პოსტ – ტრავმული სტრესული აშლილობა (პტსა) არის პიროვნების შეყოვნებული ან გადავადებული რეაქცია უკიდურესად საფრთხის მომცველი ან კატასტროფული მოვლენებისა თუ სიტუაციების, ანუ ტრავმული სტრესორების განცდის შემდეგ.

„DSM5-ის მიხედვით, პტსა-ის აღმძვრელ მოვლენას ტრავმული მოვლენა წარმოადგენს. ეს შეიძლება იყოს ინდივიდის ახლობელი ადამიანის გარდაცვალება, სხვისი სიკვდილის ნახვა ან სიცოცხლისთვის საშიში სიტუაცია, რეალური სერიოზული დაზიანება ან დაზიანების მუქარა, რეალური სექსუალური ძალადობა ან ძალადობის საფრთხე.“ (Barlow & Durand, 2015) რაც შეეხება, გარემოს მოვლენათა რიცხვში შედის, ასევე, იმის ცოდნა, რომ მატრავმირებელი და საფრთხისშემცველი მოვლენის წინაშე შეიძლება დადგეს ოჯახის წევრი, ახლობელი, მეგობარს. ტრავმული მოვლენების დეტალების მრავალჯერადი ექსპოზიცია (მაგ; ტერორისტულ შეტევაზე პირველი რეაგირება, როდესაც გარდაუვალი ხდება ადამიანების ცხედრებთან შეხება), რომელსაც შემდგომ მსხვერპლი ხელახლა განიცდის მოგონებისა და ღამის კოშმარების სახით. „როდესაც მოვლენები მოულოდნელად ხდება, მათ თან ახლავს ძლიერი ემოცია და მსხვეპრლში ის კვლავ და კვლავ ცოცხლდება. ეს მოვლენა ფლეშბეკის სახელით არის ცნობილი.“( Barlow & Durand, 2015) ხშირად მსხვერპლი თავს არიდებს ყველაფერს, რაც ტრავმულ მოვლენას გაახსენებს; მათთან ხშირია ემოციური რეაქციებისთვის დამახასიათებელი შეზღუდვა ან სიჩლუნგე, რაც, შესაძლოა, ხელს უშლიდეს ინტერპერსონალურ ურთიერთობებს. ზოგჯერ მსხვერპლს ავიწყდება ტრავმული მოვლენის გარკვეული დეტალები და არ შეუძლია მატი გახსენება; შესაძლებელია, რომ ტრავმული მოვლენის მსხვერპლი გაუცნობიერებლად ცდილობდეს თავად ემოციის გამოცდილებისთვის თავის არიდებას, რადგან ძლიერმა ემოციებმა ტრავმის შესახებ მოგონებები შეიძლება გააცოცხლოს. გარდა ამისა, ეს ადამიანები, უმეტესასდ, ქრონიკულად ზეაგზნებულები არიან, რაც გულისხმობს, რომ ადვილია მათი შეშინება და მალე ბრაზდებიან. აღსანიშნავია, რომ DSM5-ში პტსა-ის E კრიტერიუმს დამატებული აქვს ახალი სიმპტომი „რისკიანი ან თვითდამანგრეველი ქცევა“, რომელიც მომატებული აგზნებისა და რეაქტიულობის ერთ-ერთი ნიშანია. DSM5-ში, ასევე, დამატებულია „დისოციაციური“ ქვეტიპი, რაც მიუთითებს პტსას-ს მქონე ადამიანების რეაქციას გადაჭარბებული აგზზნებით, ტრავმის გამეორებით, მისის ხელახალი განცდით. ამის სანაცვლოდ, ისინი დისოციაციას განიცდიან, მაშასადამე აქვთ არარეალურობის განცდა და ჩვეულებრივ მდგომარეობაზე ნაკლებად აგზნებულნი არიან (Wolf, Lunney, et al., 2012; Wolf, Miller, et al., 2012 ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015 ).

მნიშვნელოვანია აღვნიშნოთ, რომ რადგანაც პტსა წარმოადგენს ადამიანის რეაქციას სტრესულ მოვლენაზე, რაც ხშირად ერთი თვის მანძილზე ნელ-ნელა ლაგდება, პტსა-ის დიაგნოზის დასმა არ ხდება ტრავმული მოვლენიდან, სულ ცოტა, ერთი თვის მანძილზე. განასხვავებენ გადავადებული დასაწყისის მქონე პოსტტრამვულ სტრესულ აშლილობას და მწვავე სტრესულ აშლილობას. გადავადებული დასაწყისის მქონე პტსა-ის შემთხვევაში, მსხვერპლს აღენიშნება მცირე რაოდენობის ან არანაირი სიმპტომი, რომელთა გამოვლენაც იწყება ტრავმული მოვლენიდან ერთი ან რამდენიმე თვის შემდეგ. სიმპტომები, სულ მცირე, 6 თვის შემდეგ იჩენენენ თავს, თუმცა შესაძლოა, პტსას-ს სრული სურათის ჩამოყალიბებას ერთი წლის დასჭირდეს. (O’Donnell et al., 2013 ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015 ). ჯერ კიდევ ზუსტად არ ვიცით, ზოგიერთი ინდივიდის შემთხვევაში ასე დაგვიანებულად რატომ ვითარდება პტსა.

რაც შეეხება მწვავე სტრესულ აშლილობას, იგი პტსა-სგან განსხვავებით, ტრამვული მოვლენიდან პირველივე თვის განმავლობაში აღმოცენდება, სახელიდანვე გამომდინარეობს, რომ ზოგიერთ ადამიანს აშლილობა ტრავმიდან მალევე აღენიშნება. კვლევები აჩვენებს, რომ მევავე სტრესული აშლილობის მქონე ადამაინბის 50% უვითარდებათ პტსა (Barlow & Durand, 2015)

საინტერესოა, თუ რამდენად გავცელებულია პტსა სხვადასხვა მატრამვირებელი გამოცდილების მქონე ადამიანებთან. ქვემოთ მიმოხილულია მსოფლიო ზოგადი სტატისტიკები და ასევე ქართველ სამხედროებში ჩატარებული კვლევის შედეგები.

სტატისტიკა

პტსა-ის გავრცელების სიხშირის განსაზღვრა შედარებით სწორხაზოვანია: მთელი რიგი კვლევები აჩვენებს, რომ პტსა-ს გავრცელება მსხვერპლთა რიცხვის არაპროპორციულია, მაშასადამე პტსა-ის გავრცელება შედარებით დაბალ მაჩვენებელს აღწევს ტრავმის მსხვერპლთა პოპულაციაში. რაჩმენმა (1991, ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015) აღწერა ის ბრიტანელი მოქალაქეების, რომლებიც სიცოცხლისთვის საშიში საჰაერო განგაშის მოწმენი იყვენენ მეორე მსოფლიო ომის დროს. იგი მივიდა დასკვნამდე, რომ „ბევრი ადამიანი, რომელმაც ეს საჰაერო განგაში გადაიტანა, საკმაოდ კარგად უმკლავდებოდა ტრავმულ გამოცდილებას, მასიური პანიკის უნივერსალური მოლოდინის საპირისპიროდ. განმერეობითი დაბომბვების სიხშრის ზრდა არ იწვევდა ფსიქიატრიული აშლილობების რიცხვის ზრდას. მიუხედავად იმისა, რომ შიშის ხანმოკლე რეაქციები ნამდვილად აღინიშნებოდა, გასაოცრად მცირე იყო მდგრადი ფობიური რეაქციების აღმოცენების სიხშირე“ (Rachman, 1991, ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015). მსგავსი შედეგები დაფიქსირდა ბუნებრივი კატასტროფების: კატასტროფების, ხანძრის, მიწისძვრის და წყალდიდობის, შემთხვევებშიც (მაგალითად, იხ., Green, Grace, Lindy, Titchener, & Lindy, 1983 ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015).

კვლევები მოწმობს, რომ მოსახლეობის 6.8% ცხოვრების რაღაცა ეტაპზე განიცდის პტსა-ს (Kessler, Berglund, et al., 2005), ხოლო 3.5% — ბოლო ერთი წლის განმავლობაში (Kessler, Chiu, et al., 2005). მოზარდებში ეს მაჩვენებელია 3.9% (Kessler et al., 2012) (ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015).

კიდევ უფრო ტრაგიკულია პტსა-ის სიხშირე იმ ქალების შემთხვევაში. ერთჯერადი სექსუალური ძალადობის ან გაუპატიურების მსხვერპლ ქალებში პტსა-ის სიხშირე 2.4 - 3.5-ჯერ მაღალია, ხოლო მათთან, ვისაც რევიქტიმიზაციის (განმეორებითი ძალადობის) გამოცდილება აქვთ, — 4.3-8.2-ჯერ უფრო მაღალი (Walsh et al., 2012 ციტირებულია წყაროში Barlow & Durand, 2015).

როგორც კვლევის შედეგები აჩვენებს, ქართველ სამხედროებში ყველაზე გავრცელებულ ფსიქიკურ პრობლემა სწორედ პტსა წარმოადგენს, რომელიც კვლევის მონაწილეთა 2.5 % -ს აღმოაჩნდა. აღსანიშნავია, რომ ეს შედეგები კონსისტენტურია სხვა ქვეყნებში სამხედრო პირებზე მიღებული შედეგებისა.

უცხოური კვლევები მოწმობს, რომ სამშვიდობო მისიებში მონაწილე პირებში სხვადასხვა ფსიქიკური პრობლემის, მათ შორის პოსტ-ტრავმულ სტრესულ აშლილობის და სხვა კო-მორბიდული აშლილობების: დეპრესიის, შფოთვის და სომატური ჩივილების გავრცელებადობის ხარისხი მაღალია. სიმპტომების სიმწვავე მნიშვნელოვნად განსხვავებულია იმ სამხდროებში, ვისაც მისიაში ყოფნის გამოცდილების არ აქვთ (გუგუშვილი, ონიანი, & სიხარულიძე, 2016).

მიზეზები

ძირითადი კითხვა, რაც შეიძლება დავსვათ პტსა-ს დროს არის ის თუ რატომ ვლინდება ეს აშლილობა ადამიანთა ერთ ჯგუფში, ხოლო მეორე ნაწილში არა, მიუხედავად იმისა, რომ მათ ერთი და იგივე ტრავმული მოვლენა აქვთ გადატანილი.

პტსა-ს დროს უნდა გავითვალისწინოთ ბიოლოგიური, ფსიქოლოგიური და სოციალური ფაქტორები.

ბიოლოგიური ფქტორები მოიცავს თუ რამდენად არის ინდივიდი მიდრეკილი კონკრეტული აშლილობებისკენ. პტსა-ს დროს ეს შეიძლება გამოიხატოს შფოთვითი აშლილობებისკენ მიდრეკილებით. კვლევები ცხადყოფს, რომ თუ ოჯახში არსებობს კონკრეტული მახასიათებლები, ინდივიდში მის განვითარებას უფრო დიდი შანსი აქვს. ასევე, პტსა-ს დროს გასათვალისწინებელია ნეირობიოლოგიური სისტემის მდგომარეობა, კერძოდ, ჰიპოთალამურ-პიჰპოფიზურ-თირკმელზედა ჯირკვლის ღერძის მაღალი აქტივობა. ეს იწვევს პტსა-სთვის დამახასიათებელ ისეთ სიმპტომებს, როგორებიცაა მეხსიერების დაქვეითება, დასწავლის უუნარობა და სხვ.

ფსიქოლოგიურ ფაქტორებში მოიზარება ინტელექტის დონე და მზაობა. ინტელექტის და განათლების მაღალი მაჩვენებლის მქონე ადამაინებში ამ აშლილობის გამოვლენის ალბათობა უფრო დაბალია. ხოლო რაც შეეხება მზაობას, რაც უფრო ნაკლებადაა მოსალოდნელი ტრავმული მოვლენა, მით უფრო მაღალია პტსა-ს გამოვლენის მაჩვენებელი.

სოციალური ფაქტორები გულისხმობს თუ რამდენად აქვს ინდივიდს სოციუმისგან მხარდაჭერა. რაც უფრო მიმღებია საზოგადოება და ინდივიდისთვის ახლო წერე, მით უფრო ნაკლებია პტსა-ს აღმოცენების რისკი ან მისი გამოვლენის შემთხვევაში მჭიდრო სოციალური ჯგუფის არსებობის პირობებში ამ აშლილობის დაძლევა უფრო იოლად ხდება (Barlow & Durand, 2015).

მკურნალობა

პტსა-ს მქონე ადამიანების ყველაზე ოპტიმალური მკურნალობის გზას წარმოადგენს ფსიქოთერაპია ან მედიკამენტოზური მკურნალობა ან ორივე. თუმცა ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ ადამიანები განსხვავდებიან და განსხვავებულად მუშაობს სხვადასხვა ადამიანთან.

ერთ-ერთი ეფექტური თერაპია არის კოგნიტურ-ბიჰევიორალური თერაპია, რომელიც წარმოადგენს სხვადასხვა მეთოდისა და სტრატეგიის თერაპიულ ნაზავს, რომელიც მიმართულია ქცევის ცვლილებისაკენ. კოგნიტურ-ბიჰევიორალური მოდიფიკაცია თერაპიის პროცესში კლიენტის აქტიურ ჩართულობას მოითხოვს, რათა კლიენტმა კარგად გააცნობიეროს საკუთარი აზრები, ემოციები, ქცევები და მოახერხოს მათი გაკონტროლება. იგი მოიცავს ექსპოზიციური თერაპია: იგი ეხმარება ადამიანებს თვალი გაუსწორონ და აკონტროლონ საკუთარი შიშები. ის მოიცავს ტრავმული მოვლენის ხელახლა განცდას უფრო უსაფრთხო გზით, მაგალითად, მენტალური წარმოდგენით, წერით ან იმ ადგილზე დაბრუნებით, სადაც აღნიშნული მოვლენა მოხდა.

ასევე, მნიშვნელოვანია კოგნიტური რესტრუქტურიზაცია - ზოგჯერ ადამიანებს ტრავმული მოვლენა არასწორედ ახსოვთ. ისინი შეიძლება თავს გრძნობდნენ დამნაშავედ ან რცხვენოდეთ იმის რაც გადახდათ. თერაპევტი ეხმარება ადამიანს რეალურად შეხედოს იმ მოვლენებს, რაც შეემთხვა.

სტრესის ინოკულაციის ტრენინგის დროს კი თერაპევტი ასწავლის მხვერპლს თუ როგორ შეამციროს შფოთვა, ეხმარება მას ტრავმულ მოვლენესთვის უფრო ჯანმრთელი კუთხით დანახვაში. (http://adultmentalhealth.org/post-traumatic-stress-disorder-ptsd/)

ზოგადად კოგნიტური თერაპია ცდილობს მსხვერპლის ნეგატიური აზრებისა თუ დაშვებების კორექციას. გარდა აღნიშნული თერაპიებისა არსებობს წარმოსახვის ექსპოზიცია, რაც ადრე ძალიან ხშირად გამოიყენებოდა, რის შემთხვევაშიც ხდება ტრავმის შინაარსისა და მასთან დაკავშირებული ემოციების სისტემურად გადამუშავება. ასევე, მნიშვნელოვანია ვახსენოთ ტრამვული გამოცდილების ნარატივის შექმნა, რაც დღეს ყველაზეფართოდ გავრცელებული სტრატეგიაა (Barlow & Durand, 2015).