ჯონ ლოკისა და თომას ჰობსის როლი პოლიტიკის ფილოსოფიაში
განსაკუთრებულ მოვლენას წარმოადგენს. ნაწილობრივ მათ შეხედულებებზე დგას თანამედროვე დასავლური სამყაროს სახელმწიფო მოწყობის სისტემა. მათმა იდეებმა დიდწილად განსაზღვრეს ახალი დროის დასავლური პოლიტიკური აზროვნების პრობლემატიკა. ადამიანის ბუნება, პოლიტიკის ფილოსოფია, სახელმწიფოს ჩამოყალიბების იდეა - ეს ის საკვანძო საკითხებია, რომელზედაც ფუნდამენტურად მსჯელობდა ეს ორი ფილოსოფოსი.

თომას ჰობსის „ლევიათანში“ (მოკვდავი ღმერთი) მთავარი ვნება შეიძლება ითქვას არის სიკვდილის შიში, რომლის გადალახვაზეც საუბრობს ამ ნაშრომში. სწორედ ეს სიკდილის შიში, რომელიც ადამიანს ბუნებით მდგომარეობაში გააჩნია უბიძგებს მას სახელმწიფოს შექმნისაკენ. ის რომ ადამიანს უნდა შიშისგან თავის დაღწევა და კომფორტული ცხოვრება, მიუთითებს იმაზე რომ გონება ემსახურება ვნებას, რადგან შიშის გამო უჩნდება ადამიანს სახელმწიფოს ანუ უსაფრთხო გარემოს შექმნის სურვილი. ლოკიც ეთანხმება, რომ ადამიანს აქვს ძლიერი ემოციები, მაგრამ უფრო ოპტიმისტურად უდგება, რომ ადამიანს არა შიში არამედ სიცოცხლის გახანგრძლივების ან შენარჩუნების სურვილი აქვს.

ჰობსთან ბუნებით მდგომარეობაში ადამიანს არანაირი მოვალეობა არ გააჩნია, ლოკი აქ გაემიჯნება და ამბობს, რომ ადამიანს აქვს მოვალეობა და უფლება შეინარჩუნოს საკუთარი სიცოცხლე, ანუ ადამიანი იწყებს სიცოცხლის უფლებით და არა მოვალეობით, როგორც პლატონთან, რომ გახდეს უკეთესი ადამიანი, მიაღწიოს იდეების ჭვრეტას და ა.შ. ლოკის აზრით მოვალეობაა, რომ ადამიანმა დაიცვას ეს სიცოცხლე და მისი ხელყოფა ბუნებით მდგომარეობაშიც არ შეიძლება.

ჰობსისეულ ბუნებით მდგომარეობაში სიცოცხლის ხელყოფა შეიძლება, რადგან კანონები არ არსებობს, მაშინ როცა ლოკისთვის კანონები არსებობს, ე.წ დაუწერელი, შინაგანი კანონები, რაც შეიძლება მორალთან გავაიგივოთ, რომ ადამიანმა არ უნდა შელახოს სხვისი სიცოცხლის უფლება და ასევე მოვალეა, თუ დაინახავს რომ სხვა ლახავს სხვის სიცოცხლეს ასეთი ადამიანი ალაგმოს, იმიტომ რომ მან არამარტო საკუთარი სიცოცხლე უნდა დაიცვას არამედ სხვა ადამიანებისაც. უხეშად, რომ ვთქვა ბუნებით მდგომარეობაში ლოკთან ადამიანებს უფლება აქვთ მკვლელები მოკლან და ამით საკუთარი სიცოცხლე დაიცვან ანუ თავდაცვის დროს სხვისი სიცოცხლის ხელყოფა გამართლებულია. ასეთ დროს ადამიანი ინდივიდუალური ხელისუფლების როლს ასრულებს, თვითონ აღასრულოს კანონი, ანუ დაიცვას საკუთარი თავი, როცა სხვა ადამიანი არღვევს მის ფუნდამენტურ, არსებობის უფლებას.

ჰობსისგან განსხვავებით ლოკი ამ საქციელს ღმერთის ცნების შემოტანით ამართლებს, არავის აქვს უფლება წაართვას ადამიანს სიცოცხლე, გარდა ღმერთისა, რადგან მან მისცა ადამიანს და მხოლოდ მას აქვს მისი წართმევის უფლება. აქედან გამომდინარე ლოკის თავისუფლების მდგომარეობა განსხვავდება ჰობსის თვითნებობის მდგომარეობისგან. რა თქმა უნდა თავდაცვის დროს შეიძლება მოხდეს ძალის გადამეტება, შეიძლება ადამიანმა ჩათვალოს, რომ მას ვიღაცა კი არ ცემს არამედ მოკვლას უპირებს და ამის გამო ის მოკლას, ანუ შეიძლება ასეთ დროს ინდივიდის მართლმსაჯულება არაპროპორციული იყოს იმ დანაშაულის მიმართ, რაც მის წინააღმდეგ ჩაიდინეს. იდეაში უნდა გაჩნდეს, რომ ადამიანები შეთანხმდნენ, თუ რა დროს რა გააკეთონ და ამ გზით მივიდნენ სახელმწიფოს შექმნის იდეამდე, ლოგიკა ალბათ ასე უნდა განვითარებულიყო, მაგრამ ლოკი ამას არ ამბობს.

ჰობსისგან განსხვავებით, სახელმწიფოს ქმნის კერძო საკუთრება. „ლევიათანში“ კერძო საკუთრება მოხსენიებულია, მაგრამ არა როგორც მთავარი უფლება. ჰობსთან, სუვერენს, რომელიც არ არის სოციალური კონტრაქტის ნაწილი, ვინაიდან ის ჰორიზონტალურად, მარტო მოქალაქეებს შორის იდება უფლება აქვს, რომ საჭიროებისამებრ ეს საკუთრება წაართვას. ლოკთან ეს საკუთრებაა ის ბასტიონი ძალა, რითაც სახელმწიფო იქმნება და რომელიც ჰობსისგან განსხვავებით ბუნებით მდგომარეობაშიც კი გააჩნია ადამიანს. ბუნებით მდგომარეობაში, ყველა რესურსი რაც დედამიწაზეა (წყალი, მიწა, ხილი და ა.შ) ყველასია და ბოროტება იქნებოდა ვინმეს ეთქვა რაიმე ჩემიაო, მაშინ საიდან ჩნდება ტერმინი კერძო საკუთრება?

ლოკისთვის ცნება ადამიანის საკუთრება განისაზღვრება პირველ რიგში ადამიანის სიცოცხლით და შემდგომ შრომით. ის ამტკიცებს, რომ როდესაც ადამიანი შრომით ბუნებას რაღაცას მიუმატებს, ეს მიმატებული უკვე ყველასი ვეღარ იქნება. დანარჩენი შრომა ჩაუდებელი რესურსი კვლავ ყველასი რჩება. მაშინ როდესაც ადამიანის შრომა იმდენად გაიზრდება, რომ ის პირობითად ნაყოფს ვეღარ მოიხმარს, აქ ლოკი ამტკიცებს, რომ ყველა ზედმეტი ხილი თუ სხვა რამ, თუკი გაფუჭების ზღვარზეა, ისიც ყველასია. არსებობს ისეთი რესურსებიც რომელიც დიდხანს შენახვადია. რა უნდა იყოს ისეთი რესურსი, რომელიც არ ფუჭდება?

ამ გზით კაცობრიობა მივიდა ფულის გამოგონებამდე. სახელმწიფომდე ფული უკვე არსებობდა, ეს ის რესურსია, რომელიც შეიძლება გაიცვალოს სხვა სწრაფ თუ ნაკლებად ფუჭებად რესურსებზე. ფული ქმნის დაგროვების საშუალებას, რომელიც ფენების წარმოშობასთანაა დაკავშირებული, ვიღაცა გამდიდრდება, ვიღაცა გაღარიბდება, აქედან იქმნება სიხარბეც, რომ ერთს უნდა მეორეს რაიმე წაგლიჯოს. ლოკი ამ გზით მიდის სახელმწიფოს შექმნის იდეამდე.

ჰობსი ბუნებით მდგომარეობაში ამართლებს ერთი ადამიანის მიერ მეორის მოკვლას, რათა სიცოცხლე შეინარჩუნოს და ამტკიცებს, რომ ადამიანი ადამიანისთვის მგელია, სწორედ ამიტომ ქმნის სახელმწიფოს, რათა სიცოცხლისათვის უსაფრთხო გარემო შეიქმნას.

ლოკი უფრო ოპტიმისტურია, რადგან მიიჩნევს, რომ სახელმწიფო იქმნება საკუთრების დაცვის სურვილიდან, რომელიც ეთანხმება კიდეც სიცოცხლის დაცვის საკითხთან მიმართებაში, მაგრამ უფრო შორს მიდის და შრომის შედეგად მოპოვებული პროდუქტის, როგორც კერძო საკუთრების დაცვას უსვმას ხაზს და ამას ასახელებს სახელმწიფოს შექმნის უმთავრეს მიზეზად.

სახელმწიფოს სტრუქტურულ დანაწილებას რაც შეეხება, ჰობსთან ეს არაპროპორციულად ხდება. ერთ-ერთი ადამიანი ანუ სუვერენი რჩება სახელმწიფოს მიღმა, რომელიც ისევ ბუნებრივ მდგომარეობაში რჩება სხვა ქვემდგომ ადამიანებთან მიმართებაში, მისი უფლებამოსილება განუსაზღვრელია. რა თქმა უნდა ის ეცდება არ იყოს ტირანი და არ დახოცოს ხალხი, რადგან სახელმწიფოს შექმნის იდეა უსაფრთხოებასთან ასოცირდება, ანუ სუვერენი რაღაც კანონს მაინც დაიცავს და არ დახოცავს ხალხს, წინააღმდეგ შემთხვევაში მას ჩამოაგდებენ. მიუხედავად ამისა მისი კონტროლის მექანიზმი არ არსებობს, ძალაუფლება მის ხელშია. სამივე საკანონმდებლო, სასამართლო თუ აღმასრულებელ ხელისუფლებას ის განაგებს და კონტრაქტით ინდივიდებთან შეკრული არ არის, აქედან გამომდინარე არანაირად ვალდებული არ არის მართულთა მიმართ. ლოკისთვის ეს ჰობსისეული სუვერენი დამღუპველია, ეს იმაზე უარესია, ვიდრე ბუნებითი მდგომარეობა, რადგან აქ ადამიანი სრულიად დაუცველია. ბუნებით მდგომარეობაში თავდაცვის საშუალება მაინც აქვს, სუვერენის წინააღმდეგ კი თავს ვერ დაიცავს, რაც აბსოლუტური ფიასკოა. ლოკის აზრით, ხელშეკრულება უნდა დაიდოს მმართველთანაც, ანუ ისიც უნდა გახდეს კონტრაქტის ნაწილი. სწორედ ლოკმა შემოიტანა იდეა, რომ ხალხი არის ყველა ძალაუფლების საფუძველი და სუვერენიც ანგარიშვალდებული უნდა იყოს მათ მიმართ. ლოკთან ხალხი ირჩევს ხელისუფლებას, რომელიც ორი სახისაა:

ü საკანონმდებლო, რომელიც სასამართლო ხელისუფლებასაც ითავსებს;

ü აღმასრულებელი ხელისუფლება.

ეს უკვე აბალანსებს ერთმანეთს, რადგან აღმასრულებელმა ხელისუფლებამ შეიძლება არ აღასრულოს ის კანონი, რომელიც მათი აზრით ხალხის საწინააღმდეგოა. ხალხი აღარ მონაწილეობს კანონის აღსრულებაში, ვგულისხმობ პიროვნულ ხელისუფლებას, რომ თითოეულმა აღასრულოს კანონი და დასაჯოს სხვა ადამიანი რაიმე დანაშუალის გამო, ეს უკვე აღმასრულებელი ხელისუფლების პრეროგატივა გახდა.

ლოკი ასევე ხაზს უსვამს უმრავლესობის პრინციპს, რომ საზოგადოება ერთგვაროვნად უნდა მოიქცეს კანონის წინაშე, მაგრამ თუ აზრთა სხვადასხვაობაა, უმრავლესობის აზრი იმარჯვებს. მიუხედავად იმისა, რომ ადამიანები მმართველს ძალაუფლებას ანიჭებენ და ისინი ანგარიშვალდებულნი არიან მის წინაშე, ინდივიდს მაინც რჩება ავტონომიური თავდაცვის უფლება, რაც მას ჰქონდა ბუნებითი მდგომარეობის დროს ანუ მიუხედავად სახელმწიფოში ცხოვრებისა, ის მაინც გარკვეულწილად ბუნებით მდგომარეობაში რჩება. მაგ: „გზაზე ადამიანს შეხვდა ყაჩაღი, ეს უკვე ის სიტუაციაა, სადაც ისინი ბუნებით მდგომარეობაში არიან, ვინაიდან არ არსებობს ძალა, რომელიც ამ ადამიანს დაიცავს ყაჩაღისგან იმ მომენტში.“

ჰობსისგან განსხვავებით, ლოკი იმასაც ამტკიცებს, რომ ადამიანი გარკვეულ წილად ხელისუფლების წინაშეც ბუნებით მდგომარეობაში რჩება. თუ ხელისუფლება უსამართლოა, ადამიანთა ყვლეფას ეწევა და ა.შ. ადამიანებს უფლება აქვთ მისი გადაყენებისა. ლოკი არ ამბობს იმას, რომ ადამიანებს აჯანყების უფლება აქვთ, ის ამბობს, რომ ხელისუფლების მიერ უკანონე ქმედებები უკვე ნიშნავს თავად ხელისუფლების აჯანყებას ადამიანთა მიმართ, ანუ მმართველი ძალა ამ ქმედებით უკვე არღვევს კონტრაქტს, უჯანყდება ხალხს. თუ ის არღვევს კონტრაქტს მაშინ ხელისუფლება გადადის ბუნებით მდგომარეობაში, სადაც ადამიანებს შეუძლიათ შეეწინააღმდეგონ და ახალი ხელისუფლება აირჩიონ. ჰობსთან აბსოლუტური ძალაუფლება, მხოლოდ და მხოლოდ სუვერენის ხელშია, ლოკთან კი ხალხია მთავარი.

ლოკისთვის სახელმწიფოს შექმნის შემდგომ ხალხს აქვს ერთგვარი ლატენტური, არააქტიური ძალაუფლება. მთავარ აქტიურ ძალაუფლებას ის ხელისუფლებას გადასცემს, მაგრამ როგორც კი ამ ძალაუფლებას ბოროტად გამოიყენებენ, მაშინ ხალხს რჩება თავდაცვის უფლება, ლოკისთვის ეს არის თავდაცვა აჯანყებული ხელისუფლებისგან. ამ კუთხით ხშირად ლოკს რევოლუციის იდეასაც მიაწერენ, მაგრამ ის ამ ტერმინს არ ხმარობს და ხაზს უსვამს სიტყვას Rebellion - რაც ლათინურად ნიშნავს „ხელახლა ომს.“

სახელმწიფოს შექმნის შემდგომ ლოკი ამბობს, რომ ეს სახელმწიფო რჩება ბუნებით მდგომარეობაში სხვა სახელმწიფოებთან, ანუ ომის საშიშროება იმატებს. ამ შემთხვევაში ლოკის აზრით ადამიანები, მთლიანად უნდა დაემორჩილონ მმართველ ძალას, რაც არ უნდა აბსურდული იყოს ეს, რადგან თავგანწირვა არის ყველასთვის საკეთილდღეოდ გადადგმული ნაბიჯი. ლოკის სახელმწიფოს მიზანი არ არის ის რომ ადამიანი გახდეს უკეთესი, მისი მიზანია ადამიანმა იცხოვროს კანონებში, კანონმორჩილად, შეინარჩუნოს სიცოცხლე კომფორტულად და გაიზარდოს დოვლათი, ანუ ძირითადად მატერიალურ უზრუნველყოფაზეა აქცენტი გაკეთებული. ადამიანი ხედვას იწყებს არა თავისი მოვალეობით, არამედ თავისი უფლებებით. სწორედ ამ უფლებების შესრულებისთვის იქმნება სახელმწიფო და ეს უფლებები დაფუძნებულია ვნებებზე და არა გონებრივ, მეტაფიზიკურ ან რელიგიურ პრინციპებზე. ლოკის იდეების პრაქტიკული განხორციელება შეიძლება დღევანდელ დასავლურ სამყაროში ვეძიოთ. კეთილდღეობა და პიროვნული წარმატება კაპიტალისტური ქვეყნების მთავარი ატრიბუტია.

ვინაიდან, ლოკი უფრო თანამედროვე მოაზროვნეა ვიდრე ჰობსი ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ჰობსის მიმართ კრიტიკა უფრო მაღალი უნდა იყოს. ნებისმიერი ნაშრომი თუ სხვა რამ, პირველ რიგში თავისი დროიდან და გარემოებიდან უნდა გაიზომოს, ამ კუთხით ჰობსის წვლილი პოლიტიკის ფილოსოფიაში ერთ-ერთი მთავარია. ლოკიც კი მისი იდეებიდან ამოდის და აფართოების მსჯელობის არეალს. არ შეიძლება ისეთი თვალით ყურება თითქოს ჰობსი ნაივური ადამიანი იყო და ვერ ხვდებოდა, რომ ერთი სუვერენის ხელში ძალაუფლება დამღუპველია, მისი სიბრძნე უკვე იმაში მდგომარეობს, რომ ის თავისი მსჯელობით აყალიბებს სახელმწიფოს აუცილებლობას და ის საკითხი თუ რა ფორმით ეს სხვა თემაა. დღემდეა დავა ფილოსოფოსთა შორის იმაზე თუ რომელი სახელმწიფოს მოწყობაა უკეთესი, ამიტომ ჰობსის შეხედულებები დღემდე აქტუალურია.