საზოგადოებრივი კოლხური ქალღმერთი - რეა-კიბელე, იგივე ფასიანე 2019, 7 აგვისტო, 20:32 
უძველესი ხანიდან ხმელთაშუაზღვისპირეთის ევროპულ ნაწილში, ასევე კრეტაზე, მცირე აზიაში, სამხრეთ კავკასიაში, შავიზღვისპირეთში და სხვაგან გავრცელებული იყო ნაყოფიერებისა და სიცოცხლის მფარველი ქალღმერთის, "ღმერთების დედის", "დიდი დედის" თაყვანისცემის კულტი. მას მჭიდროდ უკავშირდებოდა მცენარეთა, ფრინველთა და ცხოველთა სამყარო. მისი გამოსახულებები უამრავია ნაპოვნი ევროპის, მცირე აზიის და კავკასიის ტერიტორიაზე. დიდი დედის კულტის უძველესი პან-ევროპული კულტის ფიგურებს ეწოდება ასევე "ვენერას ფიგურები". არქეოლოგიური კვლევა-ძიებით და ბერძნულ-ლათინურ წერილობით წყაროებში დაცული ცნობებით, სამეცნიერო დამუშავებით, სადღეისოდ, სავსებით მიღებულია მოსაზრება, რომ "ღმერთთა დედას", "დიდ დედას" - კიბელეს (კვიბელეს) უკავშირდება ფასისის დედავთაება - ფასიანე შდრ. კეჭაყმაძე, 1961, 68, N35; ურუშაძე, 1964, გვ.144). ამ მოსაზრების საფუძველი ჯერ კიდევ წარმოჩნდა ჩვენთვის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს ტექსტში, რომელიც დაცულია ფლავიუს არიანეს თხზულებაში "მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო" ანუ "Periplus Ponti Euxini". (Hercher, Eberhard, 1885; კეჭაყმაძე, 1961). ფლავიუს არიანეს ამ ნაწარმოებში დამოწმებულია შემდეგი განმარტება (IX, 1; Hercher, Eberhard, 1885, 91; კეჭაყმაძე, 1961, გვ.39): "ფასისში რომ შედიხარ, მარცხნივ, აღმართულია ქანდაკება ქალღმერთ ფასიანესი (ფასისელთა ქალღმერთი). გარეგნობის მიხედვით ესაა რეა, რადგან ხელში წინწილა (ერთგვარი მუსიკალური საკრავი), უჭირავს. აგრეთვე მისი სავარძლის წინ წვანან ლომები და თვით იგი დაბრძანებულია, როგორც ფიდიასის (მიერ შესრულებული) ქანდაკება (რომელიც აღმართული იყო) ათენის მეტროონში. (ღმერთების დედის ტაძარი, იხ. Curtius, 1891, 95, 175, 294; Welch 1996, გვ.467-473). 
არიანეს ამ განმარტების მიხედვით, ნ. ბერძენიშვილი, ივ. ჯავახიშვილი და ს. ჯანაშია (1943, გვ.85; 1946, გვ.96-97) წერენ: "ქალაქ ფასიდში, ახ.წ. მეორე საუკუნეში ადგილობრივი ქალღმერთის ქანდაკება იდგა. ქალ-ღმერთი ტახტზე იჯდა. ხელთ მას კიმბალი (ერთგვარი მუსიკალური საკრავი) ეჭირა. ფერხთით კი ლომები ეწვა. ბერძნები (მაგ. არიანე და სხვ.) ამბობდნენ, ეს ქალღმერთი ყველაზე მეტად რეას ჰგავსო. რეა კი ანუ სხვანაირად კიბელე, მცირე აზიის მთავარი ქალღმერთი გახლდათ, რომელიც "დიდი დედის", "დედოფლისა" და "ღმერთების დედის" (ან ღვთისმშობლის) წოდებას ატარებდა." ზემოთ მოყვანილი არიანეს ცნობის გათვალისწინებით, კურტ იოახიმ შპრენგელი (Sprengel, 1821, გვ.54) წერს: "რეა, კიბელე, აზია (იაფეტის ცოლი და პრომეთეს დედა) და ფასისელთა ქალღმერთი (ფასიანე), რომლებსაც თაყვანს სცემდნენ კოლხეთში, უდავოდ ერთი და იგივეა." აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ არიანეს თხზულების ("Periplus Ponti Euxini" - "მოგზაურობა შავი ზღვის გარშემო") შესწავლითა და ეთნოგრაფიული მასალის კვლევა-ძიებით ვერა ბარდაველიძე (ბარდაველიძე, 2006, გვ.96), სავსებით სარწმუნო დასკვნამდე მივიდა, რომ ფასიანე გააიგივა "ღმერთების დიდ დედასთან", რომელიც ქართულ საწესჩვეულებო სიმღერებში იწოდება, როგორც "ნანა". 
გარდა ამისა, ზემოთ მოტანილი არიანეს ცნობის თაობაზე, უაღრესად ყურადღებას იმსახურებს ო. ლორთქიფანიძის მიერ წარმოდგენილი მოსაზრება, რაც "ფასიანე თეოსში" მან დეტალურად მოგვითხრო არიანეს მიერ შავიზღვისპირეთში განლაგებული რომაული გარნიზონისა და ქალაქი ფასისის მონახულების შესახებ. ამჯერად დავიმოწმებთ ო. ლორთქიფანიძის (201-303, 205, 212) შემდეგ ციტატას: "არიანეს მოგზაურობიდან" ციტირებული ნაწყვეტიდან ჩვენ ვიგებთ, რომ ახ.წ. 131 წელს როდესაც არიანე ინსპექციის მიზნით ქალაქ ფასისს ეწვია, ზღვის მხრიდან ქალაქში შესასვლელთან, მდინარე ფასისის, ესეიგი რიონის შესართავთან აღმართული ყოფილა "ფასიანე თეოს"-ი (ლორთქიფანიძე, გვ.201)". არიანეს "მოგზაურობის" ანუ "პერიპლუსის" გამომცემელნი და ციტირებული ნაწყვეტის ინტერპრეტატორები თარგმნისას სხვადასხვაგვარად გადმოსცემენ "ფასიანე თეოსს", თუმცა, როგორც ჩანს, ერთი და იგივე მნიშვნელობით: "ფაზისელთა ქალღმერთი" ან "ფასიანელთა ქალღმერთი", "ქალღმერთი ფასიანე" ან "ფაზისელი ფასიანე", ან "ფასისელი ქალღმერთი" (ლორთქიფანიძე, გვ.201). 
"ყველა ეს ეპითეტი შინაარსობრივი თვალსაზრისით სავსებით გამართლებულია, მაგრამ შესაძლებელია თითქოს სახელწოდებისა და მისი შინაარსის კიდევ უფრო დაკონკრეტება. ასეთ შესაძლებლობას გვკარნახობს სტრაბონის ერთი ძალზე საინტერესო ცნობა, თუმცა ის ეხება სხვა რეგიონს - ფრიგიას. ეს უკანასკნელი, როგორც ცნობილია იყო სამშობლო ქალღმერთ კიბელესი, რომელიც გაიგივებულია რეასთან. არიანესაც ხომ სწორედ ეს ღვთაება მოაგონა "ფასიანე თეოსის" ქანდაკებამ?!" (ლორთქიფანიძე, გვ.202). ამჯერად, ჩვენთვის საინტერესო სტრაბონის (გეოგრაფია X.3. 12, 15; Jones 1961, V, 98-99; 104-105) ცნობა ასეთია (ლორთქიფანიძე გვ.202): "რაც შეეხება ბერეკინტებს - ერთ-ერთ ფრიგიულ ტომს, და საერთოდ, ფრიგიელებს, აგრეთვე მთა იდის მახლობლად მცხოვრებ ტროელებს, ისინი თაყვანს სცემენ რეას. უწოდებენ ღმერთების დედას, აგდისტისსა და დიდ ქალღმერთს, ხოლო აგრეთვე ადგილის მიხედვით, რეას სახელებია: იდაია, დინდიმენე, სიპილენე, პესინუნტისი, კიბელე და კიბებე" (ლორთქიფანიძე. გვ.202). 
"პოეტები ღმერთს (დიონისეს) უწოდებენ ბახუსს, რეას - კიბელეს ან კიბებეს და დინდიმენეს - მათი თაყვანისცემის ადგილის მიხედვით." (სტაბონი, გეოგრაფია, X.3.5; ლორთქიფანიძე, გვ.202). ამრიგად, სტრაბონის ცნობიდან გამომდინარეობს შემდეგი: 1. რეა იგივეა, რაც კიბელე, დიდი დედა, ღმერთების დედა. აღსანიშნავია, რომ იმავე ქანდაკებას - რეას ათენის მეტროონში, რომელსაც არიანე "ფასიანე თეოსს" ადარებდა, სხვა წყაროები მოიხსენიებენ აგრეთვე როგორც "დიდ დედას" (Magna Mater: Pliny, NH XXXVI.IV.17; Bostock, Riley 1857, VI, 301) ან ღმერთების დედას (Pausanias, Description of Greece, I.III.5; Jones 1918, I, 16, 17). "რეას - ღმერთების დედის (კულტის კუნძულ კრეტაზე) შერწყმა დიდ ანატოლიურ (მეტწილად ფრიგიულ და აგრეთვე ლიდიურ) ღვთაება კიბელესთან - ღმერთების, ადამიანების, ცხოველთა და მთელი ბუნების დედასთან, საყოველთაოდაა აღიარებული." (ლორთქიფანიძე, გვ.202' აგრეთვე იხ. ურუშაძე 1964, გვ.160). 
II. სტრაბონის ზემოთ ციტირებული ცნობებიდან ჩვენ ვიგებთ აგრეთვე (და ეს ამჯერად ჩვენთვის ძალზე მნიშვნელოვანია), რომ რეა/კიბელე/დიდი დედა/ღმერთების დედა ატარებდნენ სხვა, ლოკალურ სახელწოდებებსაც იმ ადგილების მიხედვით, სადაც მათ თაყვანს სცემდნენ. მაგალითად, პესინუნტისი (ფრიგიის ქალაქ პესინუნტში) (ლორთქიფანიძე, გვ.202), იდაია (მთა და ქალაქი ფრიგიაში) (ლორთქიფანიძე, 203) და სხვები, რომელთა შორისაა სიტყვათწარმოების მიხედვით "ფასიანეს" მსგავსი სახელწოდებანი. ასეთებია სტრაბონის ციტირებულ ტექსტში ასევე სხვა ლიტერატურულ წყაროებსა და ეპიგრაფიკულ ძეგლებში მოხსენიებული ღვთაებანი: დინდიმენე, რომელსაც თავდაპირველად თაყვანს სცემდნენ დინდიმონის მთებში, სიპილენე, (ლორთქიფანიძე, გვ.203). ანალოგიური მნიშვნელობისაა პლაკიანე, ტოლიპიანე და სხვები. (ლორთქიფანიძე, 203) ამრიგად, ფასიანეც უნდა განვიხილოთ, როგორც რეა/კიბელეს ადგილობირივი სახელწოდება, რომელიც, სტრაბონის სიტყვები რომ გავიმეოროთ, წარმომდგარია ადგილის სახელის, თუ მისი თაყვანისცემის ადგილის მიხედვით. ამრიგად "ფასიანე თეოს" უნდა გადმოიცეს, როგორც "ღვთაება ფასიანე", რაც ნიშნავს ფასისელ რეას/კიბელეს, ესეიგი "დიდ დედას ფასისში" ან "ფასისელ დიდ დედას". 
არიანე აღნიშნულ ქანდაკებას უწოდებს "ქალღმერთ ფასიანეს" ეს სახელწოდება მას არ შეუთხზავს. ის უთუოდ არიანემდე დიდი ხნით ადრე არსებობდა და იყო დიდი ქალღვთაების "ღმერთების დედის", "დიდი დედის" - რეა/კიბელეს ადგილობრივი სახელწოდება, ისევე როგორც დინდიმენე, სიპილენე, პლაკიანე, ტოლიპიანე და მათი მსგავსი (ლორთქიფანიძე, გვ.203). "რამდენადაც ჩვენთვის ცნობილია, შავიზღვისპირეთის ბერზნულ ქალაქებში არქაულსა და კლასიკურ პერიოდებში კიბელეს კულტი არ ასრულებდა პირველხარისხოვან როლს, თუმცა ცნობილია ამ ღვთაების გამოსახულებათა ცალკეული აღმოჩენები, ამიტომაც ჩემი აზრით, გასაზიარებელია ქართულ ისტორიოგრაფიაში უკვე კარგა ხნის წინ გამოთქმული მოსაზრება, რომლის თანახმად, არიანეს მიერ აღწერილი ქანდაკება ადგილობრივი ღვთაებისაა, რომელიც "დიდ დედას" წარმოდგინდებოდა და ის ადგილობრივ მცხოვრებთანაგან, ესეიგი კოლხთაგან შეითვისეს მილეტელმა მოახალშენეებმა. ამრიგად საფიქრებელია, რომ ფასიანე - ფასისელი დიდი დედა, რომელიც ქალაქ ფასისში მცხოვრებმა ბერძნებმა თავიანთ ერთ-ერთ მთავარ ღვთაებად აქციეს, ადგილობრივი კოლხური ღვთაების კულტიდან მომდინარეობს. (ლორთქიფანიძე, გვ.204-205). "დიდი დედის კულტთნ დაკავშირებული არქეოლოგიური არტეფაქტების უმრავლესობა, კოლხეთში ბერძნული კოლონიზაციის წინარე ხანას უკავშირდება. მათ შორის, ერთ-ერთი ყველაზე უფრო შესანიშნავთაგანია, ს. ურაკში (დღევანდელი ფოთიდან, ე.ი. ფასისიდან სამხრეტით ათიოდე კილომეტრის მოშორებით). ძვ.წ. მე-7 საუკუნის სამარეულ კომპლექსში ტახტზე მჯდომარე ბავშვიანი ქალის ბრინჯაოს ქანდაკება და მასთან ერთად ასევე ბრინჯაოს ფრიველტა და ცხოველთა (ხარი, შველი, ავაზა) ქანდაკებები. (ლორთქიფანიძე. გვ.205). 
ცნობილია, რომ ტახტზე მჯდომარე ბავშვიანი ქალი ფრინველთა და ცხოველთა გარემოცვაში, ესაა "დიდი დედა". ამ დიდი ქალღვთაების კულტი კოლხეთში არქეოლოგიურად კიდევ მრავალგან და საკმაოდ მრავალფეროვანი გამოვლინებებითაა დადასტურებული. (ლორთქიფანიძე, გვ.205). ამრიგად, არიანეს მიერ ზემოთ განხილული ცნობა მოწმობს, რომ ქალაქ ფასისში არსებობდა ადგილობრივი კულტი, ესეიგი კოლხური ქალ-ღვთაების "დიდი დედისა" (რეა/კიბელე), რომელიც ადგილობრივი სახელწოდებიდან გამომდინარე "ფასიანედ" იწოდებოდა. ის, რომ ამ ღვთაების ქანდაკება ქალაქ ფასისში შესასვლელთან, საზღვაო კარიბჭესთან იყო აღმართული, უნდა მოწმობდეს, რომ ფასიანე ქალაქის უზენაესი ღვთაება იყო და მისი კარიბჭის მფარველი და მცველი." წერს ო. ლორთქიფანიძე (გვ.212). არიანეს ცნობა მიგვითითებს იმაზე, რომ მთელი სამხრეთ კავკასიის და მცირე აზიის ავტოქტონურ (ადგილობრივ) მოსახლეობას ერთი და იგივე სალოცავი ჰქონდათ და წარმოადგენდნენ ერთიან იბერო-კოლხურ მოდგმას. 
დასავლეთ საქართველოში აღმოჩენილია ბრინჯაოს ქანდაკებები ცხენზე მჯდომარე ქალღვთაბებისა (დიდი დედის) რომელთაც ხელთ ბავშვი უპყრიათ (ლორთქიფანიძე 2006, 190; პაპუაშვილი 2001-2005). აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ მ. ვოიაცისმა (Voyatzis 1992, N87, 271-272) საბერძნეთში, კუნძულ სამოსზე აღმოჩენილი ბავშვიანი მხედარი ქალის ბერძნული ქანდაკება საგანგებოდ შეისწავლა და გამოთქვა მოსაზრება, რომ ძვ.წ. მე-8 საუკუნეში ის შესაძლოა კავკასიური (კოლხური) გავლენით იყოს შექმნილი. (წყარო: თსუ ჰუმანიტარულ მეცნიერებათა ფაკულტეტის თეორიული და გამოყენებითი ენათმეცნიერების ინსტიტუტის მეცნიერ-მკვლევარი, მათემატიკოსი გია კვაშილავა) კრებულები:1. ქართველური ტომები2. ქართული სახელმწიფოები3. იბერო-კავკასიური პროტოცივილიზაციები4. ქართული მითოლოგია5. საქართველო6. ნაციზმი7. ჰიტლერი8. მეცნიერება9. რელიგია10. პარანორმალიავტორი: თორნიკე ფხალაძე602 1-ს მოსწონს |
  |
Intermedia.ge © 2011-2024 წელი
საავტორო უფლებები დაცულია
 |
მაგეების გამშიფრველებს და მცოდნე ქურუმებს კი ეწოდებოდათ კვირბანტები ან კორბანტები, კორიბანტები. ეს ქურუმები იყვნენ დამწერლობის ღმერთებად მიჩნეული შემდგომში ბერძნებში და ზევსის მცველებად. მაშინ როცა კოლხურ-პელაზგურმა ქალღმერთმა რეამ, იგივე კიბელემ, ფასიანემ ანუ ნანამ შვა ზევსი კრეტაზე, ერთ-ერთ გამოქვაბულში. ჩემი მოსაზრებით, აქედან მოდის საქართველოს წილხვდომილობის ტრადიცია ბერძნულ მართლმადიდებლურ სამყაროში. საქმე ისაა, რომ ზევსის (ღმერთის) დედა, მშობელი იყო კოლხური ქალღმერთი ნანა, ფასიანე, იგივე რეა-კიბელე, რომლის ძეგლიც აღმართული იყო ისევ ბერძენი მოგზაურების პერიპლუსების მიხედვით ფაზის-ქალაქის ზღვის მხრიდან შესასვლელში. მის მიწად ითვლებოდა კოლხა. როცა ქრისტიანობა შემოვიდა, ძველი ტრადიციები და გადმოცემები შეერწყა ახალ რელიგიას და მივიღეთ წმინდა მამათა გადმოცემა იმაზე, რომ იბერია ღვთისმშობლის მიწააო.
From the ancient times the cult of the goddess of fertility and life, the "Mother of Gods", the "Great Mother", was widespread in the European part of the Mediterranean, as well as in Crete, Asia Minor, the South Caucasus, the Black Sea, and elsewhere. He was closely associated with the world of plants, birds and animals. His images are found in abundance in Europe, Asia Minor and the Caucasus. The ancient pan-European cult figures of the Great Mother cult are also called " Figures of Venus ".
According to archaeological research and information preserved in Greek and Latin written sources, scientific elaboration is now widely accepted that the "mother of the gods", the "great mother" - Cybele (Rhea) is related to the mother of Phasis - Phasiane (Kechakmadze, 1961, 68, N35; Urushadze, 1964, p.144).
The basis for this opinion still appeared in one of the most important texts for us, preserved in Flavius Arrianus's work "Journey around the Black Sea" or "Periplus Ponti Euxini". (Hercher, Eberhard, 1885; Kechakmadze, 1961).
The following explanation is attested in this work of Flavius Arrianus (IX, 1; Hercher, Eberhard, 1885, 91; Kechakmadze, 1961, p. 39):
"When you enter Phasis, on the left, there is a statue of the goddess Phasianes (goddess of the Phasis). In appearance, this is Rhea, because she holds a string (a kind of musical instrument) in her hand. (Which was erected) in the Athens metroon. (Cathedral of the Mother of Gods, see Curtius, 1891, 95, 175, 294; Welch 1996, pp. 467-473).
"In the city of Phasid, in the second century AD, there was a statue of a local goddess. The goddess was sitting on a throne. In her hand she was holding a cymbal (a kind of musical instrument). She was riding lions on her feet. "Rhea, or Cybele, was the chief goddess of Asia Minor, holding the title of" Great Mother, "" Queen, "and" Mother of the Gods".
In the light of the above statement by Arrianus, Kurt Joachim Sprengel (Sprengel, 1821, p. 54) writes: "
It should also be noted that by studying Arrianus's works ("Periplus Ponti Euxini" - "Journey around the Black Sea") and researching ethnographic material, Vera Bardavelidze (Bardavelidze, 2006, p. With the "Great mother", who is called " Nana " in Georgian ritual songs .
In addition to the above reference to Arrianus, O. deserves the utmost attention. The opinion presented by Lortkipanidze, which he told in detail in "Paisian Theos" about the Roman garrison located on the Black Sea coast by Arian and the visit of the city of Phasis. This time we will test O. The following quote from Lortkipanidze (201-303, 205, 212):
From the excerpt quoted from "Ariane's Journey" we learn that In 131 AD, when Arrianus visited the city of Phasis for inspection, a "Phasian Theos (Lortkipanidze, p. 201) was erected at the entrance to the city from the sea, at the confluence of the river Phasis and Essay Rioni."
The publishers of Arrianus's "Journey" or "Periplus" and the interpreters of the quoted passage convey "Phasian Theos" differently in translation, although they seem to have the same meaning: "Goddess of Phasis" or "Goddess Phasianus", or "Phasis , Or "Phasis Goddess" (Lortkipanidze, p.201).
This time, the reference of Strabo (Geography X.3. 12, 15; Jones 1961, V, 98-99; 104-105) of interest to us is as follows (Lortkipanidze p. 202): "As for the Berekints - one of the Phrygian tribes, and in general , The Phrygians, as well as the trolls living near Mount Ida, they worship Rhea. They call her the mother of the gods, Agdisti, and the great goddess, and also, according to the place, the names of Rhea: Idaia, Dindimene, Sipilene, Pesinuntis, Cybele, and Kibebe. ).
"Poets call God (Dionysus) Bacchus, Rhea - Cybele or Ladder and Dindimene - according to their place of worship." (Stabo, Geography, X.3.5; Lortkipanidze, p.202).
Thus, according to Strabo:
1. Rhea is the same as Cybele, the great mother, the mother of the gods. It is noteworthy that the same statue - Rhea in the Athens metroon, which Arrianus compared to "Phasianus Theos", is also referred to by other sources as the "Great Mother" (Magna Mater: Pliny, NH XXXVI.IV.17; Bostock, Riley 1857, VI, 301) or Mother of the Gods (Pausanias, Description of Greece, I.III.5; Jones 1918, I, 16, 17).
"The merging of Rhea - the mother of the gods (on the island of cult - Crete) with the great Anatolian (mostly Phrygian as well as Lydian) deity with Cybele - the mother of gods, humans, animals and all nature - is universally recognized." (Lortkipanidze, p. 202; see also Urushadze 1964, p. 160).
Thus, Phasianus should also be considered as a local name for Rhea / Cybele, which, to repeat Strabo's words, is represented by the name of the place, or the place of its worship. Thus "Phasianus Theos" should be translated as "Deity Phasianus", which means Phasis Rhea / Cybele, Essay "Great Mother in Phasis" or "Phasis Grand Mother".
Ariane calls the statue "the goddess Phasianus" and the name does not resonate with her. It undoubtedly existed long before Arianus and was the local name for the "goddess" of the great goddesses, the "great mother" - Rea / Cybele, as well as Dindimene, Sipilene, Placianus, Tolipiane and the like (Lortkipanidze, p. 203).
"As far as we know, the cult of Cybele did not play a primary role in the archaic and classical periods in the Black Sea cities of Hellenes, although certain discoveries of images of these deities are known. , Who was represented as a "great mother" and was adopted by the local inhabitants, Essay Colchis, by the Miletus newcomers. Pp.204-205).
It is known that a woman with a child sitting on a throne surrounded by birds and animals is a "Great mother". The cult of these great goddesses in Colchis is archaeologically confirmed by many other and quite diverse manifestations. (Lortkipanidze, p. 205).
Thus, the reference discussed above by Arrianus testifies, that there was a local cult in the city of Phasis, the Essay of the "Great Mother" (Rhea / Cybele) of the Colchian female deity, which was called "Phasianus" from the local name. The fact that the statue of this deity was erected at the entrance to the city of Phasis, at the sea gate, must prove that Phasianus was the supreme deity of the city and the protector and guardian of its gate. "Writes O. Lortkipanidze (p. 212). The autochthonous (local) populations of the Caucasus and Asia Minor had the same shrine and were a single Ibero-Colchian peoples.
Bronze statues of goddesses on horseback (grandmother) holding a child have been found in western Georgia (Lortkipanidze 2006, 190; Papuashvili 2001-2005).
It should also be noted that m. Voyatzis (Voyatzis 1992, N87, 271-272) in Greece, specially studied the Greek statue of a woman rider found on the island of Samos and expressed the opinion that In the 8th century BC, it may have been created under Caucasian (Colchian) influence.
(Source: Gia Kvashilava, mathematician, researcher at the Institute of Theoretical and Applied Linguistics, TSU Faculty of Humanities)