ბოლო რამდენიმე ათწლეულის განმავლობაში ინტერესი იმის მიმართ, თუ როგორ უმკლავდებიან ადამიანები სტრესს, მნიშვნელოვნად გაიზარდა. სტრესთან და მის დაძლევასთან დაკავშირებული კვლევები წამოიწყო ლაზარუსმა 1966 წელს. ის მიიჩნევდა, რომ სტრესი სამი პროცესისგან შედგება: 1.
პირველადი შეფასება – საფრთხის აღქმის პროცესი; 2.
მეორადი შეფასება – ამ საფრთხეზე პოტენციური რეაგირების გონებაში წარმოსახვის პროცესი. 3.
დაძლევა – ამ რეაგირების განხორციელება. ლაზარუსის მიხედვით, ეს პროცესები უწყვეტად არ მიმდინარეობს და ერთი პროცესის შედეგმა შეიძლება განაახლოს მეორე.
დაძლევის შესასწავლად ლაზარუსმა შეიმუშავა საზომი, რომელსაც ეწოდება
„გამკლავების გზები“. ეს საზომი პროგნოზირებს სტრესის დაძლევასთან დაკავშირებულ აზრებსა და ქმედებებს. რესპონდენტები აღნიშნავენ გამოუყენებიათ თუ არა ესა თუ ის სტრატეგია მოცემულ სტრესულ სიტუაციაში და აღნიშნავენ „დიახ“ ან „არა“ პასუხს მრავალდებულებიან სკალაზე. „დაძლევის გზების“ სკალაზე არსებობს დაძლევის ორი ძირითადი სტრატეგია: 1.
პრობლემაზე ფოკუსირებული გამკალვება – მიმართულია პრობლემის გაადჭრაზე ან რაღაცის გაკეთებაზე სტრესის წყაროს შესაცვლელად. 2.
ემოციაზე ფოკუსირებული გამკლავება – მიმართულია სიტუაციასთან დაკავშირებული ემოციური დისტრესის შემცირებაზე ან მართვაზე. მართალია, მრავალი სტესორი საჭიროებს ორივე ტიპის გამკალვებას, თუმცა პრობლემაზე ფოკუსირებული ბევრად უფრო ეფექტურად მიჩნევა, როცა ადამიანები გრძნობენ, რომ რაღაც უნდა გააკეთონ, ხოლო ემოციაზე ფოკუსირებული მაშინაა ეფექტური, როცა თვლიან, რომ სტრესორი არის რაღაც, რასაც უნდა გაუძლო.
აღსანიშნავია, რომ ორივე ტიპის სტრატეგია მოიცავს მრავალ განსხვავებულ რეაქციას. მაგალითად, ემოციაზე ფოკუსირებული დაძლევა შეიძლება იყოს სტრესორის უარყოფა, მოვლენების პოზიტიური ინტერპრეტაცია ან სოციალური მხარდაჭერის ძიება. პრობლემაზე ფოკუსირებული კი მოიცავს მრავალ აქტივობას: დაგეგმვა, პირდაპირი მოქმედება, დახმარების აღმოჩენა, სხვა საქმიანობებზე გადართვა და საკუთარი თავის იძულებაც კი, რომ მოვიცადოთ მოქმედებამდე. ამიტომ საჭიროა ამ ყველაფრის სათითაოდ შესწავლა და შესაბამისად, სათითაოდ გაზმოვა.
ინსტრუმენტი, რომელიც ამ მკვლევრებმა შეიმუშავეს, მოიცავს 13 განსხვავებულ სკალას.
აქტიური გამკლავება – აქტიური ნაბიჯების გადადგმის პროცესი სტრესორის მოშორების ან მისთვის გვერდის ავლისთვის. გულისხმობს პირდაპირ მოქმედებს, ადამიანის ძალისხმევის გაზრდასა და გამკლავების მცდელობის განხორციელებას თანმიმდევრულად. ეს არის ლაზარუსის პრობლემაზე ფოკუსირებული სტრატეგიის მსგავსი.
დაგეგმვა – მოიცავს მოქმედების სტრატეგიების შემუშავებას და იმაზე ფიქრს, თუ როგორ უნდა გავუმკლავდეთ პრობლემას. ეს აქტივობაც პრობლემაზე ფოკუსირებულია, მაგრამ არ მოიცავს მოქმედების შესრულებას. ასევე, დაგეგმვა ხდება მეორადი შეფასების დროს, ხოლო აქტიური გამკლავება გამკლავების ფაზის დროს ხდება.
კონკურენტული საქმიანობების აღკვეთა – გულისხმობს სხვა აქტივობების გვერდზე გადადებას და სხვა სფეროსთან დაკავშირებული ინფორმაციის მიღების თავიდან არიდებას იმისთვის, რომ სხვა მოვლენებმა ხელი არ შეგვიშალოს სტრესორთან გამკლავებაში და მთლიანად მასზე კონცენტრირებაში.
თავშეკავებული გამკლავება – მოცდა მანამდე, სანამ თავისით არ გამოჩნდება მოქმედების შესაძლებლობა. ამისთვის კი საჭიროა უკან დახევა და ნაადრევად მოქმედებისგან თავის შეკავება. ერთი მხრივ, ეს არის აქტიური გამკალვების სტრატეგიაა, რადგან ქცევა ფოკუსირებულია სტრესორთან ეფექტურად გამკლავებაზე, მაგრამ ასევე პასიურიცაა, რადგან თავშეკავება ნიშნავს იმას, რომ არ ვმოქმედებთ.
სოციალური დახმარების ძიება ინსტრუმენტული მიზეზებისთვის – რჩევების, დახმარების ან ინფორმაციის ძიება. ესეც არის პრობლემაზე ფოკუსირებული გამკლავება.
სოციალური დახმარების ძიება ემოციური მიზეზებისთვის – მორალური მხარდაჭერის, თანაგრძნობისა და გაგების მიღება. ემოციაზე ფოკუსირებული გამკალვების ასპექტია. ეს ორი სტრატეგია ზოგჯერ ერთდროულად გამოიყენება.
ფოკუსირება და ემოციების გამოხატვა – ფოკუსირება იმ დისტრესზე, რომელსაც ადამიანი განიცდის და ამ ემოციების გამოხატვა. ასეთი რეაქცია შეძილება ფუნქციური იყოს. მაგალითად, თუ ადამიანი გლოვის პერიოდს იყენებს საყვარელი ადამიანის დაკარგვასთან შესაგუებლად და აგრძელებს ცხოვრებას. თუმცა ამ ემოციებზე ხანგრძლივად ფოკუსირებამ შეიძლება შეაფერხოს მორგება.
ქცევითი დაშორება/გამიჯნვა – მცდელობის შემცირება სტრესორთან გასამკლავებლად და იმისთვის თავის დანებებაც კი, რომ ვცადოთ იმ მიზნების მიღწევა, რომლებსაც ეს სტრესორი ხელს უშლის. ამ სტრატეგიის აღწერა კარგად შეიძლება ტერმინით „უმწეობა“. ეს ძირითადად მაშინ ხდება, როცა ადამიანები გამკალვების ცუდ შედეგებს ელიან.
მენტალური დაშორება – მიმდინარეობს სხვადასხვა აქტივობებით, რომლებიც ემსახურება ადამიანის მოშორებას ქცევაზე ფიქრისგან ან იმ მიზანზე ფიქრისგან, რომელსაც სტრესორი აფერხებს. მისი ტაქტიკები მოიცავს ალტერნატიული აქტივობებით დაკავებას, რათა პრობლემაზე აღარ ვიფიქროთ (კონკურენტული აქტივობების აღკვეთის საპირისპირო ტენდენცია), ოცნებას, ძილის საშუალებით ან სხვა ისეთი აქტივობებით თავის დაღწევას, როგორიცაა ტელევიზორის ყურება. ეს ხდება მაშინ, როცა რაღაც პირობები ხელს უშლის ქცევით გამიჯნვას.
აქამდე აღწერილი სკალები არის თეორიულად დაფუძნებული. თუმცა ასევე არის რამდენიმე ემპირიულ ფაქტებზე დაფუძნებული სტრატეგიაც, რომლებიც გარკვეულწილად უკავშირდება თეორიულ პრინციპებს.
პოზიტიური რეინტერპრეტაცია და ზრდა – ლაზარუსი და ფოლკმანი ამ ტენდენციას უწოდებენ „პოზიტიურ ხელახლა შეფასებას“ და მიაჩნიათ ემოციებზე ფოკუსირებული გამკალვების ტიპად. თუმცა ეს სტრატეგია მხოლოდ დისტრესის შემცირებას არ მოიცავს და ეს არის სტრესული მოვლენის პოზიტიურ ტერმინებში განხილვა, რასაც ადამიანი მიჰყავს აქტიურ, პრობლემაზე ფოკუსირებულ გამკალვებასთან.
უარყოფა – ამ დროს ადამიანს აღარ სჯერა, რომ სტრესორი არსებობს და ისე იქცევა, თითქოს ის რეალური არ არის. ეს არის რეაქცია, რომელიც პირველად შეფასებაში გამოიხატება. უარყოფა სადავო მეთოდია. ერთი მიდგომის მიხედვით, ეს კარგია სტრესის მინიმუმადე დაყვანაში და დაძლევის ხელშეწყობაში. თუმცა ასევე მიიჩნევა, რომ უარყოფა ქმნის დამატებით პრობლემებს, რადგანაც რეალობის უარყოფის დროს ეს მოვლენა უფრო სერიოზული ხდება და გამკალავებას ბევრად უფრო ართულებს. ხოლო მესამე მიდგომის მიხედვით, უარყოფა სასარგებლოა სტრესული მოვლენების საწყის სტადიებზე, მაგრამ აფერხებს გამკლავებას შემდგომში.
მიღება – უარყოფის საპირისპირო რეაქციაა მიღება. მიიჩნევა, რომ მიღება ეფექტური გამკლავების სტრატეგიაა, რადგანაც ადამიანი, რომელიც იღებს სტრესულ სიტუაციას, როგორც რეალობას, ცდილობს კიდეც ამ სიტუაცასთან გამკლავებას. სტრესორის რეალურად მიღება ხდება პირველადი შეფასების დროს.
რელიგიისთვის მიმართვა – ბოლო სკალა ზომავს რელიგიისთვის მიმართვას, როგორც გამკლავების სტრატეგიას. ადამიანმა რელიგიას შეიძლება მიმართოს სხვადასხვა მიზეზების გამო: ეს შეიძლება იყოს ემოციური მხარდაჭერის წყარო, პოზიტიური რეინტერპრეტაციისა და ზრდის საშუალება ან სტრესორთან აქტიური გამკლავების ტაქტიკა.
