გონიერი (მოაზროვნე) ადამიანის – homo sapiens-ისაგან განსხვავებული, სრულიად სხვა რასის ადამიანის, უფრო სწორად, ბიჭუნას თავის ქალა. როდესაც ყბებსა და წარბსზედა რკალებზე მიდგა ჯერი, ოკლადნიკოვმა თავის ქალა ნეანდერტალელი ადამიანისად (homo neanderthalensis ანუ homo primigenius, როგორც ზოგჯერ უწოდებენ) მიიჩნია. ბიოლოგიური ნომენკლატურის სისტემაში იგი homo-დ ითვლება მხოლოდ თავისი გვარის გამო; ერთნი მას გონიერი ადამიანის წინამორბედად მიიჩნევენ, მეორენი – უშუალო წინაპრად. კითხვა იმის შესახებ, გვარის რა ხარისხს წარმოვადგენთ ჩვენ ნეანდერტალელთან მიმართებით, დღემდე პასუხგაუცემელია. ეს ადამიანები, ანუ ადამიანის მსგავსი არსებები, უზარმაზარ სივრცეში ცხოვრობდნენ სამხრეთ ევროპიდან ჩინეთის აღმოსავლეთ საზღვრებამდე. დაახლოებით 40 ათასი წლის წინათ მათი კვალი ქრება. ისინი იკარგებიან და მათი ძვლები აღარსად გვხვდება. მათ სანაცვლოდ ისტორიის არენაზე გამოვდივართ ჩვენ – გონიერი ადამიანები. მას შემდეგ, რაც ოკლადნიკოვმა დაშალა და კვლავ აღადგინა ეს ჩონჩხი, აღმოჩნდა, რომ ბავშვი დამარხული იყო და არა – უბრალოდ გადაგდებული; ამასთან ერთად, ამ 8-9 წლის ბავშვის იმპროვიზებული საფლავი მთის ველური თხის რქებით იყო შემორაგვული. სხვათა შორის, შუა აზიის ამ მიდამოებში XX საუკუნემდე შემორჩენილი იყო მთის ველური თხის კულტი. ოკლადნიკოვმა თავისი მონაპოვარი დასავლეთ ევროპაში ნაპოვნ სხვა მასალას შეადარა. არქეოლოგებს ხშირად აღმოუჩენიათ ნეანდერტალელის ტიპის პრიმიტიულ ადამიანთა თავის ქალა, ერთნაირი ზომისა და ფორმის ქვებით გარშემოწყობილი: თავი დევს შუაში, როგორც სხივებით გარშემორტყმული მზე.

ეს მწირი, მაგრამ თავისთავად შთამბეჭდავი ნიშნები, იმაზე მიუთითებს, რომ ჯერ კიდევ მანამ, სანამ ადამიანი სრულფასოვანი გახდებოდა, ანუ ადამიანად იქცეოდა, ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით, იმ ერთადერთ სახეობად, რომელიც ამჟამად დედამიწაზე ცხოვრობს, მას უკვე გარკვეული რელიგიური წარმოდგენები ჰქონდა. მეცნიერები ბევრს დავობენ იმის შესახებ, ადამიანურ არსებათა რომელ ხარისხს მიაკუთვნონ ნეანდერტალელი, მაგრამ მათ შორის ერთსაც კი არ შეუძლია საკუთარი მოსაზრების დასაბუთება, რადგანაც არ ძალგვიძს ადამიანამდელი ამ არსების ცნობიერების სიღრმეებში შეღწევა. ჩვენთან შედარებით, იგი მაინც სხვა სახეობაა, რომელიც ბიოლოგიური განვითარების დაბალ საფეხურზეა. მიუხედავად იმისა, რომ მის კულტურაში შესამჩნევია ქვის პრიმიტიული იარაღები, ცეცხლი, რომელსაც დიდხანს ინახავდნენ, აქ ვერ ვიპოვით ხელოვნებას, რომელიც საკაცობრიო ისტორიის განვითარების უმნიშვნელოვანესი საფეხურია. უძველეს ადამიანთა ხელოვნება კი ყოველთვის სულიერ, რელიგიურ საწყისზე მიუთითებს. თანამედროვე სოციალური სინამდვილის ძალზე ბევრი ელემენტი მჭიდროდ უკავშირდება ადამიანური ყოფიერებისა და ისტორიის სათავეებს. სოციალური, ოჯახური, სექსუალური, კულტურული, მხატვრული, ტრადიციული პრობლემები, პრობლემები, დაკავშირებული ტერიტორიების ფლობასა და ქსენოფობიასთან – ყველა მათგანი უხილავი ძაფებით მიემართება იმ უძველესი ადამიანისაკენ, რომელიც ჩვენამდე რამდენიმე ათეული ათასი წლის წინათ ცხოვრობდა. ჩვენს ქვეცნობიერში ჯერ კიდევ ცოცხლობს რაღაც მოტივები, უცნაური ხმები, რაღაცნაირი ექო, რომელიც იმ უძველესი დროის გამოძახილია. მაგრამ XIX საუკუნის ამაყი, მე ვიტყოდი, საკუთარი ცივილიზაციით აღტაცებული ადამიანი თვლიდა, რომ სამყარო მხოლოდ სწორხაზობრივად ვითარდება, რომ პირველყოფილი ადამიანი ყოველმხრივ უმდაბლესი და ველურია. ანალოგიურ მოსაზრებას პირველად რომაელ პოეტ ლუკრეციუსთან ვხვდებით, რომლის მიხედვითაც, კაცობრიობის ისტორია – ეს არის სიბნელიდან, ველურობიდან და ბარბაროსობიდან – სინათლისა და ცივილიზაციისაკენ მიმართული პროცესი. მართალია, ლუკრეციუსს მიაჩნდა, რომ ამის შემდგომ იწყება ნგრევისა და დეგრადირების ხანა, მაგრამ ეს სულ სხვა საკითხია. XIX საუკუნეში ფიქრობდნენ, რომ არავითარი დეგრადაცია არ იქნება. ღვთის სასუფევლის, როგორც ადამიანური ყოფიერების და მთელი ისტორიის მიზნის ქრისტიანობისაგან ნასესხები იდეის წყალობით, XIX საუკუნის ბევრი მოაზროვნე, საერთოდ, საზოგადოების განათლებული ნაწილი, რატომღაც დარწმუნებული იყო, რომ მსოფლიო რაკეტის მსგავსად მაღლა მიისწრაფვის და მის პროგრესულ მოძრაობას ვერავინ და ვერაფერი შეაჩერებს. სიტყვა "პროგრესი" ერთგვარ "წმინდა" ტერმინად იქცა.

პროგრესული ავტომატურად "კარგს" ნიშნავდა. ეგონათ, რომ ადამიანის ყველა მიღწევა, ტექნიკის გართულების გზაზე მისი ყოველი ნაბიჯი ანდა მეცნიერების სფეროში ახალი აღმოჩენები პროგრესს შეუწყობდა ხელს, უკან კი მხოლოდ წყვდიადი და შუასაუკუნოებრივი სიბნელე დარჩებოდა. რა თქმა უნდა, იყო მცირედი გამონათება – ანტიკურობის სახით, რომელსაც აღმოსავლური წყვდიადი მოჰყვება, და ყველაფერი ეს, ბოლოს და ბოლოს, პირველყოფილი ცხოვრების უთავბოლო წყვდიადით მთავრდება. ამ აზრს, რა თქმა უნდა, გამართლება ესაჭიროებოდა. პირველყოფილი სამყაროს ძიება დიდი გეოგრაფიული აღმოჩენების დროიდან დაიწყეს, როდესაც ევროპელები ოკეანეთისაკენ დაიძრნენ და ამერიკა აღმოაჩინეს, ახლოს გაეცნენ აფრიკის შავკანიან ბინადართ, ჩინეთის მკვიდრთ და, საერთოდ, მანამდე არნახულ და გაუგონარ ქვეყნებს. მაგრამ მაშინვე, როგორც კი მატერიალური ცივილიზაციის დაბალ საფეხურზე მყოფ ადამიანებს შეხვდნენ, ბევრმა დაასკვნა, რომ სწორედ ისინი იყვნენ ველური, უძველესი პირველყოფილი არსებები. მკვლევრები დარწმუნებული იყვნენ, რომ ეს ახალაღმოჩენილი არსებები ცხოველებისაგან დიდად არ განსხვავდებოდნენ. XIX ს-ში დარვინის მიმდევარი ერნსტ ჰეკელი ამბობდა, რომ ველურებს უფრო მეტი საერთო აქვთ ისეთ განვითარებულ ცხოველებთან, როგორებიცაა მაიმუნები და ძაღლები, ვიდრე მაღალგანვითარებულ ევროპელ ადამიანთან. როდესაც დარვინი ცეცხლოვან მიწაზე მოხვდა, მაშინ მან ასეთნაირად აღწერა იქაური მკვიდრნი: "ველური ადამიანები ბუდიდან ამოვარდნილი თვალებით, სახის ჩლუნგი გამომეტყველებით, პირზე დუჟმორეულნი, რომელთაც ადამიანობის არანაირი ნიშნწყალი არ ეტყობათ". ეს მოსაზრება ძალიან სწრაფად დამკვიდრდა, ზოგადად, მთელ მეცნიერებაში და, კერძოდ, იმ დროს ახალწარმოქმნილ ანთროპოლოგიაში. გაჩნდა მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც, ყოველივე ნათელი ადამიანს მხოლოდ წინ ელოდება და, რაც უფრო მალე განთავისუფლდება იმისაგან, რაც წარსულში იყო, მით უკეთესია მისთვის. მაგრამ, რადგან ძალზე კარგად უწყოდნენ, რომ პირველყოფილ ადამიანებს აქვთ გარკვეული ტიპის რელიგია და რწმენა, ამდენადვე ჩქარობდნენ ამ რწმენის დამცირებას, რადგან ის უხეშ ცრურწმენად, ველურობად და ბარბაროსობად მიაჩნდათ; მათი მიზანი იმის ჩვენება იყო, რომ რელიგიის საწყისი, მისი სათავეები უვიცობის წყვდიადში, ბუნების ძალების მიმართ ადამიანის შიშში, უმწეობასა და დეტერმინირებულობაშია, სხვა სიტყვებით, იმგვარ რაღაცაში, რაც პროგრესის გზით დაიძლევა და უნდა დაიძლიოს კიდეც.

ასეთი იყო XVIIIXIX სს-ის იდეოლოგია, მაგრამ ეს მითი განუვითარებელი ველური ადამიანის შესახებ თანდათან გაიფანტა. ალბათ, ბევრ თქვენგანს სმენია თავის დროზე (დაახლოებით 100 წლის წინ) კარგად ცნობილი ედუარდ ტეილორისა (ის მითოსისა და პირველყოფილი რელიგიების ერთ-ერთი დიდი სპეციალისტი იყო) და ჯეიმზ ჯორჯ ფრეზერის შესახებ (რომლის წიგნიც "ოქროს რტო" ახლახან ხელახლა გამოიცა). ე.წ. ველურებთან უშუალო კონტაქტის გარეშე მათ შექმნეს თავიანთი კონსტრუქციები ველურობაზე, სიბნელეზე, გულუბრყვილობასა და იმ ადამიანთა პრიმიტიულობაზე, რომლებიც ცივილიზაციის განვითარების დაბალ საფეხურს იკავებენ.

ამის შემდეგ ბევრი მეცნიერ-მკვლევარი იძულებული გახდა, უარი ეთქვა გაბატონებულ მოსაზრებაზე. მიკლუხო-მაკლაი იყო ერთ-ერთი პირველი, ვინაც, თუნდაც ცოტა ხნით, შეაბიჯა ამ ადამიანთა სამყაროში და, იცით, რა ნახა მან? ის გაეცნო ისეთსავე ადამიანებს, როგორებიც ჩვენ ვართ – მსგავსი მისწრაფებებით, განცდებით, ცოდვებით, შეცდომებით, ფიქრებითა და ლოგიკური მსჯელობით. მიკლუხო-მაკლაი წერდა: "ვცდილობდი, არ შემეღწია მათ სულისმიღმიერ ცხოვრებაში, რწმენაში". ის ძალზე ტაქტიანი ადამიანი იყო. მას მიაჩნდა, რომ ის მცირე დრო, რაც მან გვინეის სანაპიროზე გაატარა, არ კმაროდა პირველყოფილი ადამიანის სულის სიღრმეთა ჩასაწვდომად. მაგრამ მიკლუხო-მაკლაისა და სხვა პიონერ-მკვლევრებს მოჰყვა ტყეების, სავანებისა და პრერიების იდუმალებით მოცულ მცხოვრებთა ახალი მკვლევრების არმიები.

რა აღმოაჩინეს მათ? აღმოჩნდა, რომ ამაზონის ტევრსა და ავსტრალიის ნახევარუდაბნოში ჩვენგან განსხვავებული მაღალი სულიერი კულტურის მქონე უძველესი ადამიანები ცხოვრობენ. მათი კულტურა ჩვენსას არ ჰგავს. მაგალითად, აბორიგენ ავსტრალიელებს რიტუალების ურთიერთდამოკიდებულების ურთულესი სისტემა აქვთ, კოლოსალური ოდენობის მითი და ლეგენდა. მათ გარკვეული წარმოდგენა აქვთ ადამიანზე, ბუნებასა და უზენაეს საწყისზე. სწორედ ამ წარმოდგენების საფუძველზე აგებენ ისინი საზოგადოებრივ ურთიერთობებსა და ქმნიან კულტურას. მათი კულტურის ანალიზის შედეგად გაირკვა, რომ პრიმიტიული ადამიანი პრიმიტიულია მხოლოდ ერთი რამით – ესაა ტექნიკა, ცივილიზაცია, ხოლო, სულიერი თვალსაზრისით, ის სრულებითაც არ არის პრიმიტიული. ერთ-ერთი მკვლევარი ამბობდა: თუკი თქვენ ხედავთ ე.წ. ველურს, რომელიც ხის ძირას ზის და გაუნძრევლად ერთ წერტილს მისჩერებია, მაშინ ნუ იჩქარებთ ფიქრს იმაზე, რომ იგი უსაქმურია და, უბრალოდ, უმიზნოდ დამჯდარა ხის ქვეშ, ამ ადამიანისათვის ნიშნეულია ღრმა შინაგანი ცხოვრება. ერთი მოგზაური კონგოს უღრან ტყეებში დიდხანს ცხოვრობდა. იქ ჯერ კიდევ შემორჩენილიყო იმ ცხოველთა უძველესი სახეობები, სხვაგან რომ აღარ არსებობდნენ. პიგმეების გაცნობისას მან აღნიშნა, რომ მათ აქვთ სულიერება, გონიერება და მთელი რიგი მაღალგანვითარებული რელიგიური წარმოდგენები. ამ ველურთა ზნეობრივი სრულყოფილების დონე არათუ ევროპელის დონეზე დაბალია, ბევრად აჭარბებს კიდეც მას. ეს იმას როდი ნიშნავს, რომ პრიმიტიული ადამიანი უცილოდ კეთილია და მხოლოდ ზნეობრივი პრინციპებით ცხოვრობს, მაგრამ ცივილიზაციის დაბალი დონე და პრიმიტიული ცხოვრების წესი ხელს არ უშლის ძალზე ფაქიზი სულიერი სტრუქტურის ჩამოყალიბებას.

მრავალი მეცნიერი, ბოლოს და ბოლოს, მივიდა სულიერი ელემენტის მნიშვნელობის აღიარებამდე: ის იმ კულტურათა საფუძველია, რომელთაც შემოგვინახეს ხშირ შემთხვევაში არაზუსტი ცნობები მრავალი ათასი წლის წინათ მცხოვრები ჩვენი წინაპრების შესახებ, და თუკი ეს სურათი ნაწილობრივ მაინც სანდოა, მაშინ უნდა ვაღიაროთ: დიახ, უზენაესი, სულიერ-გონითი, წმინდა, რელიგიური და ზნეობრივი იყო მათი ცხოვრების საფუძველთა საფუძველი.

ავიღოთ, მაგალითად, საეკლესიო თუ საერო არქიტექტურისა თუ ხელოვნების ნებისმიერი ნიმუში, იქნება ეს უცნაური ინდური ტაძარი – ინდუისტური ან ბუდისტური, ან მუსლიმური მეჩეთი, თავისი მკაცრი ფორმებით, წმ. პეტრეს ანდა მაცხოვრის ტაძარი, ეგვიპტის პირამიდები, თუნდაც – საბჭოების სასახლის პროექტი. ყოველი მათგანი ადამიანთა სულიერი, შინაგანი ხედვის გარეგნული ხორცშესხმაა; იმის ნიშანია, რომ ისინი ინტუიციურად ყოფიერების არსს აცნობიერებენ და ყოველივე ეს მათი რწმენის გარეგნული გამოვლენა, განსხეულებაა, ამ სიტყვის ფართო მნიშვნელობით. თუკი ეგვიპტელი სულის არსებობას, როგორც მარადიულობას, ისე შეიგრძნობდა, მაშინ ეგვიპტური ხელოვნების ნაწარმოები ამ მარადიულობის ხორცშესხმად უნდა მივიჩნიოთ. როდესაც ძველი ბერძენი გრძნობდა, რომ აქ, მის გვერდით, საკუთარ მყუდრო გარემოში სამყაროს შემქმნელი უხილავი ცოცხალი ძალები სახლობენ, იგი მათ ისე მიამსგავსებდა ადამიანებს, თითქოს ნიმფები, სატირები და ღმერთები მისი ღვიძლი ძმები და დები ყოფილიყვნენ. როდესაც ამა თუ იმ კულტურის საწყისზე ვსაუბრობთ, უწინარესად, ის კი არ უნდა ვიკითხოთ, როგორია მისი მატერიალური ფორმები, არამედ ის, თუ როგორია მისი სულიერი იერსახე. და თუკი ცივილიზაციის ისტორიას გონების თვალს გადავავლებთ, არ უნდა გაგვიჭირდეს იმის დადგენა, თუ როგორი სულიერი სიღრმეებია მის მიღმა დაფარული.

გარდა ამისა, ვიცით, რომ, როდესაც ადამიანს სულიერი დესტაბილიზაცია, კრიზისი, განხეთქილება დაატყდება თავს, ყოველივე ეს მთელ კულტურასაც გულისხმობს. სწორედ ამიტომ, დღეს გვინდა, თქვენთან ერთად ჩავიხედოთ სულიერების ისტორიაში, ჩვენი ქვეყნისა და მთელი მსოფლიოს ცივილიზაციის წარსულში არა ფუჭი ცნობისმოყვარეობით (არა იმის გასარკვევად, "ეს როგორ იყო წინათ"), არამედ კულტურისა და რწმენის შემადუღაბებელი იმ ურღვევი სიღრმისეული კავშირების შესაცნობად, რომელნიც შეგნებულად მიივიწყეს, უარყვეს და უკუაგდეს. ცხოვრებამ და პრაქტიკამ დაადასტურა ძველი ჭეშმარიტება: ძირგამომხმარი ხე ხმება. ფესვების გამოსაცოცხლებლად კი დასადგენია, რა უშველის მათ. მათ კი მაცოცხლებელი სინოტივე და ნიადაგი უშველის. ნიადაგი – ეს არის სიცოცხლე, მიწიერი არსებობისა და ყოფიერების სიმბოლო; სინოტივე სულია, რომელიც მას კვებავს. აი, რატომ არის ჩვენთვის მნიშვნელოვანი იმაზე ფიქრი, საიდან მოდის და სად მიდის ადამიანი. საგულისხმოა, რომ სახელმძღვანელოებში, რომელთა წაკითხვაც ხშირად გვიწევდა, ვაწყდებოდით აზრს იმის შესახებ, რომ პირველყოფილი ადამიანი ათეისტი იყო ანდა, როგორც გვასწავლიდნენ – სტიქიური მატერიალისტი. ამ თვალსაზრისის მიღება ძალზე ძნელია, თუნდაც იმიტომ, რომ თუკი წარმართისაგან შეიძლება დარჩეს კერპი, ფეტიშისტისაგან – ფეტიში, ქრისტიანისაგან – ჯვარი ან კიდევ სხვა რომელიმე წმინდა ნიშანი, რა ნიშანს დატოვებს პირველყოფილი ადამიანის სტიქიური მატერიალიზმი? ეს რაღაც უმავთულო ტელეგრაფის მსგავსია, როგორც ეს ერთ ძველ ისტორიაშია მოთხრობილი, რომლის მიხედვითაც, ასეთი რამ ახასიათებდათ უძველეს ადამიანებს: გათხრების მავთულს ვერ მიაკვლიეს. ბევრი ფაქტი მთლიანად უარყოფს ამ თვალსაზრისს. მე იმით დავიწყე, რომ ადამიანის წინამორბედს, ნეანდერტალელს, უკვე ჰქონდა იმის ბუნდოვანი (ნუ შევეცდებით მის ზუსტ განსაზღვრას) შეგრძნება, რომ არსებობს რაღაც სხვა ყოფიერება; ხოლო როგორც კი ადამიანი ხდება ადამიანი, ის მაშინვე უკავშირდება მარადიულს, ანუ ჩნდება რელიგია.

ფაქტობრივად, ხელოვნება, რელიგია და ადამიანი თანატოლები არიან, თუმცა სხვადასხვა სახელმძღვანელოში წავწყდომივარ იმის მტკიცებას, რომ მრავალი მილიონი წლის განმავლობაში ადამიანი რელიგიის გარეშე არსებობდა. იყო ერთი ისტორიკოსი, რომელმაც რამდენიმე წიგნი დაწერა ამ თემაზე. ერთ-ერთ მათგანს ასეთი სათაური ჰქონდა: "რელიგიამდელი ეპოქა", მაგრამ ის, ძირითადად, ავსტრალოპითეკებსა და პითეკანთროპებს განიხილავდა, რომელთა მიჩნევა ადამიანად, ამ სიტყვის სრული მნიშვნელობით, შეუძლებელია. ბიოლოგიურად ისინი, შესაძლებელია, მივაკუთვნოთ ჰომო-ს სახეობას, მაგრამ ეს საიმისოდ როდი კმარა, ისინი ადამიანებად მივიჩნიოთ. რის დანახვა ძალგვიძს აქ? ადამიანი ყოველთვის იდგა რაღაც გარკვეულ სულიერ პლატფორმაზე, მაგრამ არის კი ეს განვითარება? – არა. და, აი, საბუთი: ესპანეთის გამოქვაბულებში ნაპოვნია საღებავით შესრულებული ნახატები; პალეოლითის ეპოქის პირველყოფილმა მხატვარმა კედელზე დახატა გაჩერებული და მორბენალი ბიზონები, მამონტები და მარტორქები. ამ ნახატთა გაბედული ხაზები და შესანიშნავი ფერები კარგად აჩვენებს კედელზე გამოსახულ არსებათა სახეს, რასაც ბევრი თანამედროვე მხატვარი ვერ მოახერხებდა.

მაშინ საკითხავია: ვითარდება თუ არა ხელოვნება? არა. მშვენიერი ადამიანური კულტურის ყველა ეპოქაში მშვენიერი იყო. დიახ, მას ჰქონდა ისტორია, ანუ იყო ფორმათა სხვადასხვაობა, სულიერებისა და კულტურის სხვადასხვა ფორმა, მაგრამ ის აზრი, რომ ხელოვნება თავდაპირველად პრიმიტიული იყო და მიიწევდა მაღლა და მაღლა, შეუწყნარებელია. თუკი ძველი საბერძნეთის კლასიკურ სკულპტურებს (რომლებსაც ნებისმიერ სახელმძღვანელოში შეხვდებით) გაიხსენებთ, ვფიქრობ, მიხვდებით იმას, თუ რა არის საჭირო ამგვარი სიმაღლისათვის. ამასთან, ვერავინ იტყვის იმას, რომ მისი წინამორბედი მასზე დაბალი რანგისაა. ნებისმიერი თანამედროვე მხატვარი ან ხელოვნებათმცოდნე გეტყვით, რომ არქაულ ბერძნულ ხელოვნებაში მისთვის ჩვეული მშვენიერებაა. XIX საუკუნის ბოლოს მწერალმა და ისტორიკოსმა, პეტრე გნედიჩმა, თავის სქელტანიან სამტომეულში "ხელოვნების ისტორია უძველესი დროიდან" ბერძნულ ხატწერას ორად ორი გვერდი დაუთმო. ის ამბობდა, რომ ძველებმა, უბრალოდ, არ იცოდნენ ხატვა და ამიტომაც ისინი ასე პრიმიტიულ სახეებს ქმნიდნენ, შემდგომ კი შეისწავლეს ანატომია და სწორად ხატვაც ისწავლეს. დღეს ვიცით, რომ ეს გულუბრყვილო თვალსაზრისია. რეალისტურ ხელოვნებაზე გადასვლა სულაც არ ნიშნავდა პროგრესს. ეს მხოლოდ ისტორიის ერთ-ერთი ფაზაა. თავად ისტორია ადამიანური შემოქმედების ბედისწერაა. უეჭველია, რომ სულიერ სამყაროში არის აღმასვლა, ოღონდ ის სულ სხვა ტიპის კანონზომიერებას ექვემდებარება და ამის შესახებ კაცობრიობის სულიერი ცხოვრების ანალიზისას ვისაუბრებთ.

თუმცა, აქვე უნდა აღვნიშნო ერთი რამ: ჩვენ მივეჩვიეთ მატერიალური მოვლენებისა და პროცესების, როგორც ერთადერთი და ნამდვილი სინამდვილის, განხილვას, თითქოს ის იყოს ერთადერთი რეალობა. საიდან ვიწყებთ მატერიალური რეალობის შემეცნებას? საკუთარი გრძნობადი გამოცდილებიდან. მაგრამ ეს გრძნობა შიმპანზესაც და ძაღლსაც ახასიათებს, ოღონდ ის ადამიანის აღქმისაგან განსხვავებულია. არის რაღაც, რაც ჩვენ ცხოველთა სამყაროსთან გვაახლოებს. ადამიანი სულიერ-გონიერი ქმნილებაა, და ის უფრო მეტია, ვიდრე, უბრალოდ, გრძნობებით აღჭურვილი არსება. სულიერება, რაც ადამიანს ახასიათებს, ყველაზე ძვირფასი და წმიდათაწმიდა. ეს ნიჭი უკვდავია და იგი განსაკუთრებულ მოპყრობას საჭიროებს, რადგან იმ მარცვალივითაა ჩათესილი ადამიანში, რომლისგანაც რაღაც განსაკუთრებული უნდა აღმოცენდეს. ზემოთ ვისაუბრე ადამიანამდელ არსებათა პრიმიტიულ ფორმებზე. საქმე ისაა, რომ ჩვენ არა მარტო ვენათესავებით მათ, არამედ სისხლისმიერადაც ვუკავშირდებით დედამიწის ბინადარ ნებისმიერ არსებას. როგორ არის აგებული ადამიანის უჯრედი? ისევე, როგორც ნებისმიერი მცენარისა თუ ცხოველისა. ამიტომაც განუყოფელნი ვართ გარემომცველი სამყაროსაგან: ჩვენი გარიყვა შეუძლებელია – ყველას გვჭირდება ჰაერი, საკვები, წყალი, გრავიტაცია, და ა.შ .

ცოტა ხნის წინათ კოსმონავტთა ქალაქში ვიყავი და კოსმონავტებს ვესაუბრე. იქ მათ მაჩვენეს სკაფანდრი, რომლითაც ისინი კოსმოსში გადიან. ეს ისეთივე ავტონომიური წარმონაქმნია, როგორიც კოსმოსური ხომალდი. მაგრამ იცით, რატომ? იმიტომ, რომ ადამიანი მთელი რიგი კვანძებითაა გადანასკვული გარემომცველ სამყაროსთან. იგი არის მიწა. აი, რას ამბობს ამის შესახებ ბიბლია: ადამიანო, შენ მიწა იყავ და მიწადვე იქცევი. ადამიანის სხეული, უფლის სიტყვით, მიწის მტვრისაგან, მატერიისაგან, ნივთიერებისაგანაა შექმნილი, იგი დაგვაქვს ჩვენ და საბოლოოდ მასვე ვუბრუნებთ. მაგრამ ადამიანი მხოლოდ მტვერი როდია. იგი ყოფიერების სულ სხვა განზომილებასთანაა წილნაყარი, რომლის დანახვაც შეუძლებელია, და სწორედ ეს არის მნიშვნელოვანი მომენტი.

მოდით, მარტივი რაიმეთი დავიწყოთ. ის, ვისაც სამყაროს მხოლოდ ხილული საგნებით შემოსაზღვრა სურს, იმ ახირებული დამკვირვებლის მსგავს მდგომარეობაში აღმოჩნდება, რომელმაც რენტგენის კაბინაში დიდი მხატვარი თუ მოაზროვნე შეიტყუა და თქვა: მასში არაფერი განსაკუთრებული არ არის, ვხედავთ მის ხერხემალს, თავის ქალას, მფეთქავ გულს, მისი გენიალობა, მისი აზრები და გრძნობები კი აქ არ ჩანსო. მართლაც, ყველაფრის დანახვა შეიძლება, მაგრამ უმთავრესი არ ჩანს და არც შეიძლება ჩანდეს. საქმე ის როდია, რომ ეს ერთგვარი ფიზიკური ველია (ჩვენში ძალიან უყვართ ამ ტერმინის ბოროტად გამოყენება), რომელსაც ჩვენი ხელსაწყოები ვერ აჩვენებს. არა, უბრალოდ, უნდა ვაღიაროთ, რომ ასეა მოწყობილი რეალობა: მას ორი ასპექტი აქვს – ხილული და უხილავი. ამიტომაც არის ნათქვამი ჩვენი რწმენის სიმბოლოს – მრწამსის – პირველ წევრში, რომ ღმერთი არის შემოქმედი ხილულთა ყოველთა და არახილულთა, ანუ ყოფიერების ორი ასპექტისა. ყველაფერი ამას ემყარება. ყოფიერების ეს ორი ასპექტი ერთმანეთს ძალზე თავისებურად და პარადოქსულად უკავშირდება. მათ შორის უკუკავშირი არსებობს ანუ, ასე ვთქვათ, ორგანიზმის მძიმე ფიზიკური მდგომარეობა ზემოქმედებს მის ფსიქიკაზე და – პირიქით: სულს შეუძლია უჩვეულო რამეების მოხდენა. ალბათ, ბევრ თქვენგანს სმენია ცეცხლში გავლის შესახებ, საკუთარი ორგანოების უნებლიე მართვაზე, რომელსაც იოგები აღწევენ. ვფიქრობ, რომ ბევრი მაგალითის მოტანა საჭირო სულაც არ არის. როცა უყურებ ჰიპნოზთან დაკავშირებულ მოვლენებს (ჰიპნოზი თავისთავად გამოცანაა, რადგანაც ცალკე აღებული სიტყვა არაფერს გვეუბნება და სინამდვილეში გამოცანად რჩება როგორც პაციენტისათვის, ისე – ჰიპნოტიზიორისათვის), ფიქრობ, რა შეუძლია ადამიანის ამ უხილავ ნაწილს – მის სულს, რამხელა ენერგია და შესაძლებლობებია მასში. ადამიანი ბუნების შვილია, მისი მსგავსი. ყვავილის უჯრედებიც ისეთივეა, როგორებიც – ჩვენი. მათ ერთნაირი სტრუქტურა აქვთ; იქ არის ბირთვი და პროტოპლაზმა, მაგრამ საკითხავია: როგორია ადამიანის სულიერი განზომილება? ჩვენთვის, ქრისტიანთათვის, ისევე, როგორც ყველა მორწმუნისათვის დედამიწაზე, რომლებიც ყოველთვის უფრო მეტნი არიან, ადამიანის სულიერი განზომილებით ღვთის – ყოვლის შემოქმედის – მსგავსი და ხატია. ესაა მისი ტრაგიკულობაც, პარადოქსულობაც, სიდიადეცა და ბედნიერებაც. ჩვენი დროის ცნობილმა ექიმმა და ბიოლოგმა, ალექსი კარელმა, ასე და არქვა თავის წიგნს: "ადამიანი – ეს გამოცანაა".

ჯერ კიდევ ალფრედ რასელ უოლესი, რომელმაც დარვინთან ერთად შექმნა ბუნებრივი გადარჩევის თეორია, ასე სვამდა საკითხს: კარგი, ადამიანს სჭირდება გარკვეული თვისებები იმისათვის, რომ გადარჩეს, რომ უფრო კეთილმოწყობილი ოჯახური გარემო ჰქონდეს, და ამ პროცესში ძლიერი გაიმარჯვებს და გადარჩება, მაგრამ რისთვის სჭირდება მას განყენებული აზროვნება, რატომ ესწრაფვის იგი არსებობის, ცხოვრების საზრისისა და ჭეშმარიტების დაუსრულებელ ძიებას? რატომაა, რომ ადამიანში მთავარია ზებუნებრივი? უოლესი პასუხობდა: მიზეზი აქ შეიძლება იყოს მხოლოდ ერთი – ეს თვისებები განსაკუთრებულია, ისინი ფესვგადგმულია ზებუნებრივ საწყისში და მათდამი უდიერი მოპყრობა ცხოვლად დააჩნდება ადამიანთა მოდგმას. კაცობრიობის ისტორიაში სკეპტიციზმისა და ურწმუნოების პერიოდები ყოველთვის საშიში იყო. სულიერების საწყისებზე საუბარი მსურს დავასრულო პრობლემით, რომელიც დღეს ყველას აღელვებს, ვგულისხმობ ზნეობრიობის საკითხს. ალბათ, წაკითხული გექნებათ იური დომბროვსკის წიგნი "უსარგებლო საგანთა ფაკულტეტი", მაგრამ თავს უფლებას მივცემ შეგახსენოთ ზოგიერთი რამ ამ წიგნიდან: საუბრობენ მთავარი გმირი და ახალგაზრდა გამომძიებელი ქალი. როცა კაცი ეკითხება, – რატომ გაქვთ თქვენ ასეთი ანტიჰუმანური მეთოდები და ასე მკაცრად რატომ ეპყრობით ადამიანებს? ქალი უპასუხებს: კანონიერება, ჰუმანიზმი, სამართალი – ყველაფერი ეს, რასაც თქვენ იქ, ფაკულტეტზე გასწავლიდნენ, უსარგებლო საგნებია. ეს თავდაჯერებული ახალგაზრდა ქალი სხვის სიტყვებს იმეორებდა; იმეორებდა იმ სიტყვებს, რომლებსაც მთელი თაობები გაიძახოდნენ: ყოველივე ეს უსარგებლო საგნებია. შემდგომ კი აღმოჩნდება, რომ სწორედ ეს უსარგებლო საგნები ყოფილა ყველაზე საჭირო და აუცილებელი, რადგან მათ გარეშე ადამიანი იღუპება. ამას წინათ ჰაინრიჰ იაგოდას სიკვდილისწინა სიტყვები წავიკითხე: "მე იმდენი ადამიანი მოვსპე და ვაწამე, რომ აწ ჩემი რიგიც დადგა. ჩემი მომრევიც აღმოჩნდა. ეს იმას ნიშნავს, რომ ღმერთი არსებობს". ძალზე ვწუხვარ, რომ ჩვენ მსგავს დასკვნებამდე მხოლოდ კრიტიკულ სიტუაციებში მივდივართ. მაგრამ სჯობს გვიან, ვიდრე არასდროს.

არსებითი იმის გარკვევაა, არსებობს თუ არა მსოფლიო ზნეობრივი წესრიგი, არის თუ არა სიკეთე ობიექტური, თუ ის ადამიანების მიერ მოგონილი პირობითი კატეგორიაა? თუკი სიკეთე პირობითი კატეგორიაა, მაშინ ადვილია მასზე უარის თქმა, მისი უკუგდება და საკუთარი კრიტერიუმების დადგენა. მსგავს მოსაზრებას ეგოცენტრიკის მოდელი გულისხმობს: კერძოდ, სიკეთე არის ის, რაც მომწონს მე, ბოროტება კი – რაც არ მომწონს; ისე, როგორც ეს ერთ-ერთი მისიონერის შესახებ გავრცელებულ ისტორიაშია მოთხრობილი, რომელსაც უნდოდა წარმართისათვის გაეგებინებინა, თუ რა არის სიკეთე და ბოროტება, და ამ მიზნით ჰკითხა მას: აი, თუკი შენ ძროხას მოგპარავენ, ეს ბოროტებაა? – დიახ, ეს ბოროტებაა. – თუკი შენ მოიპარავ ძროხას? – მაშინ ეს სიკეთეა. ჩვენ ყველანი დაახლოებით ამ პოზიციაზე ვდგავართ, რადგან ეგოცენტრიზმი ნიშანდობლივია ადამიანისათვის. თქვენ იკითხავთ: საიდან მოდის ის? რატომ არის ადამიანი ეგოცენტრული? უწინარესად, აღსანიშნავია ის, რომ ჩვენ ყველანი მოდგმით ბავშვობიდანა ვართ. ადამიანი ბავშვობაში ყოველთვის რაღაცას მოიხმარს; მას აჭმევენ, ასმევენ, აძინებენ, აცმევენ, თავს ევლებიან და, ყოველივე ამის შემდეგ, ის ფიქრობს, რომ ასე იქნება ყოველთვის. ეს ერთ-ერთი მიზეზია. არსებობს მეორე მიზეზიც, რომელსაც კაცობრიობის პირველცოდვას ვუწოდებთ. ოდესღაც ჟან-ჟაკ რუსო ამბობდა, რომ ღმერთმა ადამიანი შექმნა მშვენიერი, მაგრამ ცივილიზაციამ, გარეგანმა პირობებმა იგი გააფუჭა, გარყვნა, და ჩვენ ყოველთვის ამისი გვჯერა. ლევ ტოლსტოი, ჯვრის ნაცვლად, მკერდით ჟან-ჟაკ რუსოს სურათს დაატარებდა. სიცოცხლის ბოლო წუთებამდე მას მტკიცედ სწამდა, რომ ადამიანი ბუნებით კეთილია. მაგრამ, მოდი, ერთი წუთით გულზე ხელიდავიდოთ და ვთქვათ: ნამდვილად ასეა თუ არა ეს?

დიდად კეთილშობილმა და ნიჭიერმა ადამიანმა, ევგენი ევტუშენკომ, რომელიც ძნელბედობის ჟამს გაბედულად გამოდიოდა, თავის ერთ-ერთ ლექსში დაწერა: "მე მჯერა ადამიანის". იქვე იგი ანადგურებს ყველა ტირანს, დიქტატორს, სალაზარს, ბერიას. მაგრამ ისინიც ხომ ადამიანები იყვნენ? ვის უნდა დავუჯეროთ? რატომ უნდა გვჯეროდეს კეთილის, ბოროტის კი – არა? მე შემიძლია ივანე მრისხანის სინდისის ქენჯნის გაგება. ის ქრისტიანული მცნებებით აღზრდილი ადამიანი იყო და იცოდა, რომ უდანაშაულო სისხლის დაღვრა ცოდვაა. ის სისხლს ღვრიდა. შემდეგ ნანობდა და წუხდა. შემდეგ ისევ სისხლს ღვრიდა და ისევ იტანჯებოდა. ის გამუდმებით იტანჯებოდა. როგორი სატანჯველი უნდა ჰქონოდა, ვთქვათ, სტალინს? ის მიიჩნევდა, რომ ხალხი, უბრალოდ, ნახირია და მეტი არაფერი, დღემოკლე არსებები, რომელთა დახოცვაც შეიძლება. ცოდვა, ბოროტება, როგორც ასეთი, არ არსებობს. მისთვის, იმ ველურის მსგავსად, რომელიც ზემოთ ვახსენე, ბოროტებაა მხოლოდ და მხოლოდ ის, რაც ადამიანებზე საკუთარი ძალაუფლების დამყარებაში ხელს შეუშლიდა, ხოლო სხვა დანარჩენი სისულელეა, და ამიტომაც არანაირი დაბრკოლება არ არსებობს. სიკეთე და ბოროტება ობიექტური კატეგორიებია და სიკეთის პრინციპის ერთგულება არის შემოქმედის მცნება და ნება.

სწორედ იმის გამო, რომ უფლის მცნებაა, ამიტომაც არ გვეძლევა სიკეთე მარტივად. ჩვენ ხომ არ მოგვეცა, ვთქვათ, ორ ფეხზე სიარულის მცნება – ჩვენთვის ეს ბუნებრივია. ხოლო როდესაც სახარება ამბობს, რომ უნდა მივუტევოთ ერთმანეთს შეცოდებანი ჩვენნი – ეს უკვე მცნებაა და იმას ნიშნავს, რომ საჭიროა ბრძოლა საკუთარი თავის დასაძლევად, რაც ადამიანისათვის არც ისე ბუნებრივია. მაგრამ თუკი მცნება მაღლიდან გვეძლევა, მაშ, რატომ არღვევს მას ადამიანი? ადამიანმა მცნება თავიდანვე დააარღვია. ვფიქრობ, თქვენ ყველას გახსოვთ ბიბლიაში აღწერილი პირველ ადამიანთა შეცოდების ისტორია. ეს ამბავი საკმარისად გაამასხარავეს, ბევრი კარიკატურა დახატეს ამ თემაზე, მაგრამ მთავარი გამორჩათ, რის შესახებაც თავის დროზე ბრწყინვალედ ამბობდა მღვდელმთავარი აბაკუმი: "ის, რაც იყო მაშინ, ახლაც ხდება". თავის ერთ-ერთ ქადაგებაში იგი ჰყვებოდა ადამისა და ევას შესახებ და შემდეგ ეს დრამა თავის თანადროულ მოვლენებზე გადმოჰქონდა. ბიბლია ხატოვნად გვასწავლის მარადიულზე. ადამიანი ღვთის წინაშე დგას და მას ყველაფერი გამოეცხადება, ყოფიერების უზარმაზარი ჰორიზონტები მის წინაშე წიგნივითაა გადაშლილი, ბუნება მას ეძლევა იმისათვის, რომ მან, როგორც ეს ბიბლიაშია ნათქვამი, შეძლოს "გაანაყოფიეროს და მოუაროს მას". ეს ნიშნავს შრომას და ბუნების, როგორც ძმური საწყისის, გაგებას; ადამიანიც ხომ იმავე მიწისგანაა შექმნილი, რომლისგანაც ცხოველები; ისინი მისი უცროსი და-ძმაა, ის მათი პატრონია და არა – ბატონი, ტირანი. ის მათ სახელს არქმევს. და არის მხოლოდ ერთი ხე სამოთხის შუაგულში, ედემის ცენტრში, რომელიც ადამიანისთვის აკრძალულია – ეს არის კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხე. ღმერთმა უთხრა ადამიანს: "შენ მოკვდები, თუკი იგემებ ნაყოფს ამ ხისგან". მართლაც, ჩვენ გვაოცებს, რატომ არ უნდა იცოდეს ადამიანმა კეთილი და ბოროტი, ზნეობრიობა ხომ სწორედ ესაა? მაგრამ საქმე ისაა, რომ ბიბლიის ამგვარი წაკითხვა ძალზე ზედაპირულია. ბიბლიას ყურადღებით უნდა წაკითხვა, მის სხვადასხვა ადგილებს – შედარება. სიკეთე და ბოროტება ამ კონტექსტით ზნეობრივი კატეგორიებ როდია, ეს ცხოვრების, არსებობის პოლუსებია: ცუდი და კარგი, სასარგებლო და მავნებელი, როგორც ჩინელებს აქვთ, ინ და იან; ესაა იდიომატური გამოთქმა "თოვ ვა-რა" (ებრ.) – სიკეთე და ბოროტება, რაც ყველაფერს მოიცავს. მაგრამ შემეცნება?

ძველი აღთქმა, ისევე, როგორც ახალი, შემეცნების იდეის იმ განყენებულ მნიშვნელობას არ ცნობს, რომელიც ანტიკურ ფილოსოფიაშია მოცემული. ანტიკური აზროვნებისათვის "შემეცნება" შესამეცნებლის ინტელექტისათვის გამჭვირვალედ გახდომას ნიშნავს; ბიბლიურ აზროვნებაში "შემეცნება" დაუფლებას, შერწყმას, სულის მთელი არსებით შეგრძნებას ნიშნავს. "და შეიცნ ადამმა ევა, ცოლი თვისი" – ეს კაცისა და ქალის ინტიმური შეერთების აღსანიშნავად ითქმის. ამიტომაც კეთილისა და ბოროტის შეცნობის ხე – ეს არის ბუნების, ყოფიერების საყოველთაო სიმბოლო, რომელიც ადამიანს ძალადობითა და ურწმუნოებით არ უნდა დაემორჩილებინა, რადგან ამას ამპარტავნობა მოჰყვებოდა. ამიტომაც არის მასზე ტაბუ დადებული. ასე თამაშდება მარადიული დრამა. მიდის ევა ამ ტაბუდადებულ ხესთან, და ყოველგვარი სიმდაბლის, მზაკვრობის, ზვაობისა და ამპარტავნობის სიმბოლო – გველი ეუბნება მას: "რა, ღმერთმა თქვენ აგიკრძალათ ყველა ხის ნაყოფის ჭამა?" ამ ყველაზე დიდ პროვოკაციას ის უპასუხებს: "არა, ყველა ჩვენია, ამ ერთი ხის გარდა: "რატომ გაქვთ აკრძალული ამ ხის ნაყოფის ჭამა? "იმიტომ, რომ ღმერთმა გვითხრა, მოკვდებით, თუკი მისგან ნაყოფს იგემებთო". "არ მოკვდებით, – ამბობს გველი, – არ მოკვდებით, არამედ იქნებით, როგორც ღმერთი, სიკეთისა და ბოროტების მცოდნე, კეთილისა და ბოროტის მფლობელი" (ანუ თქვენ ღვთის მეტოქეები გახდებით, იქნებით ღმერთივით და მარად იცოცხლებთ). ეს საკმარისი იყო იმისათვის, რომ ჩვენმა პირველდედამ, ევამ, მოწყვიტა ნაყოფი, დახედა მას, მოეჩვენა, როგორც სანუკვარი და საოცნებო რამ, მოკბიჩა, და შემდეგ ნაყოფი იგი ადამმაც იგემა. ეს არის ადამიანის თვითდამკვიდრების მცდელობა, რომ ღვთაებრივ, კოსმიურ ნებას საკუთარი ნება დაუპირისპიროს; შექმნას საკუთარი ნორმები, მათ შორის, ზნეობრივიც, მიანიჭოს საკუთარ თავს ბუნებასა და ზნეობაზე გამგებლობის უფლება. ყოველივე ეს ადამიანის საყოველთაო ცოდვის სიღრმიდან მომდინარეობს. აი, რატომ არ იყო მართალი რუსო, როცა ამბობდა, რომ ადამიანი ბუნებით კეთილია. ადამიანში ერთმანეთს ებრძვიან სიკეთე და ბოროტება, როგორც დოსტოევსკი ამბობდა, სატანა ებრძვის ღმერთს და ბრძოლის ველი ადამიანის გულია. თუკი ამ მეტად მნიშვნელოვან მომენტებს გავითვალისწინებთ, ადვილად გავიგებთ ადამიანური ისტორიის მთელ სირთულესა და დიდებულებას. ამ შემთხვევაში სიძნელეთა გადალახვის გზით მივდივართ და სრულებით არ ვგავართ იმ ველურს, რომელიც ცივილიზაციამ შერყვნა. ამავე დროს, ადამიანი საკუთარ თავსაც ემტერება. მას სურს საკუთარ თავზე ამაღლება. კაცობრიობის ისტორია არის არა განვითარების, არამედ იმ ღვთაებრივი სახელისათვის მარცხითა და გამარჯვებებით აღსავსე ბრძოლის გზა, რომელიც თითოეულ ჩვენგანში იგულისხმება. რაც უფრო ვუახლოვდებით პირველსახეს, მით უფრო ახლოს ვართ ჩვენი ამოცანის განხორციელებასთან. იფიქრეთ იმაზე, რომ ჩვენში ცოცხლობს ეს ღვთაებრივი. ღმერთი კი, რა თქმა უნდა, ჩვენში არ ცხოვრობს. ამის მტკიცება კადნიერება და მეტაფიზიკურად უაზრობაა. ჩვენ შეზღუდული, "პირობითი", ზღვარდებული არსებები ვართ, მაგრამ, ამასთანავე, განვასახიერებთ მარადიულს, "უპირობოს", და ეს უნდა შევიგრძნოთ, შინაგანად განვიცადოთ, რადგანაც აქ არის სულიერი განვითარების წყარო, რომელიც ზემოქმედებს ადამიანებთან, ჩვენს ძმებსა და დებთან დამოკიდებულებაზე, ჩვენი შრომის პროცესზე, ყოველივე იმაზე, რასაც ცხოვრებაში ჩავდივართ. ადამიანი ხომ ყველა მიწიერ ქმნილებათაგან ერთადერთია, რომელიც ქმნის, ის ერთადერთი შემოქმედია. ჩვენ ვქმნით ღვთის მიბაძვით.

ამგვარად, ადამიანის სულიერი ჩამოყალიბების ძირები ზეცისკენ, მარადიულისკენ მისწრაფებაა, და ეს ეხება არა მხოლოდ დიდ შემოქმედს, არა მხოლოდ დიდი შემოქმედებითი აღმაფრენის ეპოქებს, არამედ თითოეული ჩვენგანის ყოველდღიურ ცხოვრებასაც. უკვდავება არც ისე შორსაა, ის ჩვენშია. ის ჩვენთვის ბევრად უფრო არსებითია, ვიდრე სხვა რამ. ჩვენი ბედნიერება, ჩვენი შინაგანი ჰარმონია ისაა, რომ აღმოვაჩინოთ იგი ჩვენში. ადამიანმა მაშინ დაკარგა ღმერთი, როცა კი ღვთის ნებას საკუთარი ნება დაუპირისპირა. ეს არაერთხელ მომხდარა კაცობრიობის ისტორიაში და მსგავსი რამ დღესაც გრძელდება. "თქვენ იქნებით ვითარცა ღმერთები, კეთილისა და ბოროტის მცოდნენი..." ეს სიტყვები საუკუნეების განმავლობაში მეორდება. მაგრამ რა დაემართა ადამს მაშინ, როდესაც მან აკრძალული ხის ნაყოფი იგემა? მან დაინახა საკუთარი სიშიშვლე – აი, მთელი მისი ღვთაებრიობა. მსგავს მდგომარეობაში ვართ ჩვენ, XX საუკუნის ადამიანები, დღესაც. XIX საუკუნე აღსავსე იყო იმის იმედით, რომ XX საუკუნე და მომდევნო ეპოქა ღმერთების ეპოქა იქნებოდა. "ადამიანები, როგორც ღმერთები" – ასე უწოდა უელსმა ერთ-ერთ თავის უტოპიურ წიგნს. გამარჯვებული ადამიანი დაიურვებს მეხსა და ელვას, ავა კოსმოსში და დაეშვება ოკეანის ფსკერზე, უფრო და უფრო ჩაიძირება მატერიის სიღრმეებში, მალე სიკეთესა და ბოროტებასაც შეიცნობს... მაგრამ საუკუნის მიწურულს ვხედავთ, რომ შიშველნი ვართ, რომ ყოველივე ამან არ გვიშველა. თავისთავად მეცნიერება კარგი რამაა, მაგრამ იგი უძლურია, კაცობრიობა ბედნიერი გახადოს, რადგანაც მეცნიერება ჩვენი ყოფიერების ერთ-ერთი მხარის გამომხატველია, ხოლო ადამიანური ყოფიერების ბირთვი არის ის, რაც მარადიულს უკავშირდება. პირველყოფილი ადამიანი, რომელიც გრძნობდა ყოფიერების საიდუმლოს, კოსმიურ მაჯისცემას, ძველი ჩინეთისა და საბერძნეთის, ძველი რომისა და შუა საუკუნეების და, საერთოდ, ყველა ეპოქის ადამიანი მით უფრო მშვენიერი იყო, რაც მეტად უახლოვდებოდა ღმერთს.

ადამიანური ძიებების ცენტრში, როგორც მთელი ყოფიერების გზაჯვარედინზე, დგას ჯვარი. რატომ? რა უნდა მომხდარიყო? მარადიულობა ჩვენთვის მიუღწეველია. მე ხშირად ვახსენებ ესაია წინასწარმეტყველის წიგნს. ღმერთი წინასწარმეტყველის პირით ამბობს: "როგორც ცა არის დაშორებული მიწას, ისე ჩემი აზრები შორს არის თქვენი აზრებისაგან. მე ღმერთი ვარ და არა – ადამიანი", (ებრ: "ანი ელოჰიმ, ვე-ლო ადამ"). ღმერთი, შემოქმედი – ეს არ არის ადამიანი. ის უზომოდ აღემატება ყველაფერ იმას, რაც ადამიანს შეუძლია, მოიფიქროს. მხოლოდ თვითცნობიერებას და აზრთა განსაზღვრულობას შეუძლია დაგვრთოს ნება, წარმოვიდგინოთ, რომ იგი, "რომელმან შექმნა სამყარო ძალითა მით ძლიერითა, ზეგარდმო არსნი სულითა ყვნა, ზეცით მონაბერითა, ჩვენ, კაცთა, მოგვცა ქვეყანა, გვაქვს უთვალავი ფერითა, მისგან არს ყოვლი ხელმწიფე სახითა მისმიერითა" (როგორც ამბობდა შოთა რუსთაველი), ადამიანია. არა, მას სახელი არ გააჩნია. რასაც ღმერთი საკუთარ თავზე გვიმჟღავნებს, იმაზე მეტის ჩაწვდომა ადამიანს არ ძალუძს. ამიტომაც იმისათვის, რომ ჩვენ, ვინც ღვთიურობის ნაპერწკალს მისი ანარეკლის სახით ვატარებთ, დაგვკავშირებოდა, ღმერთი უნდა დაკნინებულიყო; "მან დაიმცირა თავისი თავი, მიიღო რა მსახურის, მონის ხატი", – აი, ასეა ნათქვამი ღმერთზე, რომელიც ქრისტედ გამოგვეცხადა. ქრისტეს მოვლინება – ახალი მორალის, ახალი დოქტრინის ან ახალი ფილოსოფიის მოვლენა კი არა არის, არამედ მარადიულობის გამოცხადებაა იმ სისრულით, რომელიც ჩვენთვის მიღწევადია. ამიტომ მსოფლმხედველობათა ისტორია, რომელსაც ერთად მივადევნებთ თვალს, არის გზა ადამიდან ანუ იმ პუნქტიდან, საიდანაც ადამიანი დაშორდა ღმერთს, ქრისტემდე. ხოლო ქრისტედან ორი გზაა მხოლოდ: მასთან ერთად, ან მის გარეშე.

აი, ესაა მსოფლიო ისტორიის მთელი არსი. ქრისტეს მიერ შექმნილი ეკლესია შეგვახსენებს მის სიტყვებს: "შემომიდექით მე, გამომყევით მე". ეკლესია ქრისტეს სიტყვებს იმეორებს: "ვისაც სურს ჩემთან სიარული, უარყოს თავი თვისი და გამომყვეს მე" (ანუ საკუთარი ეგო, მეობა). შესაძლებელია, აგრეთვე, მის წინააღმდეგ წასვლაც, მაგრამ ეს ნიშნავს უკან დაბრუნებას, ადამის ცოდვის მარადიულ განმეორებას, რომელსაც სურდა ყოფილიყო, როგორც ღმერთი, მაგრამ შიშველი და უსუსური აღმოჩნდა".