თავდაპირველად, როდესაც 1920-1921 წლებში სამხრეთ კავკასიის ქვეყნები დაიპყრო საბჭოთა რუსეთმა და შემდეგ გაერთიანდა ამიერკავკასიის სფსრ-ში 1922 წელს, სომხეთის სსრ-ში ასეთი კატასტროფული მასშტაბის ისტორიული გაყალბება არ ყოფილა. მეტიც, ქართველ მეცნიერებს საშუალება მიეცათ თავისუფლად ჩასულიყვნენ სომხეთში და შეესწავლათ ისტორიული ნივთები. სწორედ ასეთ მოგზაურობას ეძღვნება 1924 წლით დათარიღებული სტატია გაზეთ "ზარია ვოსტოკაში".

სტატიიდან ირკვევა, რომ 1924 წლის ზაფხულისთვის სომეხმა ვანდალებმა და ისტორიულმა ფალსიფიკატორებმა ჯერ ვერ მოახერხეს აზერბაიჯანული კულტურის ძეგლების - სარდარის სასახლის, მეჩეთებისა და ისტორიული ირავანის სხვა შენობების განადგურება. ასევე, ქართული წარწერები და ქართული კულტურული და რელიგიური მემკვიდრეობის სხვა კვალი დღევანდელი სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე ჯერ არ არის განადგურებული და წაშლილი. შესაბამისად, ქართველ მეცნიერებს საშუალება მიეცათ შეესწავლათ ქართული ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ძეგლები, რომელთა შორის დღეს განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს ზვართნოცის ტაძარს („ზეციურ ანგელოზთა ტაძარი“), რომელიც მთლიანად მიითვისეს სომეხმა ფალსიფიკატორებმა, სამწუხაროდ ჩვენს დრომდე ნანგრევების სახით შემორჩა.

სტატიაში აღწერილია უნიკალური ქართული წარწერა არქეოლოგიურ მუზეუმში, რომელიც დელეგაციამ ეჩმიაძინისკენ მიმავალ გზაზე მოინახულა. სტატიაში ნახსენებია ზვართნოცის ტაძრის გათხრებიც, უდავოა, რომ ეს წარწერა სწორედ ზვართნოცშია აღმოჩენილი.

შემდგომ წყაროებში ზვართნოცის ქართულ წარწერებზე აღარ საუბრობენ. სომხური ისტორიული კვლევის მთელი ტომების კითხვისას, არსად არაფერი წერია ზვართნოცის ქართულ წარწერებზე ან ტაძრის ქართულ წარმომავლობაზე. ტაძარს, საუკეთესო შემთხვევაში, ჰქვია „სომხურ-ქალკედონური“ (როგორც სომხეთის რესპუბლიკის ჩრდილოეთით მდებარე ქართული ეკლესიები) და საუკეთესო შემთხვევაში ნახსენებია მხოლოდ „ბერძნული“ წარწერები (რომლებიც ზოგჯერ გვხვდება ქართულ ეკლესიებში).

გამოდის, რომ სომეხმა ფალსიფიკატორებმა შეგნებულად „დამალეს“ მთელი ეპოქა სომხური (სწორედ სომხური და არა ჰაის) ეკლესიის ისტორიაში, როდესაც ის იყო მართლმადიდებლური, იმყოფებოდა სრული ქართული სულიერი და კულტურული გავლენის ქვეშ და მას ხელმძღვანელობდნენ ეთნიკური ქართველები და მისი ოფიციალური ენა ქართული იყო. მათ შორის ყველაზე თვალსაჩინო ფიგურა იყო ნერსე იშხნელი, რომელიც ცდილობდა სომხური მოსახლეობაც და შემდგომში მათ მიერ ასიმილირებული სხვა ხალხებიც მონოფიზიტურ ტენდენციებს განეშორებინა.

არარატის ველზე ქართულმა სულიერმა გავლენამ დომინირება დაიწყო (და მასთან ერთად ქართული ეთნიკური გავლენა) მას მერე, რაც სომხური ეკლესიის კათალიკოსმა (რომელიც ჯერ კიდევ არ იყო ეთნიკური „ჰაი“) ეზრა I პარაჟენაკერტელმა (მისი წარმომავლობა უცნობია - შესაძლოა ის იყო ალბანელი, თურქი ან ქურთი) დატოვა მონოფიზიტობა და დაუბრუნდა მართლმადიდებლობას. ცხადია, რომ ეზრა I-ს არ შეეძლო დაყრდნობოდა თავის პოლიტიკაში სომხური წარმოშობის ეპისკოპოსებსა და მღვდლებს, რომლებიც მონოფიზიტობას ემორჩილებოდნენ. შედეგად, ეზრა I-ის დროს სომხურ ეკლესიაში მკვეთრად გაიზარდა ქართული წარმოშობის მართლმადიდებელი მღვდლების, ეპისკოპოსებისა და ბერების მნიშვნელობა, რომელთაც სიტყვასიტყვით „ხელახლა უწევდათ მოექციათ“ ქრისტიანობისკენ წარმართობაში მთელი სისწრაფით მიმავალი სამწყსო.

ეზრა I-ის მემკვიდრედ 641 წელს აირჩიეს ქართველი კათალიკოსი ნერსე იშხნელი, რომელიც წარმოშობით უძველესი ქართული პროვინციიდან, ტაო-კლარჯეთის იშხანიდან იყო. შეგახსენებთ, რომ იშხნის დიდებული ტაძარი, რომელიც ნერსე იშხნელის გარდაცვალების შემდეგ აშენდა, დღემდე შემორჩენილია. იშხანის ტაძარი ქართული ხუროთმოძღვრების გამორჩეული ძეგლია და, როგორც ასეთი, საგულდაგულოდ არის დაცული თურქეთის სახელმწიფოს მიერ.

ცხადია, რომ სომეხი ფალსიფიკატორები იშხნის საკათედრო ტაძარს „სომხურ-ქალკედონურს“ უწოდებენ. ეჭვგარეშეა, რომ ის რომ ყოფილიყო არა თურქეთის ტერიტორიაზე, არამედ სომხეთის რესპუბლიკის ტერიტორიაზე, დიდი ხნის წინ მიითვისებდნენ და სომხურადაც წარმოაჩენდნენ.

რაც შეეხება ნერსე იშხნელს, ის მღვდელმთავრის წოდების მიღებამდე მეომარი გახლდათ. სამხედრო სამსახურის დატოვების შემდეგ, ნერსე იშხნელმა რომის (ბიზანტიის) იმპერიაში მიიღო საეკლესიო განათლება და სხვა ქართველ მამებთან ერთად კლარჯეთის მონასტერში სამონასტრო აღთქმა დადო. 630-იან წლებში, ეპისკოპოსობის შემდეგ, ნერსემ დაიწყო იშხანის მონასტრის მშენებლობა, სადაც შემდგომში ცხოვრობდა და მოღვაწეობდა. IX საუკუნის დასაწყისში ნეტარმა საბა იშხნელმა ჩაატარა ამ მონასტრის კათოლიკონის რესტავრაცია.

კათოლიკოს ეზრა I-ის მიერ სომხური ეკლესიის მონოფიზიტობისგან განწმენდის შემდეგ, არარატის ველზე ქართული გავლენა გაბატონდა და ღვთისმსახურებაში ქართული ენა უმთავრესად აღიარეს. გასაკვირი არ არის, რომ ეზრა I-ის გარდაცვალების შემდეგ ნერსე იშხნელი სცნეს ყველაზე ღირსად გამხდარიყო სომხური ეკლესიის კათალიკოსი.

სომხური ეკლესიის ქართველთა დაქვემდებარებაში გადასვლა მის ისტორიაში „ოქროს ხანის“ დასაწყისით აღინიშნა, რასაც სომეხი ისტორიკოსებიც კი აღიარებენ, თუმცა რატომღაც ნერსე იშხნელს და მის მიმდევრებს - კიდევ სამ მართლმადიდებელ კათალიკოსს - მოიხსენიებენ არა ქართველებად, არამედ „სომეხ-ქალკედონელებად“.

ნერსე იშხნელი ისტორიაში შევიდა, როგორც „აღმაშენებელი“ და აქტიურად იყო ჩართული ძირითადად ეკლესიების რესტავრაცია-მშენებლობაში. მის დროს ახალი სახე მიიღო დვინის, ვაღარშაპატის (მომავალი ეჩმიაძინის) და ვასპურაკანის მრავალმა ტაძარმა.

ამავდროულად, სომეხმა მონოფიზიტებმა შეძლებისდაგვარად წინააღმდეგობა გაუწიეს სომხური ეკლესიის მართლმადიდებლობაში დაბრუნებას და ამაში ეხმარებოდნენ არაბი მოკავშირეები. შედეგად, 641 წელს ნერსე იშხნელს მოუწია კრების მოწვევა, რომელმაც განსახა მართლმადიდებლობის მოწინააღმდეგე ვარდაპეტი იოანე მაირაგომეცი (წარმოშობით სომეხი). მოგვიანებით სომეხმა-მონოფიზიტებმა, არაბთა ჯარების შემწეობით, დაიკავეს არარატის ველი და განდევნეს ნერსე იშხნელი, რომელიც იძულებული გახდა ცოტა ხნით კონსტანტინოპოლში წასულიყო და ისევ დაბრუნდა ქართული და რომაული ჯარების დახმარებით.

ზვართნოცის საეკლესიო ტაძარში სამშენებლო სამუშაოები ნერსე იშხნელის სიცოცხლეშივე დასრულდა და ტაძარი აკურთხეს. კოლოსალური ტაძრის კურთხევის ცერემონიას დაესწრო რომის (ბიზანტიის) იმპერატორი კონსტანტინე II, რომელსაც სურდა იგივე აეშენებინა კონსტანტინოპოლში. მე-10 საუკუნეში ტაძარი მიწისძვრის დროს დაინგრა მეორე იარუსის საყრდენი კვანძების სისუსტის გამო. ზვართნოცის ნანგრევები აღმოაჩინეს 1901-1907 წლებში რუსეთის იმპერიის დროს ჩატარებული გათხრების შედეგად. კათალიკოსი ნერსე იშხნელი საქართველოს მართლმადიდებელმა ეკლესიამ წმინდანად შერაცხა და მას თაყვანს სცემენ სხვა ქართველ ტაო-კლარჯეთის წმინდანებთან ერთად.