ახალ საკავშირო ხელშეკრულებაზე ხელმოწერა, რითაც მოხდებოდა რეფორმირება ახალი პრინციპების შესაბამისად, იყო ერთიანი სახელმწიფოს შენარჩუნების უკანასკნელი მცდელობა. როგორი უნდა ყოფილიყო სუვერენული სახელმწიფოების კავშირი?

12 ივნისი რუსეთის დღეა. 33 წლის წინ, ამ დღეს, მიღებულ იქნა დეკლარაცია რუსეთის ფედერაციის სუვერენიტეტის შესახებ. სსრკ-ს დაშლის შემდეგ ეს თარიღი სახალხო დღესასწაული გახდა.

რუსეთის ფედერაციის დეკლარაცია ითვლება ყველაზე მნიშვნელოვან რგოლად ეგრეთ წოდებულ სუვერენიტეტების აღლუმში, რამაც საბოლოოდ გამოიწვია საკავშირო სახელმწიფოს დაშლა. საკავშირო ცენტრისადმი არალოიალობის და სსრკ-ს დაშლას შორის შუალედში მოხდაა კავშირის გადარჩენის ბოლო მცდელობა. ეს რომ წარმატებული ყოფილიყო, სუვერენული სახელმწიფოების კავშირი გამოჩნდებოდა მსოფლიო რუკაზე.

ფუნდამენტურად განსხვავებულ პრინციპებზე დაფუძნებული ახალი სახელმწიფოს შექმნის მცდელობები იყო პასუხი რესპუბლიკური ნომენკლატურის დემონსტრაციულ არალოიალობაზე, რომელიც იზრდებოდა "პერესტროიკის" განვითარებასთან ერთად. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, საკავშირო რესპუბლიკების ელიტებმა ფიცი დადეს ილიჩის მცნებების ერთგულებაზე და მხარი დაუჭირეს პერესტროიკას, მაგრამ სინამდვილეში კურსი დამოუკიდებლობისკენ აიღეს.

პიონერები იყვნენ ბალტიისპირეთის რესპუბლიკები, რომლებმაც 1989 წლისთვის გამოაცხადეს სუვერენიტეტი (მაგრამ ჯერ არა დამოუკიდებლობა). ცენტრსა და გარეუბნებს შორის კონფლიქტის ძალისმიერი გადაწყვეტა თეორიულად შესაძლებელი იყო, მაგრამ მიუღებელი რიგი მიზეზების გამო, საჭირო იყო რაიმე სახის კომპრომისული გადაწყვეტის ძიება. პრობლემის შესაძლო გადაწყვეტად განიხილებოდა ახალი საკავშირო ხელშეკრულების გაფორმება, რომელიც შეესაბამებოდა იმდროინდელ ტენდენციებს.

"პერესტროიკის" მნიშვნელოვანი კომპონენტი იყო მუდმივი აპელაცია ლენინის პრინციპებისადმი, რომლებიც უტყუარად იყო გამოცხადებული. მაგრამ მისი არსებობის თითქმის 70 წლის განმავლობაში სსრკ გადაიქცა სახელმწიფოდ, რომელიც ძალიან ბუნდოვნად წააგავდა იმ ქვეყანას, როგორიც თავდაპირველად იყო ჩაფიქრებული პროლეტარიატის ლიდერის მიერ. ამიტომ, ახალი საკავშირო ხელშეკრულების ხელმოწერის იდეა, რომელიც აღმოფხვრიდა ყველა სიმახინჯეს და გაუგებრობას, რომელიც დაგროვდა რამდენიმე ათეული წლის განმავლობაში, სულ უფრო მეტ პოპულარობას იძენდა.

1990 წლის 16 მაისს კრემლის დიდ სასახლეში გაიხსნა რუსეთის ფედერაციის სახალხო დეპუტატთა პირველი კონგრესი, რომელსაც ისტორიული მნიშვნელობა ჰქონდა. ხანგრძლივი და ჯიუტი ბრძოლის შემდეგ, ხმების მცირე უმრავლესობით და მხოლოდ მესამე მცდელობით ყრილობამ მაინც მოახერხა თავმჯდომარედ ბორის ელცინის არჩევა.

ეს მოხდა 29 მაისს. უკვე 12 ივნისს ყრილობამ ხმა მისცა რუსეთის ფედერაციის სახელმწიფო სუვერენიტეტის დეკლარაციას. მან არ გამოაცხადა დამოუკიდებლობა, მაგრამ დაადგინა რესპუბლიკური კანონების პრიორიტეტი საკავშირო კანონებთან შედარებით.

რსფსრ-ის დეკლარაციამ წარმოშვა ახალი პოლიტიკური რეალობა, რის შემდეგაც ყველა სხვა საკავშირო რესპუბლიკამ და ბევრმა ავტონომიამაც კი გამოაცხადა სუვერენიტეტი. ახლა მხოლოდ ორი ვარიანტი რჩებოდა: ან საბოლოოდ დაშლილიყო ან უნდა შეთანხმებულიყვნენ საერთო სახლში ახალი წესების მიხედვით ცხოვრებაზე.საბჭოთა კავშირის ცენტრმა კი ბოლო მცდელობა გააკეთა კავშირის გადასარჩენად.

1990 წლის დეკემბერში უზენაესმა საბჭომ დაამტკიცა გორბაჩოვის იდეა ახალი საკავშირო ხელშეკრულების კონცეფციის შესახებ, რომლის მიზანი იყო შეცვალა 1922 წელს დადებული. გორბაჩოვი ასევე დაჟინებით მოითხოვდა სსრკ-ს შენარჩუნების შესახებ საკავშირო რეფერენდუმის ჩატარებას, რაც მის იდეას ლეგიტიმურობას შემატებდა.

1991 წლის 17 მარტს სსრკ-ს ისტორიაში პირველი და უკანასკნელი რეფერენდუმი გაიმართა. ლატვიამ, ლიტვამ, ესტონეთმა, სომხეთმა, საქართველომ და მოლდოვამ კენჭისყრაში მონაწილეობა არ მიიღეს, რადგან ისინი დამოუკიდებლობისკენ და სსრკ-სთან კავშირის გაწყვეტისკენ მიემართებოდნენ. მონაწილეთა 76, 4%-მა მხარი დაუჭირა კავშირის განახლებულ ფედერალურ სახელმწიფოდ შენარჩუნებას.

1991 წლის აპრილში ნოვო-ოგარიოვოს რეზიდენციაში დაიწყო ახალი საკავშირო ხელშეკრულების განხილვა, რომელშიც გორბაჩოვის თავმჯდომარეობით მონაწილეობდნენ საკავშირო რესპუბლიკებისა და ავტონომიების ლიდერები. მოლაპარაკებები ძალიან დაძაბული იყო, რადგან მხარეთა შეხედულებები მომავალ კავშირზე წვრილმანებშიც კი არ ემთხვეოდა ერთმანეთს. არ იყო ერთიანობა იმაშიც, თუ რა სახელი უნდა ქონოდა ახალ სახელმწიფოს. ზოგი მხარს უჭერდა ყოფილ სახელს, ზოგი მხარს უჭერდა სუვერენული სახელმწიფოების კავშირს.

მთავარი დაპირისპირება ფულისა და უფლებამოსილების გარშემო ტრიალებდა. კავშირის ცენტრს სურდა რესპუბლიკებიდან მიეღო გადასახადების მნიშვნელოვანი ნაწილი კავშირის ბიუჯეტის შესავსებად, რესპუბლიკებს სურდათ ფული თავისთვის შეენახათ, შემოსავლის მხოლოდ მცირე ფიქსირებული ნაწილი გადაერიცხათ საერთო ბიუჯეტში. ავტონომიების ლიდერები ითხოვდნენ რესპუბლიკებთან თანაბარ უფლებებს და დაჟინებით მოითხოვდნენ განახლებულ კავშირში დამოუკიდებელ სუვერენულ ერთეულებად გაწევრიანებას.

მხოლოდ 1991 წლის ივლისამდე მიღწეული იქნა არასტაბილური შეთანხმება. მას უნდა შეექმნა რბილი ფედერაცია ახალ სახელმწიფოში რესპუბლიკების დამოუკიდებლობის მნიშვნელოვანი განმტკიცებით.

საკავშირო ცენტრის უშუალო კონტროლის ქვეშ დარჩა მხოლოდ ერთიანი შეიარაღებული ძალების ხელმძღვანელობა, სახელმწიფო უსაფრთხოების უზრუნველყოფა, ასევე საგარეო პოლიტიკისა და საგარეო ეკონომიკური საქმიანობის კოორდინაცია. რესპუბლიკურმა ლიდერებმა მოახერხეს დათმობების მიღწევა საბიუჯეტო საკითხებში, ითვლებოდა, რომ გადასახადები და მოსაკრებლები დაფიქსირდებოდა და მათი ზომა განისაზღვრებოდა რესპუბლიკებთან ახალ ხელშეკრულებებში. თითოეულმა რესპუბლიკამ მიიღო უფლება ეწარმოებინა საგარეო ეკონომიკური და საგარეო პოლიტიკური საქმიანობა. შენარჩუნებული იყო საერთო ბაზარი და თითქმის ყველა საწარმოო ქსელი.

კავშირის პარლამენტი შეიძლება გამხდარიყო ორპალატიანი და მასში შევიდოდა რესპუბლიკების საბჭოები, სადაც თითოეული მათგანი დელეგირებს თავის წარმომადგენლებს და გაერთიანების საბჭოები, რომელსაც ირჩევენ მოქალაქეები კენჭისყრით.

სახელმწიფოს მეთაურად რჩებოდა პრეზიდენტი, რომელიც არჩეული იყო საყოველთაო კენჭისყრით (სსრკ-ის მთელ ისტორიაში არასოდეს ყოფილა სახელმწიფოს მეთაურის პირდაპირი და საყოველთაო არჩევნები) ხუთი წლის ვადით. აღინიშნა, რომ პრეზიდენტი ამ თანამდებობას ზედიზედ ორ ვადით ვერ დაიკავებდა.

თითოეულ რესპუბლიკას ჰქონდა უფლება აერჩია საკუთარი ენა სახელმწიფო ენად, მაგრამ დოკუმენტი ადგენდა, რომ რუსული რჩებოდა ეროვნებათაშორისი კომუნიკაციის ენად კავშირში. გაერთიანებიდან შესვლა და გამოსვლა უფასო იყო.

ცხრა საკავშირო რესპუბლიკა დარჩა ახალ სახელმწიფოში: რუსეთი, უკრაინა, ბელორუსია, ყაზახეთი, ყირგიზეთი, უზბეკეთი, თურქმენეთი, აზერბაიჯანი, ტაჯიკეთი. ითვლებოდა, რომ დროთა განმავლობაში ხელშეკრულებას მოლდოვა და სომხეთი შეუერთდებოდნენ.

სუვერენული სახელმწიფოების კავშირი ჩაფიქრებული იყო, როგორც თანამედროვე დემოკრატიული ასოციაცია, ცენტრალიზაციის გაცილებით ნაკლები ხარისხით, ვიდრე ყოფილ სსრკ-ში, მაგრამ ინტეგრაციის უფრო მაღალი დონით, ვიდრე, მაგალითად, თანამედროვე ევროკავშირის.

ხელშეკრულების გაფორმება 1991 წლის 20 აგვისტოს იყო დაგეგმილი. თუმცა, ეს ჩაშალა საგანგებო სიტუაციების სახელმწიფო კომიტეტის მუშაობამ, რაც კავშირისთვის უკანასკნელი დარტყმა იყო. ერთი რესპუბლიკა მეორის მიყოლებით აცხადებდა დამოუკიდებლობას, რსფსრ-ში პრეზიდენტმა ელცინმა ყველა მოკავშირე განყოფილება ხელახლა დაუქვემდებარა თავის თავს, ხოლო სსრკ-ს მეთაური გორბაჩოვი აღმოჩნდა გვირგვინის გარეშე მეფე. ფორმალურად ის მაინც რჩებოდა სახელმწიფოს მეთაურად, მაგრამ ძალაუფლების ბერკეტები აღარ გააჩნდა.

ახალი პირობებით წინა ხელშეკრულების გაფორმება ვეღარ მოხერხდა, ამიტომ პროექტი კიდევ ერთხელ დაექვემდებარა ცვლილებებს. ახლა სუვენერულ სახელმწიფოთა კავშირი აღარ იყო დაგეგმილი, როგორც რბილი ფედერაცია, არამედ როგორც ფხვიერი კონფედერაცია. საქმე იქამდე მივიდა, რომ რესპუბლიკებმა მიიღეს უფლება შეექმნათ საკუთარი შეიარაღებული ფორმირებები, რომელთა რაოდენობა ცალკე ხელშეკრულებებით უნდა განსაზღვრულიყო.

ყველა არ დათანხმდა ახალი პროექტის ხელმოწერას მაქსიმალური დათმობებით რესპუბლიკების სასარგებლოდ. უკრაინა მონაწილეთა სიიდან გამოვარდა დამოუკიდებლობისკენ მიმავალი გადატრიალების შემდეგ. ამის შემდეგ ელცინი გაჯიუტდა და განაცხადა, რომ უკრაინის გარეშე კავშირში არ გაწევრიანდებოდა.

1991 წლის დეკემბერში დაგეგმილი ხელშეკრულების ხელმოწერა მეორედ ჩაიშალა. 8 დეკემბერს, უკრაინის დამოუკიდებლობის რეფერენდუმიდან ერთი კვირის შემდეგ, რსფსრ-ს, უკრაინის და ბელორუსიის საბჭოთა სოციალისტური რესპუბლიკის ლიდერებმა ხელი მოაწერეს ბელოვეჟსკაიას შეთანხმებას, რომელმაც გამოაცხადა სსრკ-ს დაშლა.

ძნელი სათქმელია, რამდენად სიცოცხლისუნარიანი იქნებოდა ახალი გაერთიანება მისი შექმნის შემთხვევაში. ცხადია, ამ პროექტის განსახორციელებლად არასწორი დრო შეირჩა. ეს იყო დაგვიანებული პასუხი პროცესებზე, რომლებიც ძალიან შორს წავიდა. ის, რაც 1986 წელს საკავშირო ცენტრის ფანტასტიკურ კეთილშობილებად აღიქმებოდა, 1991 წელს უკვე არასაკმარისი ჩანდა საკავშირო რესპუბლიკებისთვის.

საბჭოთა კავშირი მსგავსი ინიციატივით რამდენიმე წლით ადრე რომ გამოსულიყო, შეეძლო რესპუბლიკურ ნომენკლატურას თავისი ნება ეკარნახა და რეფორმების პროცესი უფრო მართვადი გაეხადა. მაგრამ იმ დროისთვის, როდესაც სსრკ-ს პრეზიდენტი ამ პრობლემას წინაშე დადგა, რესპუბლიკური ლიდერებისთვის უკვე დამოუკიდებლობის პერსპექტივა მოჩანდა- ისინი არ იყვნენ ისეთივე დამთმობები, როგორც ადრე.