ტბეთი – შავშეთის უმთავრესი სამწერლობო კერა, მძლავრი კათედრალი, რომელიც საუკუნეთა მანძილზე დიდ როლს ასრულებდა სამხრეთ-დასავლეთ საქართველოს საზოგადოებრივ ცხოვრებაში, ტბეთის დიდებული ტაძარი, ქართული ხუროთმოძღვრების ეს შესანიშნავი ძეგლი, ერისთავთერისთავმა აშოტ კუხმა ააგო X საუკუნის დასაწყისში. ტბეთის ლიტერატურული კერის პირველი წარმომადგენელია კათედრალის პირველივე მღვდელმთავარი სტეფანე მტბევარი, IX-X საუკუნეთა მიჯნის მწერალი, რომელიც თავის დროზე დიდი სახელითა და ავტორიტეტით სარგებლობდა. 914–915 წლებში მან დაწერა ჰაგიოგრაფიული თხზულება „წამებაი წმიდისა მოწამისა გობრონისი, რომელი განიყვანეს ყველის ციხით", რომელშიც აღწერა ქართველ მამულიშვილთა ვაჟკაცური თავგანწირვა სამშობლოსათვის, ქართველი მეომრის გობრონის მოწამებრივი თავგადასავალი.

X საუკუნეში ტბეთში მოღვაწეობდა ჰიმნოგრაფი იოანე მტბევარი. მისი ჰიმნები გვხვდება მიქაელ მოდრეკილის კრებულში, რაც საფიქრებელს ხდის, რომ 978–988 წლებში, როდესაც მიქაელი ქართული სასულიერო პოეზიის ძვირფას ქმნილებებს კრებდა, იოანე მტბევარი უკვე აღიარებული ჰიმნოგრაფი იყო.
იოანე მტბევარი ზრუნავდა ქართულ ხელნაწერთა გამრავლებაზეც, მის სახელთანაა დაკავშირებული ტბეთის სახარების (995 წ.) დამზადება, სვანური მრავალთავის შედგენა და ა.შ. X საუკუნის მეორე ნახევრის მოღვაწეა დავით ტბელი ან მტბევარი, რომელმაც ბერძნულიდან თარგმნა „მართას ცხოვრება“, „ბარლაამის ცხოვრება", „გრიგოლ ეპისკოპოსის ცხოვრება“ და სხვა წიგნები.
მომდევნო ხანიდან შეგვიძლია დავასახელოთ აკვილა მტბევარი, რომელმაც 1002 წელს გადაწერა „წმინდანთა ცხოვრება“, პავლე მტბევარი (XII ს), რომელმაც იოანე ფუკარალისძეს გადააწერინა ოთხთავი, იოანე მტბევარ-საფარელი (XII ს), რომელმაც დაამზადებინა წყაროსთავის ოთხთავი და სხვ. ზოგიერთი მკვლევარი ტბეთს უკავშირებს ცნობილი მწერლისა და მეცნიერის აბუსერისძე ტბელის (დაახლ. 1190–1240) საქმიანობას. დასასრულს ისიც უნდა აღვნიშნოთ, რომ მოღწეულია „ტბეთის სულთა მატიანის“ ტექსტი (XII-XVI სს), რომელშიც უხვადაა უცნობები აჭარა-შავშეთის ისტორია-გეოგრაფიაზე.

წყარო: ლევან მენაბდე – ძველი ქართული კულტურის კერები