ნეპალში ცხოვრობს ადამიანი, რომელმაც 21-ჯერ დაიპყრო "მსოფლიოს მწვერვალი", ხოლო მწვერვალზე, რომელიც ოდესღაც ზღვის ფსკერზე იყო, საოცარი ობობები ცხოვრობენ. მთა ჯერ კიდევ იზრდება, ორი კი არა, ოთხი ოფიციალური სახელი აქვს და, სხვათა შორის, არ არის ყველაზე მაღალი მსოფლიოში.

1. მთებშიც კი, სადაც სუნთქვისთვის ჟანგბადი ძლივს არის, ობობებს ვერ დავიმალებით. Euophrys omnisuperstes, უფრო ცნობილი, როგორც ჰიმალაის ობობა, იმალება ევერესტის კუთხეებში, რაც მას დედამიწაზე ერთ-ერთ უმაღლეს ცოცხალ არსებად აქცევს. მთამსვლელებმა ისინი 6700 მეტრის სიმაღლეზე იპოვეს. ამ ობობებს შეუძლიათ იკვებონ თითქმის ყველაფრით, რასაც ასე მაღლა ფრენა შეუძლია. ზოგიერთი სახეობის ფრინველის გარდა, ეს ერთადერთი ცოცხალი არსებაა, რომელიც მუდმივად ცხოვრობს ასეთ სიმაღლეზე. მართალია, 1924 წელს, ევერესტში ბრიტანული ექსპედიციის დროს, აქ იპოვეს კალიების აქამდე უცნობი სახეობა - ახლა ისინი გამოფენილია ბრიტანეთის ბუნების ისტორიის მუზეუმში.

2. აპა ტენცინგმა ( ასევე ცნობილი როგორც Appa Sherpa), შეძლო მსოფლიოს მწვერვალზე 21-ჯერ ასვლა. მისი პირველი წარმატებული ლაშქრობა შედგა 1990 წლის მაისში, სამი წარუმატებელი მცდელობის შემდეგ. როგორც ჩანს, ასვლის ყველა საიდუმლოს შესწავლის შემდეგ, აპა ყოველწლიურად განაგრძობდა ევერესტის დაპყრობას - 1990 წლიდან 2011 წლამდე. მან არაერთხელ ხაზგასმით აღნიშნა, რომ გლობალური დათბობის შედეგები აშკარად ჩანს მთებში. აპა შეშფოთებულია თოვლისა და ყინულის დნობით, რაც ართულებს მთაზე ასვლას და მისი ხალხის უსაფრთხოებას მას შემდეგ, რაც მისი მშობლიური სოფელი დატბორა დნობის მყინვარმა. აპამ ევერესტზე ბოლო ოთხი ასვლა გარემოსდაცვითი ექსპედიციების ფარგლებში დაგეგმა.

3. ევერესტის დაპყრობა არც ისე რომანტიულია, როგორც ერთი შეხედვით შეიძლება ჩანდეს. ტურისტული ინდუსტრიის მნიშვნელოვანი განვითარების წყალობით, მნიშვნელოვნად გაიზარდა მსოფლიოს უმაღლეს მთაზე ასვლის რაოდენობა. ასე რომ, 1983 წელს მწვერვალს მხოლოდ 8 ადამიანმა მიაღწია, 2012 წელს კი მხოლოდ ერთ დღეში 234 ადამიანი ავიდა. გასაკვირი არ არის, რომ ევერესტის დაპყრობისას საცობები და ჩხუბიც კი ხდება. 2013 წელს, მთამსვლელები უელი სტეკი, საიმონ მორო და ჯონათან გრიფიტი შეებრძოლნენ შერპასებს მას შემდეგ, რაც ამ უკანასკნელებმა სთხოვეს ცოცვის შეწყვეტა. შერპასმა მთამსვლელები ზვავის გამოწვევაში დაადანაშაულეს. დაიწყო კამათი, რომელიც ემოციებზე გადაიზარდა სასტიკ ბრძოლაში ქვების გამოყენებით. საქმე სიკვდილამდე მივიდა, მთამსვლელები დაბრუნდნენ საბაზო ბანაკში, სადაც მათმა დანარჩენმა „კოლეგებმა“ დაიკავეს მხარე. ინციდენტში ნეპალის ჯარსაც კი მოუწია ჩარევა - შემდეგ კონფლიქტის ორივე მხარემ მოაწერა ხელი შეთანხმებას მისი მშვიდობიანი მოგვარების შესახებ.

4. მიუხედავად იმისა, რომ ჰიმალაის მთები ჩამოყალიბდა დაახლოებით 60 მილიონი წლის წინ, მათი ისტორია გაცილებით ადრე იწყება. 450 მილიონი წლის წინ კირქვა და ქანები ნალექი ფენების ნაწილი იყო, ზღვის დონის ქემოთ. დროთა განმავლობაში, ოკეანის ფსკერზე ქანები შეიკრიბნენ და დაიწყეს სვლა ზევით წელიწადში 11 სანტიმეტრით. ზღვის არსებების ნამარხები ახლა ევერესტის მწვერვალზეა ნაპოვნი. ისინი პირველად 1924 წელს აღმოაჩინა მეგზურმა ნოელ ოდელმა - ამით დაამტკიცა, რომ ევერესტი ოდესღაც წყლის ქვეშ იყო. პირველი კლდის ნიმუშები მსოფლიო მწვერვალიდან შვეიცარიელმა მთამსვლელებმა დააბრუნეს 1956 წელს და ამერიკიდან 1963 წელს.

5. რა არის ევერესტის ზუსტი სიმაღლე? ეს დამოკიდებულია იმაზე, თუ რომელ ქვეყანაში ხართ. ჩინეთმა განაცხადა, რომ ეს არის 8844 მეტრი, ხოლო ნეპალი აცხადებს 8848 მეტრს. ეს დავა წარმოიშვა იმის გამო, რომ ჩინეთი თვლის, რომ სიმაღლე უნდა იყოს მხოლოდ კლდის სიმაღლის ტოლი, გაყინული თოვლის მეტრის გამოკლებით. საერთაშორისო თანამეგობრობა მთის სიმაღლეში თოვლს მაინც აერთიანებს. ჩინეთმა და ნეპალმა 2010 წელს მიაღწიეს შეთანხმებას, საბოლოოდ დაადგინეს ოფიციალური სიმაღლე 8848 მეტრი.

6. უახლესი გაზომვების მიხედვით, ჩინეთიც და ნეპალიც შესაძლოა ცდებოდნენ სიმაღლეში. 1994 წელს მკვლევარმა ჯგუფმა აღმოაჩინა, რომ ევერესტი აგრძელებს ზრდას წელიწადში 4 მილიმეტრით. ინდოეთის ქვეკონტინენტი თავდაპირველად იყო დამოუკიდებელი მიწის ნაკვეთი, რომელიც შეეჯახა აზიას ჰიმალაის წარმოქმნით. მაგრამ კონტინენტური ფირფიტები კვლავ მოძრაობენ და მთების სიმაღლეები იზრდება. ამერიკელმა მკვლევარებმა 1999 წელს დაამონტაჟეს სპეციალური აღჭურვილობა, რომელიც მათ საშუალებას აძლევს თვალყური ადევნონ მის ცვლილებებს. მათი უფრო ზუსტი გაზომვები შეიძლება გამოიწვიოს მთის ოფიციალური სიმაღლის შეცვლა 8850 მეტრამდე. იმავდროულად, სხვა ტექტონიკური აქტივობა იწვევს ევერესტის შეკუმშვას, მაგრამ შედეგები გაერთიანებულია და კვლავ ინარჩუნებს მის ზრდას.

7. ჩვენმა უმეტესობამ იცის მთა ევერესტი და ჯომოლუნგმა. უკანასკნელი მომდინარეობს ტიბეტიდან, რაც ნიშნავს "ღვთაებრივი (qomo) დედა (ma) სიცოცხლის (lung)". მაგრამ ეს არ არის ერთადერთი სახელები, რომლითაც მთა ცნობილია. ნეპალში მას უწოდებენ საგარმატას ("შუბლი ცაში") და ის თავად არის ნეპალის საგარმატას ეროვნული პარკის ნაწილი. მთა ევერესტს სახელი დაარქვეს ბრიტანელი ამზომველის ენდრიუ ვოუს გამო, რომელმაც ვერ იპოვა ერთი საყოველთაოდ მიღებული სახელი მიმდებარე ტერიტორიის ყველა რუქის გულდასმით შესწავლისა და მის მცხოვრებლებთან ურთიერთობის შემდეგაც კი. ენდრიუმ გადაწყვიტა დაერქვა მთას ინდოეთში მოღვაწე გეოგრაფის, ჯორჯ ევერესტის პატივსაცემად, ბრიტანეთის გუნდის ლიდერი, რომელმაც პირველად გამოიკვლია ჰიმალაები. თავად ევერესტმა უარი თქვა ასეთ პატივზე, მაგრამ მიუხედავად ამისა, ბრიტანეთის წარმომადგენლებმა 1865 წელს შეცვალეს მთის სახელი. ადრე მას უბრალოდ მე-15 პიკს ეძახდნენ.

8. ევერესტზე ასვლა ნებისმიერს რამდენიმე ათასი დოლარი დაუჯდება, მაგრამ მწვერვალის დაპყრობის მსურველთა რიცხვი სტაბილურად იზრდება. 2012 წელს გერმანელმა მთამსვლელმა რალფ დუჟმოვიცმა გადაიღო ასობით ადამიანი, რომლებიც რიგში დგანან ასასვლელად. სხვათა შორის, უამინდობისა და გრძელი რიგის გამო, რალფს უკან დაბრუნება მოუწია ერთ-ერთ უღელტეხილზე, რომელსაც სამხრეთ პოლკოვნიკი ჰქვია. ხოლო 2012 წლის 19 მაისს მთის მწვერვალზე ასვლა მსურველებს იძულებულები გახდნენ, დაახლოებით ორი საათის განმავლობაში რიგში მდგარიყვნენ- ევერესტზე ერთ დღეში 234 ადამიანი ავიდა. თუმცა, იმავე დღეს, ასვლის დროს ოთხი ადამიანი დაიღუპა, რამაც გამოიწვია გარკვეული შეშფოთება მწვერვალის დაპყრობის უსაფრთხოებასთან დაკავშირებით და ნეპალის სპეციალისტებმა დაამონტაჟეს მოაჯირები, რომლებიც ხელს უწყობენ საცობებთან ბრძოლას. ამჟამად განიხილება ზედა კიბის დამონტაჟების საკითხი.

9. არსებობს მრავალი ფოტო, რომელიც ასახავს ევერესტის სილამაზეს ყველა შესაძლო კუთხით, მაგრამ არსებობს მონეტის მეორე მხარეც: მთამსვლელების მიერ დატოვებული უზარმაზარი ნაგვის ფოტოები. ზოგიერთი შეფასებით, ევერესტზე დაახლოებით 50 ტონა სხვადასხვა წარმოშობის ნარჩენია და მათი რაოდენობა ვიზიტების რაოდენობის პროპორციულად იზრდება. მთის ფერდობებზე შეგიძლიათ იხილოთ გამოყენებული ჟანგბადის ბალონები, ასასვლელი აღჭურვილობა და მთამსვლელების სხვა ნარჩენები. გარდა ამისა, მთა "მორთულია" გარდაცვლილი მთამსვლელების სხეულებით - მათი ტრანსპორტირების სირთულეების გამო, სამწუხარო გარემოებების მსხვერპლები ფერდობებზე რჩებიან. ზოგიერთი მათგანი სხვა მთამსვლელებისთვის ღირსშესანიშნაობაა. ამრიგად, ცევანგა პალჟორა, რომელიც გარდაიცვალა 1996 წელს, "აღნიშნავს" 8500 მეტრის სიმაღლეს და მიიღო მეტსახელი "მწვანე ფეხსაცმელი" - მისი თვალსაჩინო ნათელი მწვანე ფეხსაცმლისთვის. 2008 წლიდან მთაზე ყოველწლიურად ადის სპეციალური გარემოსდაცვითი ექსპედიცია (Eco Everest Expidition), რომლის მიზანია ევერესტის დაბინძურებასთან ბრძოლა. ჯერჯერობით, ამ ექსპედიციის წყალობით, 13 ტონაზე მეტი ნარჩენი შეგროვდა. 2014 წელს ნეპალის მთავრობამ შემოიღო ახალი წესი, რომლის მიხედვითაც თითოეულმა მთამსვლელმა მთაზე დაშვებისას თან უნდა წამოიღოს მინიმუმ 8 კილოგრამი ნარჩენი – წინააღმდეგ შემთხვევაში 4000 დოლარიანი ანაბარი დაიკარგება. ასევე არსებობს Everest 8848 შემოქმედებითი პროექტი: მისმა ხელოვანებმა 8 ტონა ნარჩენი 75 ხელოვნების ნიმუშად აქციეს, თუნდაც გატეხილი კარვებისა და ლუდის ქილების ნაშთების გამოყენებით. ამ გზით ისინი ცდილობენ ყურადღების მიქცევას მთის დაბინძურებაზე.

10. მინიჭებული ტიტულის მიუხედავად, ევერესტი სინამდვილეში არ არის ყველაზე მაღალი მთა მსოფლიოში. მაუნა კეა, უმოქმედო ვულკანი ჰავაიში, ზღვის დონიდან მხოლოდ 4205 მეტრზე მაღლა დგას, მაგრამ მისი ბაზის კიდევ 6000 მეტრი წყლის ქვეშ იმალება. ოკეანის ფსკერიდან გაზომვისას, მისი სიმაღლე 10203 მეტრია, რაც ევერესტზე თითქმის ერთი და ნახევარი კილომეტრით მეტია.

ევერესტი ასევე არ არის პლანეტის ყველაზე "ამოზნექილი" წერტილი. ჩამქრალი ვულკანი ჩიმბორაზო ეკვადორში აღწევს ზღვის დონიდან 6267 მეტრს, მაგრამ მდებარეობს ეკვატორიდან მხოლოდ ერთი გრადუსით. ვინაიდან ჩვენი პლანეტა ცენტრში ოდნავ სქელია, ეკვადორში ზღვის დონე მდებარეობს დედამიწის ცენტრიდან უფრო შორს, ვიდრე ნეპალში, და გამოდის, რომ ჩიმბორასო, სტერეომეტრიის თვალსაზრისით, ყველაზე მაღალი წერტილია დედამიწაზე.