მონა ლიზა (აგრეთვე ცნობილი როგორც ჯოკონდა) — ახალგაზრდა ქალის პორტრეტი, რომელიც იტალიელი მხატვრის, ლეონარდო და ვინჩის მიერაა შექმნილი დაახლოებით 1503 წლისთვის. იგი მსოფლიოში ერთ-ერთი ყველაზე ცნობილი ნახატია ხელოვნების დარგში. მიეკუთვნება აღორძინების პერიოდს. გამოფენილია ლუვრში (პარიზი, საფრანგეთი).

ძნელია ნახატზე გამოსახული პიროვნების იდენთიფიცირება . დღემდე არსებობდა რამდენიმე სადვაო და ხშირად აბსურდული მოსაზრება ამ პიროვნების ვინაობის შესახებ:
ფლორენციელი ვაჭრის დელ ჯოკონდოს ცოლი;
ეკატერინე სფორცა;
იზაბელა დ’ესტე;
უბრალოდ იდეალური ქალი;
ახალგაზრდა ყმაწვილი ქალის სამოსში;
ლეონარდოს ავტოპორტრეტი.
საიდუმლო, რომელსაც უცნობი ქალის პორტრეტი მოიცავს, ყოველდღიურად მუზეუმში მილიონობით მნახველს იზიდავს.

1517 წელს, კარდინალმა-ლუი არაგონმა მოინახულა ლეონარდო თავის სახელოსნოში, საფრანგეთში. ამ შეხვედრის დეტალების აღწერა მოხდა კარდინალის მდივნის, ანტონიო დე ბეატისოს მიერ: „1517 წლის 10 ოქტომბერს, მე და ჩემმა ბატონმა, ამბუაზის ყველაზე დაშორებულ ნაწილში მოვინახულეთ მესიე, ლეონარდო და ვინჩი, ფლორენციელი, თეთრწვერა მოხუცი, რომელიც 70 წელზე მეტისაა, — ჩვენი დროის ყველაზე შესანიშნავი მხატვარი. მან თქვენ აღმატებულებას აჩვენა სამი ნახატი: ერთი ფლორენციელი ქალბატონის გამოსახულებით, ნატურით დახატული ჯულიანო მედიჩის ძმის, ლორენცო მშვენიერის თხოვნით. მეორე — იოანე ნათლისმცემლის ახალგაზრდობის პორტრეტი და მესამე — წმინდა ანა მარიასთან და ჩვილ იესო ქრისტე ერთად. ყოველი მათგანი შესანიშნავია. თავად შემოქმედისგან უკვე შეუძლებელი იყო რაიმე ახალი შემოქმედების ლოდინი, რადგან მას მარჯვენა ხელი პარალიზებული ჰქონდა.“
მკვლევართა ნაწილი მიიჩნევს, რომ „ფლორენციელი ქალბატონში“ იგულისხმებოდა „მონა ლიზა“. თუმცაღა, შესაძლებელია, რომ ეს სულ სხვა პორტრეტი იყო, რომლის შესახებ არანაირი ცნობა თუ ასლი არ შემორჩა, რის გამოც ჯულიანო მედიჩის არ შეიძლებოდა რაიმე კავშირი ჰქონოდა „მონა ლიზასთან“.

ჯორჯიო ვაზარის (1511—1574 წწ.), ცნობილი იტალიელი მხატვრების ბიოგრაფიების ავტორის თანახმად, მონა ლიზა (შემოკლებული მადონნა ლიზასგან) იყო ფლორენციელი ვაჭრის, სახელად ფრანჩესკო დელ ჯოკონდოს (Francesco del Giocondo) ცოლი, რომლის პორტრეტზეც ლეონარდომ 4 წელი დახარჯა და მაინც დაუსრულებელი დატოვა.
ვაზარი აქებს ნახატის ხარისხს: „ნებისმიერ ადამიანს, რომელსაც სურს ნახოს თუ რაოდენ კარგად შეუძლია ხელოვნებას შექმნას ბუნების იმიტაცია, თავისუფლად დარწმუნდება თავის მაგალითზე, რადგანაც ლეონარდომ აქ ყველა დეტალი შექმნა… თვალები სავსეა ბრწყინვალებითა და სისველით, როგორც ცოცხალ ადამიანებს… ნაზი, ვარდისფერი ცხვირი ნამდვილი გგონია… პირის წითელი ტონი, ჰარმონიულად ემთხვევა სახის ფერს… ვისაც არ უნდა შეეხედა, დაკვირვებით, მისი ყელისთვის, ყველას ეგონა, რომ პულსი ფეთქავდა…“
ვაზარი ასევე ხსნის მსუბუქ ღიმილს მის სახეზე: „თითქოსდა ლეონარდომ მოიწვია მუსიკოსები და მასხარები, რათა გაერთო დიდი ხნის პოზიორობისგან მოწყენილი ქალბატონი…“ შესაძლებელია ეს ისტორია სიმართლეს შეესაბამება, მაგრამ დასაშვებია, რომ ვაზარიმ იგი მხატვრის ბიოგრაფიას, მკითხველების გართობის მიზნით შეჰმატა. ვაზარი ასევე სიზუსტით აღწერს წარბებს, რომელიც ნახატზე არაა. ეს არაზუსტობა შეიძლება გამოწვეული ყოფილიყო თუ ავტორმა აღწერა ნახატი მეხსიერული მახსოვრობით ან სხვისი მონათხრობით. ნახატი კარგად იყო ცნობილი ხელოვნების მოყვარულთა შორის, თუმცა ლეონარდო გაემგზავრა იტალიიდან საფრანგეთში 1516 წელს და ნახატიც თან წაიღო. იტალიური წყაროების თანახმად, მას შემდეგ ნახატი საფრანგეთის მეფის ფრანსუა I (საფრანგეთი)-ის კოლექციაში იყო, თუმცა გაურკვეველი რჩება როდის და როგორ იქნა ნახატი შეძენილი და რატომ არ დაუბრუნა ლეონარდომ იგი დამკვეთს.
ვაზარის, დაბადებულს 1511 წელს, არ შეეძლო ენახა ნახატი საკუთარი თვალით, იგი იძულებული იყო დაყრდნობოდა ლეონარდო და ვინჩის ბიოგრაფიის უცნობი ავტორის ცნობებს. ზუსტად იგი წერს ნაკლებად ცნობილი ვაჭრის, ფრანჩესკო ჯოკონდოს შესახებ, რომელმაც შეუკვეთა თავისი მესამე ცოლის, ლიზას პორტრეტი. მიუხედავად ლეონარდოს ანონიმი თანამედროვის სიტყვისა, ბევრი მკვლევარი ეჭვობს, რომ ნახატი დაწერილი ყოფილიყო ფლორენციაში (1500—1505 წწ.). დახვეწილი ტექნიკა მიუთითებს ნახატის უფრო გვიან შექმნაზე. გარდა ამისა, იმ პერიოდში ლეონარდო ისეთი დაკავებული იყო „ანგიარის ბრძოლის“ შექმნით, რომ უარი უთხრა თავადის ქალ იზაბელა დ’ესტეს მიეღო მისი შეკვეთა.
საინტერესოა ის ფაქტიც, რომ ვაზარი თავის აღწერაში აღფრთოვანებულია არა ნახატისა და მოდელის მსგავსებით, არამედ ლეონარდოს მიერ ფიზიკური ფენომენის გადმოცემის ტალანტით. როგორც ჩანს, შედევრის ზუსტად ამ „ფიზიკურმა“ განსაკუთრებულობამ დატოვა ღრმა შთაბეჭდილება მხატვრის სალონში მოსულ მნახველებზე და მიაღწია ვაზარიმდე 50 წლის შემდეგ.

მკვლევართა უმრავლესობის აზრით, სურათზე გამოსახულია 26 წლის ფლორენციელი ქალბატონი ლიზა გერარდი. ბოლო დროს მკვლევარები ამტკიცებენ, რომ ეს არის პაპ ლევ XI-ის ძმის, ჯულიანო მედიჩის სიყვარული პაჩიფიკა ბრანდანო. ძალიან ლამაზი პაჩიფიკა მაცდუნებელი, მომაჯადოებელი, ჭკვიანი და ვერაგი ქალი იყო.
თავისი ღიმილით მამაკაცებს აგიჟებდა და ბევრი თვითმკვლელობამდე მიჰყავდა.
მხატვარმა ამ პორტრეტის ხატვა 61 წლისამ დაიწყო და 67 წლისამ დაამთავრა. საოცარია, მაგრამ ლეონარდოს ამ სურათმა ბედნიერება არ მოუტანა. მხატვარი დღიურში წერს: “მედიჩებმა შემქმნეს და გამანადგურეს”.
შეუცნობელის მკვლევარები ამ უცნაურ ჩანაწერს ასე ხსნიან: “პაჩიფიკა ტიპიური ენერგეტიკული ვამპირი ქალი იყო. ქალის ქმარი, ესპანელი თავადი კარიერის ზენიტში გარდაიცვალა, ჯულიანო მედინი ჭლექით დაიღუპა. პაჩიფიკას შვილებიდან ზოგი ბავშვობაში მოკვდა, ზოგი მოწამლეს, ორი კი დუელში მოკლეს”.
პაჩიფიკას პორტრეტი “ვამპირად” იქცა. სურათი ძლიერი ენერგეტიკული სტრუქტურაა. ფერმწერი არა მხოლოდ ამა თუ იმ სიუჟეტს ხატავს – მას ტილოზე გადააქვს თავისი გრძნობები, აზრები და განწყობილება, რომელიც სურათის ენერგეტიკის ფორმირებაში წამყვან როლს თამაშობს. ხანდახან მხატვარი თავადაც ვერ აცნობიერებს, რომ თავისი სურათის მნახველს იმ ნეგატივით ტვირთვას, რომლისგან თავად თავისუფლდება ტილოს შექმნის პროცესში.
პაჩიფიკა ბრანდანოს პორტრეტი ტილოზე გაცოცხლდა და ენერგეტიკულ ვამპირად იქცა, თავად ქალი კი მალე გარდაიცვალა. ამ ვამპირის ზეგავლენას ლუვრის დამთვალიერებლები საკუთარ თავზე გრძნობენ. მათ მიაქციეს ყურადღება, რომ რაიმე მიზეზით მუზეუმის გარკვეული ხნით დაკეტვის დროს “ჯოკონდას” ფერები იცრიცება, ღიმილი კი თითქმის შეუმჩნეველი ხდება, მაგრამ როგორც კი დარბაზი დამთვალიერებლით ივსება, საღებავები თანდათან ცოცხლდება და ქალის სახეზე ღიმილი ათამაშდება.