არსებობის პირველ წლებში საბჭოთა კავშირი მასობრივად დატოვეს არა მარტო იდეოლოგიური ოპონენტებმა, არამედ პარტიულ და სახელმწიფო ჩინოვნიკებმაც. ყოველწლიურად დიპლომატები, რეზიდენტები და სავაჭრო მისიების ათეულობით თანამშრომელი რჩებოდა საზღვარგარეთ: ზოგმა გაქცევის შემდეგ ამჯობინა მიყუჩებულიყო და ყურადღების ცენტრში არ ყოფილიყო, ზოგი კი პირიქით, დასავლეთის პრესაში ჩნდებოდა ხმამაღალი განცხადებებით, სადაც საბჭოთა სისტემას აკრიტიკებდა, რომელიც სერიოზულად აზიანებდა კრემლის იმიჯს და იოსებ სტალინის განწყობაზე მოქმედებდა. მათ ეძახდნენ „ невозвращенцы“-ებს(არდაბრუნებულები).

თუ როგორ იძიეს შური მათზე საბჭოთა საიდუმლო სამსახურებმა, ქვემოთ სტატიაში გაეცნობით.

ბუქარესტში საბჭოთა საელჩოს დროებითმა რწმუნებულმა ფიოდორ ბუტენკომ, გამოუცდელობის გამო, შეცდომა დაუშვა ტელეგრამის დაშიფვრისას და ძალიან შეშინდა, რომ მოსკოვი მას უცხო დაზვერვასთან თანამშრომლობაში დასდებდა ბრალს, თუმცა 33 წლის დიპლომატს ასეთი განზრახვა არ ჰქონდა. მაგრამ დარწმუნებულმა, რომ მის სიცოცხლეს დიდი საფრთხე ემუქრებოდა, გაქცევა გადაწყვიტა.

”ინსტინქტურად ვგრძნობდი მისიის დაუყოვნებლივ დატოვების აუცილებლობას, რადგან დაგვიანება არა მხოლოდ დღეებში, არამედ ყოველ საათში ჩემთვის საბედისწერო იქნებოდა”, - თქვა მოგვიანებით ბუტენკომ.

სამსახურებრივი მანქანით ბუქარესტის სახლამდე მივიდა, მან მძღოლი დაითხოვა და დაელოდა მანქანა როდის მიეფარებოდა. მერე დიპლომატი სადარბაზოდან გამოვიდა და გაიქცა. გაბრაზებული ფიქრობდა სად წასულიყო, ბუტენკომ გადაწყვიტა დაკავშირებოდა იტალიის საელჩოს, რადგან "რომი არის მსოფლიო ფაშიზმის სამშობლო" და სსრკ-ს ყველაზე ნაკლებად სავარაუდო მოკავშირე მოახლოებულ ევროპულ დიდ ომში. ეს იყო 1938 წლის თებერვალი.

ეს კაცი შეუერთდა "არადაბრუნებულთა" მუდმივად მზარდ რიგებს.გადაირჩინა, როგორც მას სჯეროდა, საკუთარი სიცოცხლე, ბუტენკომ შესწირა ლენინგრადში დარჩენილი მეუღლის ვერა კრავჩენკოსა და რვა წლის ქალიშვილის ლეას მომავალი:"არდაბრუნებლთა" სიამ იმ დროისთვის მიაღწია ისეთ პროპორციებს, რომ საბჭოთა მთავრობამ აკრძალა ახლად დანიშნული დიპლომატების ოჯახის წევრების ქვეყნიდან გასვლა და მათ უბრალოდ მძევლებად იტოვებდნენ.

ომის დაწყებამდე ვერა კრავჩენკო და მისი ძმა მიხეილი დააპატიმრეს, ხოლო ლია ბუტენკო, სავარაუდოდ, ბებიასთან ერთად, შიმშილით დაიხოცნენ ალყაში მოქცეულ ლენინგრადში. თავად ფიოდორ ბუტენკოს შემდგომი ბედი დღემდე უცნობია.

საბჭოთა პარტიული და სახელმწიფო ნომენკლატურიდან ისინი, ვინც სსრკ-დან ოფიციალური დოკუმენტებით იყვნენ მივლინებული საბჭოთა სავაჭრო და დიპლომატიურ მისიებში სამუშაოდ, მაგრამ უარი თქვეს დაბრუნებაზე დადგენილ ვადაში, როგორც ზემოთ ავღნიშნეთ, "არადაბრუნებულებს" უწოდებდნენ - ასეთი დემარში გარკვეული მომენტიდან ითვლებოდა სერიოზულ დანაშაულად, ღალატად, რისთვისაც სიკვდილით დასჯა იყო დაწესებული.

"არადაბრუნებულები" არ უნდა აგვერიოს იმათში, ვინც სსრკ-დან სახელმწიფო საზღვარი უკანონოდ გადაკვეთა - ასე მოიქცნენ სტალინის თანაშემწე (ლიტერატურაში მას შეცდომით მის პირად მდივანს უწოდებენ) ბორის ბაჟანოვი და ჩეკისტი გენრიხ ლიუშკოვი.

თუმცა, ორივე მათგანს ახალ ადგილზე მშვიდი და წყნარი ცხოვრება არ ელოდათ. ემიგრანტების პირველი ტალღისგან განსხვავებით, რომლებიც რეჟიმის მიერ თავს დევნილად თვლიდნენ, " არადაბრუნებულებს", რომლებსაც წარმატებული კარიერა ჰქონდათ საბჭოთა სამსახურში და სარგებლობდნენ სახელმწიფოს ნდობით, უჭირდათ უცხოელების დარწმუნება, რომ მათ სამშობლოში საფრთხე ემუქრებოდათ. ამავდროულად, ზოგიერთმა ადამიანმა მოახერხა საბჭოთა ხელისუფლების ნამდვილ მსხვერპლად წარმოჩენა.

"არდაბრუნებულებს" ნდობა რომ მოეპოვებინათ, ადგილობრივი ხელისუფლება მათ ხშირად იყენებდა ანტისაბჭოთა პროპაგანდისტულ კამპანიებში, იარაღად იქცნენ გავლენიანი პოლიტიკური ძალების ხელში, ზოგიერთს კი თავადაც სურდა კომუნიზმისადმი სიძულვილის დემონსტრირება.

საბჭოთა სახელმწიფო უკიდურესად მტკივნეულად განიცდიდა ამ ფაქტებს. რადგან არადაბრუნებულთა აქტიურობა პროპაგანდის სფეროში სერიოზულ ზიანს აყენებდა მათ რეპუტაციას.

საბჭოთა დაწესებულებების თანამშრომელთა რაოდენობა, რომლებმაც უარი თქვეს სსრკ-ში დაბრუნებაზე, წლიდან წლამდე არ მცირდებოდა. ამრიგად, 1926 წელს დაფიქსირდა 38 საბჭოთა არადაბრუნებული, 1927 წელს - 26, 1928 წელს - 32. ისტორიკოს ვლადიმერ გენისის, არდაბრუნებულების ფენომენის მკვლევარის თქმით, მხოლოდ 1928 წლის ოქტომბრიდან 1930 წლის აგვისტომდე პერიოდში სავაჭრო მიებიდან საზღვარგარეთ 190 თანამშრომელი დარჩა. ზოგი საბჭოთა მხარემ მექრთამეებად აღიარა, ზოგი ჯაშუშად, ზოგიც მენშევიკებისა და თეთრგვარდიელების თანამზრახველებად. საბჭოთა სისტემის ასეთ უსიამოვნო სტატისტიკის საპასუხოდ, პარტიის ერთ-ერთმა ლიდერმა, სერგო ორჯონიკიძემ განაცხადა, რომ ეს პირები „ვერ გაუძლებენ კორუმპირებულ ბურჟუაზიულ გარემოსო“.

„რაც არ უნდა პარადოქსული ჩანდეს, პირველ არადაბრუნებულთა შორის, რომლებიც საბჭოთა რეჟიმს გაექცნენ. ჯერ კიდევ "ნეპ"-ის დღეებში, იყვნენ მრავალი გამორჩეული რევოლუციონერი, ოქტომბრის რევოლუციისა და სამოქალაქო ომის აქტიური მონაწილეები“, - აღნიშნა გენისმა. მაგალითად თავადური წარმოშობის გიორგი სოლომონი.

სოციალ-დემოკრატიული მოძრაობის ეს ვეტერანი ასევე იყო პოპულისტური წრეებისა და ვლადიმერ ლენინის მიერ შექმნილი პეტერბურგის „მუშათა კლასის განთავისუფლებისთვის ბრძოლის კავშირის“ წევრი, მონაწილეობდა 1905 წლის რევოლუციაში და ცნობილი გახდა ილიჩის შესახებ მემუარებით. ბოლშევიკების გამარჯვების შემდეგ სოლომონი მუშაობდა ბერლინში საბჭოთა საელჩოს პირველ მდივნად და ჰამბურგში კონსულად, რსფსრ საგარეო ვაჭრობის სახალხო კომისრის მოადგილედ და მის უფლებამოსილ წარმომადგენელად ესტონეთში, იყო "აკროსი"ის დირექტორი, მაგრამ უკვე 1923 წლის ზაფხულში მან დატოვა საბჭოთა სამსახური და 1927 წელს დასახლდა ბელგიაში, უარი თქვა მოსკოვში დაბრუნებაზე.

საბჭოთა დელეგაცია ერთა ლიგის კონფერენციაზე, 1927 წელი

1925 წელს ეკონომისტი დიმიტრი ნავაშინი გაემგზავრა პარიზში, როგორც საბჭოთა ბანკის დირექტორი. ექვსი წლის შემდეგ მან მიატოვა სამსახური სავაჭრო მისიაში და გახდა "არდაბრუნებული". მის უახლოეს მეგობრებს შორის იყვნენ მინისტრები, სენატორები და ბანკირები, ასევე მასონები.

„ყველაზე ქმედუნარიანი ბანკირი, ეკონომისტი და ფინანსისტი, რომელიც ოდესმე დაიბადა კომუნიზმის წიაღში“ ასე აღწერდნენ მას დასავლეთში.

ნავაშინის ბედი გასაკვირია: გაერთიანებული სახელმწიფო პოლიტიკური სამმართველოს დოკუმენტებში ის მოხსენიებულია, როგორც ფრანგული დაზვერვის აგენტი, მჭიდრო კავშირშია თეთრ ემიგრანტულ წრეებთან, მაშინ თავად ემიგრანტებს სჯეროდათ, რომ სინამდვილეში ბანკირს არ მიუტოვებია საბჭოთა სამსახური და, "ფარულად ასრულებდა ძალზე მნიშვნელოვან დავალებებს საბჭოთა ხელისუფლებისთვის და ესპანელი კომუნისტებისთვის ყიდულობდა იარაღს.

როგორც არ უნდა იყოს, 1937 წელს ნავაშინი პარიზში დანით მოკლეს. "ის სიკვდილით დასაჯეს", - ამბობდა მისი ქვრივი.

1933 წლის ზაფხულში ბერლინის სააქციო საზოგადოება მარგანექსპორტის დირექტორმა კირილე კაკაბაძემ თავი არდაბრუნებულად გამოაცხადა. მალე მან სარჩელი შეიტანა საბჭოთა სავაჭრო მისიის წინააღმდეგ და სასამართლო პროცესზე გააკეთა პოლიტიკური განცხადება, სადაც განაცხადა, რომ თავს თვლიდა არა სსრკ-ის, არამედ საბჭოთა კავშირის მიერ დამონებული „თავისუფალი ეროვნული საქართველოს“ მოქალაქედ. ჩეკისტებს ძალიან აწუხებდათ, რომ კაკაბაძე კარგად იცნობდა სსრკ მანგანუმის მრეწველობას, საბჭოთა საგარეო ვაჭრობის მეთოდებს და ქვეყნისთვის იმპორტის საჭიროებას.

არანაკლებ აღშფოთება გამოიწვია ტაბლოიდ Sunday Express-ში გამოქვეყნებულმა კაკაბაძის სტატიამ, რომელიც შეიცავდა „ყველაზე საზიზღარ ცილისმწამებელ თავდასხმებს და ბრალდებებს პირადად სტალინის წინააღმდეგ“ სტატიამ მოხსნა ყველა რეკორდი „ რაც აქამდე გამოქვეყნებული იყო სხვა არადაბრუნებულთა მიერ“.

რა ბედი ეწია კაკაბაძეს, ზუსტად არ არის ცნობილი. თუმცა დოკუმენტებიდან ვიცით, რომ სტალინი დაინტერესდა საბრძოლო ხომალდის "მარატის" ერთ-ერთი მეზღვაურის საქმით, რომელიც გდინის პორტიდან გაიქცა და პოლონეთში დარჩა. შინაგან საქმეთა სახალხო კომისრის, გენრიხ იაგოდასადმი მიწერილ წერილშ საბჭოთა ლიდერმა ამ არდაბრუნებულს კრიმინალი უწოდა და მოითხოვა გაერკვია, დააპატიმრეს თუ არა მისი ოჯახის წევრები და ის თავად დასაჯეს თუ არა.

არდაბრუნებულებმა ისეთი მასშტაბი მიიღო, რომ 1929 წლის ბოლოს ცენტრალურმა კომიტეტმა გამოსცა (და პოლიტბიურომ დაამტკიცა) ბრძანებულება „კანონგარეშე გამოცხადდეს სსრკ-ს თანამდებობის პირები, რომლებიც გადავიდნენ მუშათა და გლეხთა კლასის მტერთა ბანაკში და უარს ამბობენ სსრკ-ში დაბრუნებაზე“. ქვეყანაში დაბრუნებაზე უარის თქმა კვალიფიცირდებოდა ღალატად და ისჯებოდა მსჯავრდებულის მთლიანი ქონების კონფისკაციით, ასევე ასეთი პირის ვინაობის დადასტურებიდან 24 საათის განმავლობაში დახვრეტით.

დასავლეთში ამ დოკუმენტს უწოდეს "გრიგორი ბესედოვსკის კანონი" - პარიზში სსრკ სრულუფლებიანი მისიის მრჩეველის სახელი, რომელმაც 1929 წლის ოქტომბერში სთხოვა საფრანგეთის ხელისუფლებას პოლიტიკური თავშესაფარი. უფრო მეტიც, ისარგებლა რა თანამშრომლების დაბნეულობით, მან შეძლო საბჭოთა დიპლომატიური წარმომადგენლობის ტერიტორიიდან ცოლის და ცხრა წლის ვაჟის გაყვანა. 1930 წლის იანვარში სსრკ უზენაესმა სასამართლომ ბესედოვსკის დაუსწრებლად მიუსაჯა თავისუფლების აღკვეთა ათი წლით და მთლიანი ქონების კონფისკაციით .

ამავე პერიოდში ოფიციალურ დოკუმენტებში მტკიცედ დამკვიდრდა ტერმინი „არადაბრუნებულები“. ამგვარად, 1934 წელს ფიზიკოსი პეტრე კაპიცა ინგლისში კემბრიჯში სიტყვით უნდა გამოსულიყო, მაგრამ სტალინმა ახსენა 1929 წლის ცნობილი კანონი არ დაბრუნებულების შესახებ. შედეგად, კემბრიჯის უნივერსიტეტის კავენდიშის ლაბორატორიის დირექტორს, სადაც მომავალი აკადემიკოსი ნაყოფიერად მუშაობდა 1920-იან წლებში, აცნობეს, რომ თავად საბჭოთა სახელმწიფოს სჭირდებოდა ნიჭიერი მეცნიერის მომსახურება.

"არადაბრუნებულთაგან" მხოლოდ რამდენიმემ მოახერხა სიბერემდე მიღწევა. ამრიგად, 1937 წელს, НКВД-ს ლიკვიდატორთა სპეციალურმა ჯგუფმა საფრანგეთში დაზვერვის ოფიცერი გეორგი აგაბეკოვი მოკლა, შვეიცარიაში მისი კოლეგა იგნატიუს რეისი, ხოლო ვალტერ კრივიცკი იდუმალებით მოსილ ვითარებაში აღმოაჩინეს გარდაცვლილი ვაშინგტონის სასტუმროში.

შესაძლო, ომამდელი სსრკ-ს დიპლომატიური კორპუსის ყველაზე ცნობილი წარმომადგენელი, რომელმაც გადაწყვიტა საზღვარგარეთ დარჩენა, იყო ფიოდორ რასკოლნიკოვი, სამოქალაქო ომის აქტიური მონაწილე, ლევ ტროცკის მოადგილე სამხედრო და საზღვაო საქმეთა სახალხო კომისარიატში, შემდეგ კი საბჭოთა სრულუფლებიანი წარმომადგენელი ავღანეთსა და ევროპის რიგ ქვეყნებში.

1938 წლის გაზაფხულზე იგი გეგმავდა მოსკოვში დაბრუნებას საგარეო საქმეთა სახალხო კომისარიატის მოთხოვნით.

მაგრამ შემთხვევით შეიტყო ბულგარეთში სრულუფლებიანი წარმომადგენლის თანამდებობიდან მისი მოხსნის შესახებ და გარდაუვალი დაპატიმრების განჭვრეტით, გადაწყვიტა ევროპაში დარჩენილიყო, ოჯახთან ერთად გაიქცა პარიზში.

1939 წლის აგვისტოში სსრკ-სა და ნაცისტურ გერმანიას შორის თავდაუსხმელობის პაქტის ხელმოწერის შესახებ ცნობის შემდეგ, რასკოლნიკოვს კრუნჩხვები დაეწყო. იგი ნიცას ფსიქიატრიულ საავადმყოფოში მოათავსეს.

მისმა მეგობარმა, ემიგრანტმა ბორის სუვარინმა განაცხადა, რომ რასკოლნიკოვი გადაირია, როცა გაიგო, რომ „სტალინმა დასავლური დემოკრატიის ნაცვლად, ჰიტლერ-ფაშისტების სასარგებლოდ გააკეთა არჩევანი“.

1939 წლის 12 სექტემბერს რასკოლნიკოვი საავადმყოფოში გაურკვეველ ვითარებაში გარდაიცვალა, ისტორიკოსი როი მედვედევი თვლის, რომ, აქაც НКВД-ს გარეშე ვერ იქნებოდა.