IX საუკუნის შუა წლებში პალესტინაში მდგომარეობა ნაწილობრივ შეიცვალა, შეიქმნა ერთგვარი პირობები სამონასტრო ცხოვრებისათვის, იმ დროისათვის ქართველი მოღვაწენი მრავლად იყვნენ იერუსალიმსა და მისი მიდამოების ეკლესია-მონასტრებში, მაგრამ არ არსებობდა მძლავრი ცენტრი, რომელიც უხელმძღვანელებდა პალესტინის სავანეებში გაფანტულ ქართველობას, სათავეში ჩაუდგებოდა და ორგანიზებულად წარმართავდა მის საზოგადოებრივ-კულტურულ საქმიანობას, ასეთი ცენტრის არსებობა კი აუცილებელი იყო წინაპართა ღვაწლის წარმოსაჩენად და ქართველთა უფლებების დასაცავად წმინდა ადგილებზე.

ამასთანავე, საქართველოს პოლიტიკურმა აღმავლობამ განაპირობა ქართველი საზოგადოებრიობის განსაკუთრებული ყურადღება პალესტინისადმი და მოამწიფა საკითხი ახალი სავანის დაარსებისა. მართლაც, იერუსალიმის ახლოს აშენდა ჯვრის მონასტერი, სადაც თავი მოიყარა ქართველთა დიდმა ჯგუფმა. იგი იქცა პალესტინელი ქართველების მთავარ შესაკრებ პუნქტად და პილიგრიმთა საიმედო თავშესაფრად, იერუსალიმსა და მის შემოგარენში მოსახლე ქართველთა რელიგიური და კულტურული მოღვაწეობის ცენტრად, მწიგნობრულ–შემოქმედებითი მუშაობის მნიშვნელოვან კერად.

ჯვრის მონასტერი ადრე იერუსალიმიდან ოდნავ მოშორებით (სამხრეთ–დასავლეთით) იდგა, ახლა კი ქალაქის გაზრდის შედეგად მის ტერიტორიაზეა, ახალ კვარტალთა შუაგულში, ზეთისხილის ბაღნარში. ადგილი, სადაც ჯერის მონასტერი აშენდა, მიჩნეული იყო წმინდა ადგილად, რადგან, ცნობილი გადმოცემით, რომელიც ქრისტიანულ სამყაროში სხვადასხვა ვარიანტითაა გავრცელებული, იქაური ხისაგან გააკეთეს ჯვარი, რომელზეც აცვეს ქრისტე. ამ გადმოცემამ დიდად შეუწყო ხელი მონასტრის პოპულარობას; იგი პალესტინის ერთ-ერთ უმნიშვნელოვანეს სიწმინდედ ითვლებოდა და მრავლად იზიდავდა პილიგრიმებს, რომელთა ჩანაწერებში უხვად ვხვდებით ცნობებს პალესტინელ ქართველთა ცხოვრება–მოღვაწეობაზე.

ჯვრის მონასტერი XI საუკუნის 30–50-იან წლებში დააარსა შავშელმა მოღვაწემ გიორგი-პროხორემ. ზოგიერთი ცნობით, ჯვრის მონასტერი თითქოს უფრო ადრეული ხანისაა, კერძოდ, V საუკუნის. გადმოცემით, ქართველთა პირველმა ქრისტიანმა მეფემ მირიანმა იშოვა ადგილი, მიწის ნაკვეთი, სადაც შემდეგ ვახტანგ გორგასალმა (ან მისი დახმარებით პეტრე ქართველმა) ააშენა ტაძარი; მონასტრისათვის ადგილის მოპოვებასა და იქ ქართული სავანის აშენებაზე არსებული გადმოცემის ანარეკლი შეინიშნებოდა ჯვრის ტაძრის ფრესკებსა (ქართველ მეფეთა გამოსახულებებში) და წარწერებში. მართალია, ამჟამად აღარც ფრესკები ჩანს და აღარც მათი წარწერები, მაგრამ თვითმხილველთა ჩანაწერებით ნაწილობრივ მაინც ხერხდება ადრინდელი ვითარების გათვალისწინება.

ჩვენამდე მოღწეული მთელი ლიტერატურული, იკონოგრაფიული თუ სხვა მასალის გაანალიზება სრულ საფუძველს გვაძლევს დაბეჯითებით განვაცხადოთ, რომ დამოწმებული გადმოცემა მცდარია. ყველა ცნობილი წყარო – „პროხორეს ცხოვრება“, „გიორგი ათონელის ცხოვრება“, ჯვრის მონასტრის ხელნაწერთა ანდერძ-მინაწერები, სინის მთის სულთა მატიანე და სხვა, მონასტრის მშენებლად გიორგი-პროხორეს მიიჩნევს, ხოლო ტაძარს XI საუკუნის შუა წლებით ათარიღებს (როგორც ჩანს, გიორგი-პროხორემ ჯვრის მონასტრის მშენებლობა დაიწყო XI საუკუნის 30-იან წლებში, დაამთავრა 50-იანი წლების მიწურულსა თუ 60-იანი წლების დამდეგ). წყაროების ჩვენების საფუძველზე ისიც შეგვიძლია დავსძინოთ, რომ გიორგი-პროხორეს დახმარებია გიორგი ათონელი.

ახალდაარსებულ სავანეში თავი მოიყარა ქართველ მოწესეთა მრავალრიცხოვანმა ჯგუფმა, შეიქმნა მოზრდილი ქართული კოლონია, რომელიც მიუხედავად იერუსალიმში მაჰმადიანთა ბატონობისა და ქართველთა შევიწროებისა, საქართველოს სამეფოს დაუძლურების გამო ეკონომიკური დახმარების შემცირებისა (XIII საუკუნიდან) და ბერძენ სამღვდელო პირთა მიერ ჩვენი კუთვნილი ადგილებისა და სიძველეთა მიტაცებისა, XIX საუკუნემდე განაგრძობდა არსებობას. ამ კოლონიაში ბევრი მწიგნობარი იყო. ზოგიერთი მათგანი ადრე სხვაგან მოღვაწეობდა, ახლა ჯვარში დასახლდა და იქ განაგრძო ლიტერატურული საქმიანობა.

ჯვრის მონასტერში წამოწყებული მრავალმხრივი შემოქმედებითი მუშაობის მოთავე გიორგი-პროხორე იყო. ის გახლდათ ნაყოფიერი მწიგნობარი, ხელნაწერთა გამრავლების ინიციატორი, თანამოღვაწეთა შორის სამუშაოს განმანაწილებელი და ა.შ.
გიორგი-პროხორემ გარს შემოიკრიბა მწიგნობრები (იოანე დვალი, მიქაელ დვალი და სხვ.), საგანმანათლებლო საქმიანობაში ჩააბა როგორც ჯვრის ბინადარნი, ისე სხვა სავანეთა ქართველი მოღვაწენიც (მაგალითად, 1038 წელს საბას ლავრაში მიქაელ ჩიხუარელს, რომელიც მიქაელ დვალის შემწეობით მუშაობდა, ხელნაწერი დაამზადებინა). ბუნებრივია, კიდევ უფრო ენერგიულად მუშაობდნენ გიორგი-პროხორეს თანამოღვაწენი, რომლებიც მის დავალებას ჯვრის მონასტერში ასრულებდნენ (გიორგი-პროხორეს ინიციატივითა და ხელშეწყობით იქ დამზადდა არაერთი ხელნაწერი, მაგალითად, იოანე და მიქაელ დვალებმა გადაწერეს გრიგოლ ღვთისმეტყველის, ბასილ დიდისა და სხვათა თხზულებანი, იოანე დვალმა – დეკემბერ-თებერელის თვენი და ა.შ.).
გიორგი პროხორე მონასტრის დაარსებისთანავე ზრუნავდა როგორც ცალკეულ თხზულებათა გადაწერაზე, ახალი ხელნაწერების დამზადებაზე, ისე პალესტინის გამოჩენილ მოღვაწეთა „ცხოვრების“ კრებულის შედგენაზეც. სწორედ მისი თაოსნობით შეიქმნა „პალესტინის პატერიკის" ქართული ნუსხა, რომელიც მრავალი ძეგლის თარგმანს შეიცავს. კერძოდ, კრებულში შესულია „ცხორებაი და განგებაი წმიდათა მამათაი სტეფანეისი და ნიკონისი", „ცხორებაი და განგებაი წმიდისა იოანე ურჰაელისაი“, „ცხორებაი ნეტარისა ჩუენისა საბაისი“ და სხვ. ხელნაწერი, რომელიც ამჟამად ლონდონშია დაცულა, დაუმზადებია შავ იოანეს (1034–1042 წწ). გიორგი-პროხორე, როგორც ჩანს, თვითონაც იღებდა უშუალო მონაწილეობას ხელნაწერთა დამზადებაში.

ინგლისში (ოქსფორდის ბოდლეს ბიბლიოთეკაში) ინახება კრებული, რომელშიც წარმოდგენილია „წამება-ცხოვრებანი“ („წამებაი წმიდისა კონონისი და ძისა მისისაი“, „წამებაი წმიდისა და დიდებულისა მოწამისა გიორგისი", „ცხორებაი წმიდისა პელაგიაისი“, „ცხორებაი ნეტარისა დედისა ნისიმესი“ და სხვ). შემორჩენილი ანდერძით გიორგი პროხორე მის გადამწერად და შემმოსველადაც კი გვევლინება. გიორგიპროხორეს გადაწერილად მიიჩნევენ მრავალთავის იმ ფურცლებს, რომლებიც დაცულია ლაიფციგში. ინგლისსა და გერმანიაში შემონახული მასალა საფუძველს გვაძლევს დავასკვნათ, რომ ჯვრის მონასტრის დამაარსებელი არა მარტო ხელნაწერთა მომგებელი და იქაური წიგნსაცავის დამფუძნებელი იყო, არამედ გაწაფული კალიგრაფიც.

ამრიგად, ჯვრის მონასტერში ადრევე გაჩაღდა ხელნაწერთა გამრავლება. გარდა დასახელებულისა, კიდევაა ცნობილი გიორგი პროხორეს სიცოცხლეში იქ დამზადებული რამდენიმე ხელნაწერი. მაგალითად, გაბრიელ საყვარელის მიერ გადაწერილი პარაკლიტონი (1061 წ.) და სახარება (1062 წ.) ხელნაწერთა გამრავლება და ზოგჯერ ორიგინალურ-შემოქმედებითი საქმიანობაც შეინიშნება გიორგი პროხორეს გარდაცვალების შემდგომ ხანაშიც. XI საუკუნის 60-იანი წლების მოღვაწე უნდა იყოს ის უცნობი ქართველი მწიგნობარი, რომელსაც დაუწერია ზემოთ დამოწმებული „პროხორეს ცხოვრება“. ამ ძეგლის მნიშვნელობა პალესტინის ქართული კოლონიის ისტორიისა და იერუსალიმელ ქართველთა კულტურულ-აღმშენებლობითი საქმიანობის შესასწავლად ძალზე დიდია. არსებითად იგია უპირველესი და უსრულესი წყარო ჯვრის მონასტრის აღმშენებლის – გიორგი პროხორეს ბიოგრაფიის შესასწავლად.

XI საუკუნის მეორე ნახევარში, 1066 წლის ახლოს, ჯვრის მონასტერში დამზადდა სვინაქსარი, რომელშიც შეტანილია როგორც აღაპები, ისე ქართველ მოღვაწეთა სვინაქსარული „წამება-ცხოვრების“ ტექსტები. ახალაღმოცენებულ სავანეში ინტენსიურად გაშლილი საქმიანობის შედეგად გიორგი პროხორეს მიერ დაარსებული წიგნსაცავი სწრაფად გაიზარდა. იგი შეივსო და გამდიდრდა არა მხოლოდ ადგილზე, – ჯვრის სავანეში დამზადებული ხელნაწერებით, არამედ სხვა ქართულ კერებში გადაწერილი წიგნებითაც. ჯვრის მონასტერს ხელნაწერები შესწირეს კალიპოსელებმა, საქართველოში მოღვაწე მწიგნობრებმა და სხვებმა.

ამრიგად, ჯვრის მონასტერი დაარსებისთანავე იქცა პალესტინის ყველა ქართული სავანის სულიერ-ლიტერატურულ ცენტრად, მწიგნობრულ-საგანმანათლებლო მუშაობის მნიშვნელოვან კერად. უკვე გიორგი პროხორეს წინამძღვრობის პერიოდში გაჩაღდა იქ ნაყოფიერი ლიტერატურული საქმიანობა, რომელიც წარმატებით გრძელდებოდა მრავალი წლის მანძილზე, რასაც თვალნათლივ წარმოაჩენს და ადასტურებს იქაურ ხელნაწერთა უმდიდრესი კოლექცია, მაგრამ, მაინც შესამჩნევია, რომ იერუსალიმელ ქართველთა შემოქმედებითი მუშაობა რამდენადმე შეზღუდული იყო. ჯვრის სავანე ძირითადად კალიგრაფთა კერა იყო. ის ადრინდელ ქართულ სავანეებს, რასაკვირველია, საგრძნობლად ჩამორჩებოდა; საერთოდ პალესტინელ ქართველთა კულტურულ-ლიტერატურული საქმიანობა ძველებური (VIII–X სს.) მასშტაბისა და გაქანებისა აღარ იყო.

მართალია, გიორგი პროხორეს, მომდევნო ხანაში იერუსალიმელი ქართველები ეკონომიკურად და უფლებრივად გაძლიერდნენ, სავანეთა რიცხვი გაიზარდა და მწიგნობრები განაგრძობდნენ საქმიანობას, მაგრამ პალესტინის ქართულ კოლონიას მაინც აღარ ძალუძდა ძველი დიდების შენარჩუნება, ამის მიზეზი იყო ერთი მხრივ, მაჰმადიანურ გარემოცვაში მომწყვდეული იერუსალიმის მოწყვეტა ბიზანტიის კულტურული ცენტრებისაგან, მეორე მხრივ, ქართულ-ბიზანტიური სახელმწიფოებრივი ურთიერთობის გაცხოველება, რასაც შედეგად მოჰყვა საკუთრივ ბიზანტიის ტერიტორიაზე თუ მისი გავლენის სფეროში ქართული სავანეების აღმოცენება და იქ ქართველთა შემოქმედებითი ცენტრების გადანაცვლება.

იმის მიუხედავად, რომ პალესტინის კერძოდ, იერუსალიმის ქართულ კოლონიას აღარ ჰქონდა ძველებური კულტურული მნიშვნელობა, ქართველ მოღვაწეთა სწრაფვა იქაური სავანეებისაკენ მაინც შესამჩნევი იყო; მგზავრობის სამიშროება, პოლიტიკური არეულობა და გაუთავებელი ბრძოლა, რაც გრძელდებოდა მრავალი წლის მანძილზე, ვერ აფრთხობდა ქართველ პილიგრიმებს, ვერ ანელებდა ქართველთა ინტერესს იერუსალიმისადმი.
გიორგი პროხორეს შემდგომ, თურქ-სელჩუკთა გაძლიერებისა (1071–1099) თუ ჯვაროსანთა ბატონობის (1099–1187) წლებში, იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი კარგა ხანს იყო პალესტინის ქართული სავანეების ადმინისტრაციულ–ორგანიზაციული ცენტი. ახლო აღმოსავლეთში ჯვაროსანთა ლაშქრობამ და მაჰმადიანთა შევიწროებამ, ერთი მხრივ დავით აღმაშენებლის დროინდელი საქართველოს პოლიტიკურმა ძლიერებამ და საერთაშორისო ავტორიტეტმა, მეორე მხრივ, განაპირობა იერუსალიმელ ქართველ მოღვაწეთა მდგომარეობის გაუმჯობესება. თურქ-სელჩუკთა მიერ იერუსალიმის აღებისას დარბეული და ნაწილობრივ დანგრეული ჯვარი აღდგა და განახლდა, მოიხატა. ქართველთა სავანეში ცხოვრება გამოცოცხლდა. ეს ბუნებრივი შედეგი იყო დავით აღმაშენებლის მზრუნველობისა და მშვენიერი დემონსტრაცია საქართველოს ძლიერებისა.
საქართველოდან მიღებული შეწირულებით აღდგენილ-განახლებულ სავანეში მომრავლდნენ ქართველი მოღვაწენი, სამონასტოო ცხოვრების გამოცოცხლების კვალდაკვალ გაიშალა ქართველ მწიგნობართა საქმიანობა, გააქტიურდნენ კალიგრაფები, გაგრძელდა ხელნაწერთა დამზადება. ტრადიციული გადმოცემით (ტ. გაბაშვილი, თ. ბაგრატიონი), ამ პერიოდში ჯვარში მოღვაწეობდა არა მხოლოდ კალიგრაფთა ჯგუფი, არამედ ისეთი მწერალი, როგორიცაა ჩვენ მიერ არაერთგზის მოხსენიებული არსენ იყალთოელი. ძველ წყაროებში ამ გადმოცემის დამადასტურებელი საბუთი არ ჩანს, ამიტომ ჩვენ მხოლოდ კალიგრაფებზე მსჯელობით დავკმაყოფილდებით. კერძოდ, მოვიხსენიებთ მიქაელ გვირგენისძეს, რომელმაც 1141-1156 წლებში გადაწერა „სტოდიერი" და გიორგი დოდის, რომელმაც 1155 წელს გადაწერა გიორგი ათონელის დიდი სვინაქსარი. სხვათა შორის, უკანასკნელად დასახელებულმა ხელნაწერმა შემოგვინახა აღაპები, რომლებშიც იხსენიებიან ჯვაროსნები. ქართველებისა და ჯვაროსნების ერთობლივმა ბრძოლამ მაჰმადიანთა ურდოების წინააღმდეგ ისინი დააახლოვა და დააკავშირა. ჯვაროსნები სათანადოდ აფასებდნენ ქართველთა როლს მაჰმადიანთა წინააღმდეგ ბრძოლაში. ჩანს, ისინი ჯვრის სავანის ბინადრებსაც ეხმარებოდნენ, ხოლო ამათ მადლიერების ნიშნად მათი მოსახსენებლები დააწესეს. ჯვაროსანთა ბატონობა იერუსალიმში დიდხანს არ გაგრძელებულა, იერუსალიმი 1187 წელს ეგვიპტის სულთანმა სალადინმა
აიღო.

მაჰმადიანთა გარემოცვაში მოხვედრილ ჯვრის მონასტერს ქართველი მოღვაწენი შეძლებისდაგვარად ეხმარებოდნენ. ამ დახმარებამ განსაკუთრებული სახე მიიღო იმ პერიოდში, როდესაც საქართველოს სათავეში ედგა თამარ მეფე. მაშინ ქართველობამ აღმოსავლეთში მცხოვრებ ქრისტიანთა მფარველობის უფლებაც მოიპოვა; მაჰმადიანურ ქვეყნებში მოგზაურ ქართველებს პრივილეგიები მიენიჭათ. მართებულად შენიშნავდა ცნობილე ევროპელი სწავლული რ.ჟანენი, რომ „ძველად ყველა იმ ხალხთა შორის, რომელთაც ამ დროს განსაკუთრებული უპირატესობა და გავლენა ჰქონდათ წმინდა ქალაქში, ქართველებს უდავოდ ერთი უპირველესი ადგილი ეჭირათ“. არაა ინტერესს მოკლებული, რომ იერუსალიმში გაშლილი ეროვნული დროშებით შესვლის უფლება მხოლოდ ქართველებს ჰქონდათ. სწორედ, იმ პერიოდში, თამარის ზეობაში, დაეხმარა იერუსალიმის ჯვრის სავანეს დიდი ქართველი მწერალი და მოაზროვნე შოთა რუსთაველი.

აზრი იერუსალიმში რუსთაველის წასვლასა და იქ (ჯვრის მონასტერში) ცხოვრებაზე კარგა ხანია გავრცელებულია როგორც ჩვენს ხალხურ სიტყვიერებაში, ისე სამეცნიერო ლიტერატურაში. იგი შეიჭრა სიტყვაკაზმულ მწერლობაშიც. ამასთანავე, რუსთაველს ზოგჯერ ბერად მიიჩნევდნენ და მის საფლავს იერუსალიმშივე იგულებდნენ. სათანადო საფუძველს თითქოს იძლეოდა ზეპირი გადმოცემა, ჯვრის მონასტრის ფრესკა და სააღაპე წიგნის ცნობა.
1959 წელს, უკრაინელმა მწერალმა გ. პლოტკინმა კვლავ წამოჭრა ჯვრის მონასტერში რუსთაველის საფლავის არსებობის საკითხი. მართალია, ეს ვარაუდი არ დადასტურდა, მაგრამ გამოჩენილი ქართველი მოღვაწეების – ი. აბაშიძის, ა. შანიძისა და გ. წერეთლის ექსპედიციამ (1960 წ.) საყურადღებო მასალები მოიპოვა ჩვენთვის საინტერესო პრობლემაზე. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია რუსთაველის პორტრეტი წარწერითურთ, მაგრამ პორტრეტის მოპოვებით საკითხი არ ამოწურულა. ჩვენ არ გაგვაჩნია რამე ავთენტური წყარო იმის სამტკიცებლად, რომ რუსთაველი იყო იერუსალიმში და იქ გარდაიცვალა. მართალია, ამის ხელაღებით უარყოფა ძნელია, მაგრამ არც დამადასტურებელი მასალა ჩანს. რუსთაველის პორტრეტის დახატვა (და თუ გნებავთ აღაპის დადება) რასაკვირველია, ჯერ კიდევ არ ნიშნავს, რომ პოეტი ჯვარში იყო; ეს შეიძლება იმით ავხსნათ, რომ თამარის მეჭურჭლეთუხუცესი დაეხმარა ტაძარს, ამისთვის კი იერუსალიმის ჯვრის მონასტერში წასვლა სავალდებულო არ იყო. ასე რომ, მართალია, რუსთაველის სახელი მჭიდროდ უკავშირდება ჯვრის მონასტერს, რომელიც მან განაახლა და მოახატვინა მაგრამ ამით არ დასტურდება რომ დიდი პოეტის საფლავი მაინცდამაინც იერუსალიმშია საძიებელი.
თამარისდროინდელი საქართველო, – ვითარცა წინა აზიის უძლიერესი სახელმწიფო, ახლო აღმოსავლეთის ქრისტიანთა დამცველის როლმი გამოდიოდა. მისი სამხედრო პოტენციალი ისე დიდი იყო და პოლიტიკური წონა ისე შესამჩნევი, რომ ბევრ დასავლელს სავსებით სარწმუნოდ ეჩვენებოდა საქართველოს ძლიერებაზე შეთხზული ლეგენდები. მას შემდეგაც, რაც ეგვიპტელებმა აიღეს იერუსალიმი (1244 წ.) და ქრისტიანი მოსახლეობა მძიმე მდგომარეობაში აღმოჩნდა. ქრისტიანულ სავანეებს არსებობა გაუძნელდათ, ქართველებმა ერთხანს კიდევ შეინარჩუნეს ძველი პატივი და დიდება, მაგრამ თანდათან ვითარება შეიცვალა. მაჰმადიანურ გარემოცვაში მყოფ ჯვრის მონასტერს მოაკლდა როგორც პოლიტიკური მხარდაჭერა, ისე მატერიალური დახმარება; ჯვრის ბინადართა მთავარე საზრუნავი სავანის შენარჩუნება იყო, მაგრამ ეს საკმაოდ ძნელი აღმოჩნდა. 1273 წელს ჯვარი მაჰმადიანებმა იგდეს ხელთ და მეჩეთად აქციეს. ეს იყო არა მარტო მიტაცება სავანისა, არამედ, ამასთანავე, შეურაცხყოფა ქართველთა ეროვნულ-სარწმუნოებრივი ღირსებისა.

ჯვრის მონასტრის „დატყვევება“ და მეჩეთად გადაკეთება, ქართველთა სიწმინდეთა შებღალვა და ეროვნულ გრძნობათა შელახვა, როგორც იერუსალიმში, ისე საქართველოში უდიდესი მნიშვნელობის ტრაგიკულ აქტად, ეროვნულ უბედურებად იქნა მიჩნეული. იერუსალიმის უმთავრესი სავანის – ჯერის მონასტრის დაკარგვის შემდგომ, პალესტინამაც დაკარგა ძველი მნიშვნელობა ჩვენი კულტურისათვის. ქართველთა საზრუნავი ისღა იყო, რომ როგორმე შეენარჩუნებინათ ძველი უფლებები და აღედგინათ პრესტიჟი.

XIV საუკუნის დამდეგს ჯვარი განთავისუფლდა მაჰმადიან მპყრობელთაგან. მისი კრებული გამოცოცხლდა და ამოძრავდა, მწიგნობრებმა განაახლეს ლიტერატურული საქმიანობა, გაჩაღდა შემოქმედებითი მუშაობა, დამზადდა არაერთი კრებული, დაიწერა საყურადღებო ძეგლები. სწორედ იმ ხანებში შეიქმნა მცირე ზომის ჰაგიოგრაფიული თხზულება, რომელშიც აღწერილია თავგადასავალი „წმიდისა ახლისა მოწამისა ნიკოლოზისი დვალისაი". იგი გვაცნობს სირია-პალესტინაში ეგვიპტელთა ბატონობას, ქრისტიანთა დევნა-შევიწროებას, იერუსალიმელ ქართველთა ცხოვრებას. მისი უცნობი ავტორი, იერუსალიმელი ქართველი მოღვაწე, ჯვრის სავანის მწიგნობარი, XIV საუკუნის პირველი ნახევრის მწერალი უნდა იყოს. დაახლოებით იმავე ხანაში მოღვაწეობდა ჯვრის მონასტერში მეორე უცნობე ქართველი მწერალი, – ავტორი „ლუკა მუხაისძის წამებისა“, რომელიც გვამცნობს მაჰმადიანთა მიერ ქართული სავანის ხელში ჩაგდებასა და იქაურ მოღვაწეთა შევიწროებას, ჯვრის მონასტრის წინამძღვრის ლუკა მუხაისძის ტრაგიკულ თავგადასავალს. ჩანს იმ ეპოქაში ჯვრის კრებულმა განსაკუთრებული ყურადღება მიაქცია ქრისტიანობისათვის და კერძოდ, ქართული ქრისტიანული ეკლესიისათვის თავდადებულ მოღვაწეთა ცხოვრებისა და მოწამებრივი აღსასრულის ამსახველი ძეგლების შექმნას.

XV-XVI საუკუნეებში იერუსალიმში ქართველთა მდგომარეობა კვლავ გაუარესდა. მაჰმადიანთა ურდოებისაგან თავმობეზრებული ქართველობა მაინც ცდილობდა ძველ ნაგებობათა შენარჩუნებას, ქართველთა უფლებების დაცვასა და წარმოჩენას. ჩვენი წინაპრების ენერგიული მოქმედება – პალესტინის ქართულ სიძველეთა დაცვა განპირობებული იყო არა მხოლოდ ქრისტიანულ სიძველეთა სიყვარულით, არამედ, უფრო მეტად, ეროვნული გრძნობით. იერუსალიმის ქართულ სიძველეთა დაცვა ქართველთათვის ეროვნული სარწმუნოებისა და ეროვნული ღირსების დაცვა იყო.
ამ საუკუნეებში, მიუხედავად ასეთი ძნელბედობისა, მეტნაკლები ძალით მაინც გრძელდებოდა საგანმანათლებლო საქმიანობა, შეგვიძლია დავასახელოთ XVI საუკუნის რამდენიმე მოღვაწე, მაგალითად, ბეენა ჩოლოყაშვილი, ზოსიმე კუმურდოელი და სხვა, მაგრამ ეს საქმიანობა უმთავრესად ბარნაბა თბილელისა და ვლასი ურბნელის სახელებთანაა დაკავშირებული. ბარნაბა ძველ ტექსტებს აცხოველებდა და დაკლებულ ადგილებს ავსებდა, ვლასი ძველ ფოლიანტებს კრავდა და კაზმავდა. ხელნაწერი მემკვიდრეობის აღდგენა და დაცვა მათ ძირითად საქმედ მიიჩნიეს და ინტენსიური მუშაობით არაერთი ძველი წიგნი გადაგვირჩინეს (მარხვანი, მეტაფრასი, თვენი, სადღესასწაულო, სვინაქსარი და სხვ).

XVII საუკუნეში ქართველთა ყურადღება იერუსალიმის ქართული კოლონიისადმი გაიზარდა და დახმარება ჯვრის სავანისადმი შესამჩნევი გახდა. ქართველმა მოღვაწეებმა უპირველეს მიზნად დაისახეს ძველ ნაგებობათა აღდგენა, დაგირავებული ნივთების დახსნა, ძველი უფლებების (თუნდაც ნაწილობრივ) აღდგენა. საჭირო იყო ენერგიული ხელმძღვანელი, რომელიც ქართული კოლონიის მეთაურის მძიმე მოვალეობას იკისრებდა, სიძნელეებს არ შეუშინდებოდა და თანამოღვაწეებთან ერთად გადამჭრელ ზომებს მიიღებდა ქართველთა შეწირულების გონივრულად გამოყენებისა და იერუსალიმის ქართული სათვისტომოს დაცემა-დაკნინების შეჩერების მიზნით. ასეთ მეთაურად იერუსალიმის ქართველობას მოევლინა ნიკოლოზ ჩოლოყაშვილი, რომელმაც XVII საუკუნის 40-იან წლებში მრავალმხრივი მუშაობა გააჩაღა ჯვრის მონასტერში, მის რესტავრაციას და გაძლიერებას შეალია თავისი ძალა და ენერგია მაგრამ დაღმავალ გზაზე დამდგარ კოლონიას მაინც არაფერი ეშველა.

XVII საუკუნის მეორე ნახევარში ქართველთა მდგომარეობა იერუსალიმში, ჯვარსა თუ სხვა ქართულ ეკლესია-მონასტრებში კვლავ მძიმე იყო. საქართველოს სახელმწიფოებრივ-პოლიტიკურმა მდგომარეობამ, ერთი მხრივ, იერუსალიმის ბერძნული საპატრიარქოს დასუსტებამ–მეორე მხრივ, ქართული კოლონიის არსებობა, ქართველ მოღვაწეთა საქმიანობა კიდევ უფრო გააძნელა. ქართველთა და იერუსალიმის საპატრიარქოს ერთობლივმა გაჭირვებამ ისინი დააახლოვა და დააკავშირა. ამ კავშირში იერუსალიმელი პატრიარქები სათანადო გამორჩენას ელოდნენ და მიზანსაც მალე მიაღწიეს – XVII საუკუნის დასასრულს დოსითეოს პატრიარქმა (1639-1709) ხელთ იგდო ქართველთა სავანე. მას შემდეგ ჯვრის მონასტერი ბერძენთა მფლობელობაშია, ბერძნული საპატრიარქოს კუთვნილებაა.

XVIII საუკუნეში ქართველთა გავლენამ იერუსალიმში საგრძნობლად იკლო, პილიგრიმთა რიცხვიც შემცირდა. იერუსალიმის ქართული სათვისტომოს დაკნინებამ შეაშფოთა ქართველობა. ქართველთა ეროვნულ სავანეთა დაკარგვით აღშფოთებულმა იერუსალიმში მოღვაწე ქართველმა ქალმა დასავლეთ საქართველოს კათალიკოსს გრიგოლს (1696–1742) გულისტკივილით აცნობა ქართული სათვისტომოს მძიმე მდგომარეობა, მტრების მოძალება, მათ მიერ ქართულ სიძველეთა ვერაგულად მიტაცება. მას კარგად ესმოდა იერუსალიმის ქართული კოლონიის კულტურულ-ლიტერატურული მნიშვნელობა, გულს უკლავდა მიმტაცებელთა ძალადობა, აღელვებდა ქართველ მოღვაწეთა უმწეო მდგომარეობა, ამიტომაც მოუწოდა მან თანამემამულეებს გადამჭრელი ზომების მიღებისაკენ, ქართველთა სავანეების ხსხისა და დაცვისაკენ, ძველი უფლებების დაბრუნებისა და საერთაშორისო პრესტიჟის აღდგენისაკენ. მისთვის, ისე როგორც ბევრი შორსმჭვრეტელი მამულიშვილისათვის, იერუსალიმის ქართული სავანეების დაკარგვა, იქაურ ქართულ სიძველეებზე ხელის აღება, ეროვნული ღირსების შებღალვას ნიშნავდა, მაგრამ მდგომარეობის გამოსასწორებლად საჭირო რეალური პირობები არ იყო. ქართველობას აღარ ჰქონდა იმის ძალა რომ სანატრელი ოცნება აესრულებინა – ჯვარი (თუ სხვა ქართული სავანეები) დაებრუნებინა, მაგრამ იგი, რასაკვირველია, არ დავიწყებია. ქართველი სამეცნიერო-ლიტერატურული საზოგადოებრიობა ყოველთვის დიდ ინტერესს იჩენდა იერუსალიმის, კერძოდ, ჯვრის მონასტრის ქართული სიძველეებისადმი.
1757-1758 წლებში იერუსალიმში იყო მწერალი და მოგზაური ტიმოთე გაბაშვილი, მაშინ იქ ქართული ელემენტი ძალზე შესუსტებული, ხოლო ქართული ტაძრები სხვათაგან მიტაცებული იყო. იერუსალიმის ქართული სავანეებისათვის, კერძოდ ჯერისათვის, ძველი უფლებების დაბრუნებაზე და იქ ქართველთა პრივილეგიების აღდგენაზე ფიქრიც კი ჭირდა, ამიტომაც ამ მიმართულებით ტიმოთე გაბაშვილს თითქმის აღარაფერი გაუკეთებია. მან ისტორიულ-არქეოლოგიური თვალსაზრისით შეისწავლა ჯვრის მონასტერი, აღწერა იქაური სიძველენი, გამოიყენა წერილობითი წყაროები, ისარგებლა ეპიგრაფიკული ძეგლებით, შეკრიბა და ჩაიწერა გადმოცემები, გადმოაღებინა ფრესკები.
ტ. გაბაშვილი იერუსალიმის ქართული კოლონიის პირველი ისტორიკოსია, ხოლო მისი „მიმოსლვა" – ამ კოლონიის ისტორიის შესწავლისათვის დიდად ფასეული პირველწყარო.

მომდევნო ხანაში ჯვრის მონასტერში იყვნენ იონა გედევანიშვილი (XVIII საუკუნის 80-იან წლებში) გიორგი ავალიშვილი (1820 წ.), ნიკო ჩუბინაშვილი (1845 წ.) და სხვანი. გ. ავალიშვილმა არა მხოლოდ გაიცნო ჯვრის მონასტრის წიგნსაცავი, არამედ წამოიღო კიდეც 12 ხელნაწერი (ქართული ცხრა, სომხური, სირიული და ეთიოპური – თითო), ნ. ჩუბინაშვილმა წაიკითხა და გადმოიღო ჯვრის სავანის წარწერები, გადმოხატა მოღვაწეთა პორტრეტები (პეტრე ქართველის, შოთა რუსთაველისა და სხვ). მათ ჩანაწერებში საყურადღებო ცნობებია ჯვარზე, იქაურ სიძველეებზე, იქაურ ქართულ ხელნაწერებზე.

1883 წლის გაზაფხულზე იერუსალიმში ჩავიდა ა. ცაგარელი. მან გაიცნო ჯვრის მონასტრის (და სხვა ქართულ სავანეთა) სიძველენი, გამოავლინა და გადმოიწერა ეპიგრაფიკული ძეგლები, აღწერა და გადმოიღო პირი ზოგიერთი ფრესკისა, შეისწავლა ქართული ხელნაწერები, მანვე დაძებნა ცნობები ჯვარზე ქართულსა და უცხოურ წყაროებში, გამოიყენა მოგზაურთა და მწიგნობართა ჩვენებანი და დაბეჭდა ნარკვევი, რომელიც პირველი ვრცელი მიმოხილვაა ქართველთა მოღვაწეობისა ჯვრის მონასტერში. მასში განსაკუთრებული ყურადღება ეთმობა ჯვრის კრებულის ლიტერატურულ-საგანმანათლებლო საქმიანობას. საგანგებოდ უნდა მოვიხსენიოთ ა. ცაგარელის მიერ შედგენილი აღწერილობა ჯვრის მონასტრის ქართული ხელნაწერებისა, კატალოგი, რომელიც დღესაც სპეციალისტთა სამაგიდო წიგნია.

1902 წელს იერუსალიმის ქართულ ხელნაწერთა კოლექცია გაიცნო ნ. მარმა (იმ დროს, როგორც ჯვრის მონასტრის, ისე სხვა სავანეების ქართული ხელნაწერები თავმოყრილი იყო ბერძნულ საპატრიარქო წიგნსაცავში, სადაც ინახება დღემდე). მართალია, დროის სიმცირის გამო, მან მესამედის გაცნობაც კი ვერ მოასწრო, მაგრამ ეს ნაწილი საფუძვლიანად შეისწავლა და აღწერა. მან შეადგინა ვრცელი აღწერილობა 16 ხელნაწერისა. მეცნიერმა ჩაატარა უაღრესად შრომატევადი სამუშაო – ზუსტად განსაზღვრა აღწერილ ხელნაწერთა რაობა, გადმოიწერა მნიშვნელოვანი ანდერძ-მინაწერები და ა.შ. ნ. მარს უდიდესი დამსახურება მიუძღვის იერუსალიმში დაცულ ქართულ ხელნაწერებში შემონახული ტექსტების პუბლიკაციაში. საკმარისია დავიმოწმოთ ნ. მარისათვის დამახასიათებელი აკრიბიით გამოცემული წიგნები – ანტიოქე სტრატეგის „წარტყუენვაი იერუსალიმისაი“ (1909 წ.), „აღაპნი ჯუარის მონასტრისანი იერუსალიმსა შინა“ (1914 წ) და განსაკუთრებით გიორგი მერჩულის „ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა" (1911 წ.) რომ ნათელი გახდეს თუ რა ფასდაუდებელი სამსახური გაუწია მკვლევარმა იერუსალიმური კოლექციის შესწავლასა და პოპულარიზაციას.

მადლიერების გრძნობით უნდა მოვიხსენიოთ ამერიკელი ქართველოლოგი რ. ბლეიკი, რომელმაც შეისწავლა იერუსალიმის ქართულ ხელნაწერთა კოლექცია და ფრანგულ ენაზე დაბეჭდა მისი აღწერილობა (1924 –1926 წწ.). დასასრულს ისიც უნდა ვთქვათ, რომ უკანასკნელ წლებში მივიღეთ იერუსალიმის ქართულ ხელნაწერთა მიკროფილმები. მათი საშუალებით მოხერხდა არაერთი ძველი ქართული ტექსტის გამოქვეყნება. სანიმუშოა „ბალავარიანის“ ვრცელი რედაქციის ილ. აბულაძისეული გამოცემა (1957 წ.). ასევე საყურადღებოა ე.მეტრეველის „მასალები იერუსალიმის ქართული კოლონიის ისტორიისათვის“ (1962 წ.).

ქართველ მეცნიერთა მიერ მოპოვებული და შესწავლილი მასალა უფლებას გვაძლევს დავასკვნათ, რომ იერუსალიმის ჯვრის მონასტერი საუკუნეთა მანძილზე იყო ქართველთა სულიერ-ლიტერატურული ცხოვრების მძლავრი კერა, სადაც გაშლილი იყო მრავალმხრივი შემოქმედებითი საქმიანობა, აქ დაიწერა ორიგინალური თხზულებანი: „პროხორეს ცხოვრება“ (XI ს), „ლუკას წამება“ (XIV ს), „ნიკოლოზ დვალის წამება“ (XIV ს) და სხვ. შედგა კრებულები, გამრავლდა ხელნაწერები, შეიქმნა მდიდარი წიგნსაცავი, რომლის ძირითადი ნაწილი ახლა იერუსალიმის საპატრიარქო ბიბლიოთეკაშია დაცული, ხოლო ზოგი ხელნაწერი სინას მთაზე, თბილისში, სანქტ-პეტერბურგში, ვენაში, პარიზში, ლონდონში, ვაშინგტონსა და სხვაგან ინახება.

წყარო: ლევან მენაბდე – ძველი ქართული კულტურის კერები