ოლთისისწყლის მარჯვენა ნაპირზე, მაღალ ტაფობზე აღმართულია იშხნის „ეკლესია გუმბათიანი, დიდშუენიერად ნაგები“ (ვახუშტი), საეპისკოპოსო, კათედრალი იქ ადრევე არსებობდა (VII ს.) ტაძარი „მეორედ აღაშენა“ 826 წლის ახლოს გრიგოლ ხანძთელის დეიდაშვილმა და თანამოღვაწემ საბა იშხნელმა, შემდეგ იგი რამდენჯერმე გადააკეთეს. ადგილობრივ მკვიდრთა შორის უკანასკნელ ხანამდე გავრცელებული იყო ასეთი გამონათქვამი: „განთქმულია სილამაზე ოშკისა, ადგილმდებარეობა ხახულისა და მხატვრობა იშხნისაო“. ძველი მხატვრობა ახლა თითქმის მთლიანად წარხოცილია, აქა-იქ შემორჩენილია ორიოდე ფრესკა. იქაურ მოღვაწეთაგან ცნობილია საბა იშხნელი (VIII-IX სს.), ვისაც კათედრალის აღდგენასთან ერთად მიეწერება იპოლიტე რომაელის თხზულებათა თარგმნა, ილარიონ იშხნელი (X-XI.სს), ვისი თაოსნობითაც დამზადდა ასკეტიკური ძეგლების კრებული, მესტიის სახარება (1033 წ.) და სხვა წიგნები, ამბერკი იშხნელი (XVI ს.), რომელმაც განაახლებინა და გააცხოველებინა 1233 წლის ძვირფასი კრებული და ა.შ.
იშხანში ლიტერატურული “საქმიანობის გაშლას და ხელნაწერთა სიმრავლეს ადასტურებს ზოგიერთი ნუსხის მინაწერიც. მაგალითად, შატბერდის კრებულის მინაწერი („ესე კაცისა შესაქმეი დაიწერა დედითა იშხნისაითა“), პარხლის მრავალთავის გადამწერის ცნობა („ესე” მამათა ცხორებაი, რომელი პარხალს არა ეწერა, იშხნით მოვიღე და მით გავასრულე“) და სხვა. მ. ბროსეს უნახავს 1034 წელს იშხანში გადაწერილი ეტრატის სახარების ნაწყვეტები ი. ჯავახიშვილი „დავითისა და ტირიჭანის წამებას" იშხანს უკავშირებდა.
თორთუმის ციხის ახლოს, თორთუმის ტბაში ჩამდინარე თორთუმისწყლის შესართავთან, მაღალ მთაზე, სოფელ ოშკში შემონახულია დიდი ტაძარი (X ს.), რომელიც გაოცებას იწვევს გრანდიოზულობით, სილამაზით, სამკაულებით, ჰარმონიული სტილით. მოცულობით მას ბაგრატის ტაძარი, სვეტიცხოველი და ალავერდის კათედრალი თუ შეედრებიან.
ოშკი თავის დროზე მწიგნობრობის აღიარებული კერა იყო. მონასტრის ტერიტორიაზე შემორჩენილია ნანგრევები დიდი ნაგებობისა, რომელიც სემინარია-სასწავლებლის შენობა უნდა ყოფილიყო. საფიქრებელია, იქ ეწეოდნენ ნაყოფიერ ორიგინალურ–შემოქმედებით მუშაობას ოშკელი მწიგნობრები, იქ იწერებოდა და ითარგმნებოდა თხზულებანი, იქ მზადდებოდა ხელნაწერები. უკვე X საუკუნეში მოღვაწეობდა იქ გრიგოლ ოშკელი, რომელიც ეწეოდა მთარგმნელობით საქმიანობას. კერძოდ, მან თარგმნა გრიგოლ ღვთისმეტყველის „საკითხავი სამხილებელი არიანოსთა და ევნომიანოსთა ბოროტად უწესოებისაი" და საფიქრებელია, მისივე „ქებაი და შესხმაი ნეტარისა კესარიოს ძმისა თვისისაი“.
იმავე საუკუნეში ოშკში მოღვაწეობდნენ სხვა მწიგნობრებიც. სახელდობრ, სტეფანოზ ოშკელი, რომელმაც „დიდებულსა ლავრასა ოშკს“ გადაწერა „სამოთხე“ იოანე ოქროპირის, ეფრემ ასურისა და სხვათა. სწავლათა თარგმანების შემცველი კრებული (ეს ხელნაწერი მან 977 წელს დაამზადა ცნობილი ათონელი მოღვაწეების იოანე-თორნიკესა და იოანე-ვარაზვაჩეს დავალებით); იოანე
ჩირა, რომელმაც იმავე ათონელი მოღვაწეების დაკვეთით X საუკუნის -70-იან წლებში გადაწერა „იოანე ოქროპირის ცხოვრება“ და კოზმან ვესტიტორის „აღმოყვანებისათვის ნაწილთა წმიდისა იოანე ოქროპირისათა კომანით ქალაქად სამეუფოდ კოსტანტინეპოლედ“.
ოშკის ლავრაში გადაწერილ წიგნთა შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობისაა ბიბლიის ხელნაწერი, რომელიც სამეცნიერო ლიტერატურაში ოშკის ან ათონის ბიბლიის სახელითაა ცნობილი (ეს უკანასკნელი სახელი მას ეწოდა ახლანდელი ადგილსამყოფელის მიხედვით); იგი „ლავრასა შინა დიდსა ოშკს“ დაუმზადებიათ 978 წელს მიქაელ ვარაზვაჩეს ძეს, სტეფანე მწერალსა და გიორგი
გელასის ძეს იოანე–თორნიკეს, – გამოჩენილი სარდლისა და მოღვაწის დავალებით.
ოშკის ბიბლია უძველესი თარიღიანი ნუსხაა ბიბლიის ქართული თარგმანის შემცველ ხელნაწერთა შორის და ძველი აღთქმის წიგნების თარგმნისა და რედაქციის საკითხების შესწავლისათვის დიდი მნიშვნელობა ენიჭება. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ზემოხსენებული მიქაელ ვარაზვაჩეს ძე არის ცნობილი ჰიმნოგრაფი მიქაელ მოდრეკილი, რომელმაც 978-988 წლებში შეადგინა ვეებერთელა ჰიმნოგრაფიული კრებული და მასში შეიტანა როგორც თავისი ორიგინალური ჰიმნები ისე ბევრი ქართველი ჰიმნოგრაფის (იოანე მტბევარის, იოანე მინჩხის, ეზრასა და სხვ.) პოეტური ქმნილებანი (ზოგ მკვლევარს მიქაელ მოდრეკილი შატბერდელ მოღვაწედ მიაჩნია).
ძველი ქართული სასულიერო პოეზიიდან მხოლოდ ამ კრებულს რომ მოეღწია, ჩვენ მაინც გარკვეული წარმოდგენა გვექნებოდა ქართული ჰიმნოგრაფიის სიღრმესა და მრავალფეროვნებაზე. კულტურულ-საგანმანთლებლო მუშაობა ოშკში გრძელდებოდა XI საუკუნეშიც (ეფრემ დიდი ოშკელი, შემდგომ შავი მთის მოღვაწე; გაბრიელ ოშკელი, რომელმაც 1033 წელს გადაწერა მესტიის სახარება და სხვა.
თორთუმისწყლის მარცხენა შენაკადის ხახულისწყლის პირას, სოფელ ხახულში, „შუენიერს, კარგს ადგილს“ დგას „დიდი, გუმბათიანი, დიდშუენიერად გებული" (ვახუშტი) ტაძარი, „დიდი ლავრა“, როგორც მას ძველად უწოდებდნენ. მისი აგება მიეწერება დავით კურაპალატს (გარდ. 1601 წ.). თურქ-ოსმალთა ბატონობის ხანაში მონასტერი დასუსტდა და დაეცა. დიდი ეკლესია, ცენტრალურ-გუმბათიანი ტაძრის და სამნავიანი ბაზილიკის სინთეზი მეჩეთად გადააკეთეს. გამაჰმადიანებული ქართველების ზრუნვის შედეგად ძველმა ნაგებობამ, შედარებით, უკეთ მოაღწია უკანასკნელ ხანამდე.
ხახულის სავანეში X-XI საუკუნეებში საკმაოდ ჩქეფდა ლიტერატურული ცხოვრება. იქაურ მოღვაწეთაგან ცნობილია იოანე ხახულელი, ბასილ ბაგრატის ძე, დავით თბილელი და სხვ. იქაურ ტრადიციებზე აღიზარდა გიორგი ათონელი. იოანე ხახულელის (X-XI სს.) თაოსნობით გადაიწერა რამდენიმე, წიგნი; ბასილ ბაგრატის ძე (XI ს.) განსწავლული იყო ფილოსოფიაში, მონაწილეობდა ეროვნული ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში (მან სხვადასხვა სალექსო ფორმის გამოყენებით შეთხზა ექვთიმე ათონელის საგალობლები); დავით თბილელმა (XI ს.) გადაწერა იოანე ოქროპირის თარგმანება იოანეს თავისა (მასთან ერთად იღეწოდნენ გიორგი კახი, სტეფანე გრძელი, საბა დაყუდებული და სხვ.); იქაური მწიგნობარია გრიგოლ ხახულელი, რომლის სახელი ათონური თვენის ხელნაწერმა (X–XI სს) შემოგევინახა;
გიორგი ათონელი ხახულს მიიყვანეს 1019 წელს, როდესაც იქ რამდენიმე მწერალი მოღვაწეობდა. პატარა გიორგი აღსაზრდელად მიაბარეს ილარიონ თუალელს, რომელიც „ვითარცა მთიები ბრწყინვიდა კრებულსა შორის მამათასა“. იქ ცხოვრობდა იგი 1019-1022 და 1034-1036 წლებში. გვაქვს საფუძველი ვიფიქროთ, რომ მომავალი დიდი მწერლის სულიერ ფორმირებაში, მშობლიური კულტურისადმი ინტერესის აღძვრასა და სიყვარულის გაღვივებაში ხახულის მწიგნობართა წრემ გარკვეული როლი შეასრულა. ხახულის მონასტრის ბიბლიოთეკიდან მოღწეულ წიგნებს უკანასკნელ წლებში მიემატა კიდევ ერთი ხელნაწერი გ. პატარაიას მიერ დიარბექირიდან (თურქეთი) ჩამოტანილი სვინაქსარი, რომელიც 1210 წელსაა გადაწერილი ზაქარია ფანასკერტელის შეკვეთით.
პარხალი – მონასტერი მდინარე პარხლის ხეობაში, ლაზისტანის ანუ პონტოს მთაგრეხილის აღმოსავლეთ კალთაზე. დაუარსებია დავით კურაპალატს X საუკუნეში. მაჰმადიანთა მომძლავრების შემდეგ ბაზილიკური ნაგებობა მეჩეთად გადაუკეთებიათ. პარხლის“ მოღვაწეთა შორის განსაკუთრებით ნაყოფიერი მწიგნობარი ყოფილა გაბრიელ პატარა (X-XI სს), რომელსაც გადაუნუსხავს რამდენიმე წიგნი. სახელდობრ, – პარხლის ოთხთავი, ნუსხურ ოთხთავთა შორის ერთ-ერთი უძველესი ხელნაწერი, მამათა სიტყვები და საკითხავები და პარხლის მრავალთავი, რომელიც შეიცავს იოანე ოქროპირის, გრიგოლ ნოსელისა და სხვათა საკითხავებს, იოანე ბოლნელის ქადაგებებს, შუშანიკისა და აბო თბილელის „წამებათა“ ტექსტებსა და სხვა ძეგლებს.
ამ ვეებერთელა კრებულის დამზადებისას გაბრიელი თავდაპირველად მხოლოდ დედათა ცხოვრების ამსახველი ძეგლების გადაწერას აპირებდა, შემდეგ გეგმა განავრცო და სამუშაო გაზარდა: „მამათა ცხორებაი, რომელი პარხალს არა ეწერა, იშხნით მოიღო და მით გაასრულა“.
პარხლის მრავალთავი გაფართოებული შინაარსისა და დიდი მოცულობის გამო მრავალთავის თავისებური ტიპია, რომლის შექმნა-ჩამოყალიბება ტაო-კლარჯეთის ლიტერატურულ სკოლას უკავშირდება. მრავალთავის ასეთი რედაქციის შემუშავებაში გაბრიელ პარხლელის წვლილი ერთობ საპატიოა.
ბანა – „ეკლესია გუმბათიანი, დიდი, შუენიერად ნაგები, კეთილშუენიერს ადგილს“ (ვახუშტი) ოლთისისწყლის მარჯვენა მხარეს (გ. ჩუბინაშვილის აზრით, აშენებული VII საუკუნეში, რესტავრირებულია IX–X საუკუნეთა მიჯნაზე); მალე იქცა არა მხოლოდ საეკლესიო-სარწმუნოებრივ, არამედ სახელმწიფოებრივ ცენტრად, ზოგჯერ ქართველ მეფეთა სამყოფადაც. ძველი, შენობა ბევრჯერ გადაკეთდა, სამხედრო ნაგებობადაც იქცა, დაინგრა კიდეც, მაგრამ მნახველზე მაინც წარუშლელ შთაბეჭდილებას ტოვებს. აკი ამიტომაც წერდა ერთი უცხოელი, ბანის კათედრალი, კონსტანტინოპოლის გამოკლებით, მთელ აღმოსავლეთში ულამაზესი და უმშვენიერესი ტაძარიაო.
ბანაში გაჩაღებული ლიტერატურული საქმიანობის შესახებ ცნობები ნაკლებადაა მოღწეული. ჩანს, ჟამთა სიავემ ტაოს მწიგნობრული კერების მემკვიდრეობა სხვაზე ადრე შემუსრა და გაანადგურა. მიუხედავად ამისა, ჩვენს ხელთ არსებული ორიოდე ცნობითაც შეგვიძლია ვივარაუდოთ, რომ ბანაში დამკვიდრებული ქართველები მეზობელი კერების ბინადრებს არ ჩამორჩებოდნენ. ნათქვამის საილუსტრაციოდ საკმარისია მოვიგონოთ ზაქარია ბანელის (XI ს.) თაოსნობით დამზადებული ხელნაწერები.
წყარო: ლევან მენაბდე – ძველი ქართული კულტურის კერები
