ცნობილია, რომ ქვემო სვანეთი, ზემო სვანეთთან შედარებით, ნაკლებადაა შესწავლილი ეთნოგრაფიული თვალსაზრისით. სწორედ ამიტომ 2006 წლიდან მოყოლებული, გარკვეული პერიოდულობით, ვიკვლევ ამ მხარეს. ჩავატარე რამდენიმე ექსპედიცია და მცირე ეთნოგრაფიული დაკვირვებები ამა თუ იმ თემში. ქვემო სვანეთის ისტორიისა და კულტურის შესახებ უძვირფასესი ისტორიულ-ეთნოგრაფიული მასალა დაცულია იოჰან გიულდენშტედტის, მღვდელ პოლიევქტოს კარბელაშვილის, დეკანოზ იოანე მარგიანის, ექვთიმე თაყაიშვილისა და სხვა მკვლევარ-მოგზაურთა წერილებსა და მოგზაურობის აღწერილობებში. სამეცნიერო ლიტერატურის მხრივ კი განსაკუთრებით ფასეულია ვერა ბარდაველიძის, სალარეფ გასვიანის, ჯუნის ონიანის, ჯულიეტა რუხაძის, ნინო მინდაძის, ნინო აბაკელიას, ქეთევან ალავერდაშვილის, ნინო ღამბაშიძისა და სხვათა ნაშრომები.

ექსპედიციის დაგეგმვამდე სიღრმისეულად გავეცანი არსებულ წყაროებსა და ლიტერატურას. გარდა ზემოთ ჩამოთვლილი წყაროებისა, ძირითად წყაროდ გამოვიყენე სვანურ პროზაულ ტექსტებსა და სვანური ენის ქრესტომათიაში დაცული აღწერილობები, რომლებიც ჩაწერილია, XX საუკუნის 20-იან, 30იან, 50-იან და 60-იან წლებში. მასალა შეკრებილია ლინგვისტთა მიერ ქვემო სვანური კილოების შესწავლისა და დაფიქსირების მიზნით, მაგრამ ეს მასალა ეთნოლოგთათვისაც უძვირფასესი წყაროა, რადგან ზოგიერთი ტექსტში აღწერილია ტრადიციული ყოფის ესა თუ ის სეგმენტი, მათ შორის, ხალხური დღეობებიც და რიტუალებიც. მასალა გადმოვიტანე სტანდარტულ ქართულ ენაზე და მივიჩნიე ამოსავალ წერტილად შემდგომი კვლევისათვის. ამ მასალის საფუძველზე შედგა ხალხურ დღეობათა და რიტუალთა კალენდრის სამუშაო ცხრილი, რომელსაც დაემატა სხვადასხვა საისტორიო წყაროსა თუ სამეცნიერო ლიტერატურაში აღწერილი ინფორმაციაც. ასე მომზადებულმა დავიწყე კვლევა ქვემო სვანეთში.

2006-2017 წლების საველე-ეთნოგრაფიული კვლევის დროს შევადგინე ქვემო სვანეთში მოქმედ ხალხურ დღეობათა კალენდარი. ეს მასალა შეჯერდა უკვე არსებულ წყაროებსა და სამეცნიერო ლიტერატურას და გამოვლინდა, რომ წყაროებში დასახელებულ დღეობათა და რიტუალთა დიდი ნაწილი ჩვენი დროისათვის უკვე გამქრალია, ან გაქრობის პირასაა, ხოლო დღეობათა მეორე ნაწილი ჯერ კიდევ არსებობს, მაგრამ ტრანსფორმირებულია და გაღარიბებულია. ამავე დროს, აღმოჩნდა, რომ ქვემო სვანეთის ხალხურ დღეობათა კალენდარს ბოლო ათწლეულების განმავლობაში შემატებია რამდენიმე ახალი დღესასწაულიც.

საბჭოთა პერიოდის დასრულების შემდეგ ქვემო სვანეთშიც (ლენტეხის მუნიციპალიტეტში), ისევე როგორც მთელ საქართველოში, კანონიკური ღვთისმმსახურება აღდგა დ აღორძინდა. ქვემო სვანეთი ეპარქიულად ცაგერისა და ლენტეხის ეპარქიას ეკუთვნის. ეპარქიას 2002 წლიდან ხელმძღვანელობს მიტროპოლიტი სტეფანე (კალაიჯიშვილი). მიტროპოლიტ სტეფანეს ღვაწლით უკვე აღიზარდნენ ადგილობრივი წარმოშობის სასულიერო პირებიც და ისინი მოღვაწეობენ ლენტეხის მუნიციპალიტეტის ამა თუ იმ სოფელში. ამგვარი ვითარება წესით უნდა ქმნიდეს ერთგვარი დაპირისპირების კერას კანონიკურსა და ხალხურს შორის, მაგრამ ეს პრობლემა ქვემო სვანეთში შედარებით ნაკლებ მტკივნეულად დგას, რადგან მიტროპოლიტი სტეფანე განათლებით ისტორიკოსია, ეთნოგრაფია და კარგად ხედავს, რომ ხალხურ რელიგიურ დღეობათა კალენდარი ძირითადად საეკლესიო კალენდრიდან მომდინარეა და მის ხალხურ ვარიაციას წარმოადგენს. სასურველია, რომ ეს ცოდნა გავრცელდეს სხვა სასულიერო პირთა შორისაც და მედიაშიც, რადგან სვანეთის მოსახლეობა მტკივნეულად აღიქვამს მის დღეობათა შეფასებას „გადმონაშთად“ და „წარმართობის“ გამოვლინებად. ამ ეტაპზე ქვემო სვანეთში კვლავაც სრულდება ჯერ კიდევ შემონახული, ცოცხალი ხალხური დღეობები და ამავდორულად აღევლინება კანონიკური წირვა-ლოცვაც.

ბუნებრივია, რომ ჩემი კვლევის მიზანი ხალხური დღეობების აღნუსხვასთან ერთად მათი არსის ამოცნობა და საზრისის გამოკვლევაც იყო. ცნობილია, რომ საქართველოს მთიანეთში არსებული ბევრი ხალხური დღეობის ან რელიგიური წეს-ჩვეულების არსის გამორკვევა შეუძლებელია სიღრმისეული და დეტალური კვლევის გარეშე, რადგან ხშირად მეტად შორს არის წასული პაგანიზების მაჩვენებელი და რიტუალის მონაწილეთა ცოდნაც საკმაოდ დაცილებულია რიტუალის პირველსახეს. ასეთი ვითარებაა ქვემო სვანეთშიც.
წარმოდგენილი სტატია ეთნოგრაფიული აღწერილობაა ქვემო სვანეთის ამჟამინდელი ხალხური რელიგიური პრაქტიკისა. აღწერილია თანამედროვე ვითარება, მოქმედი რელიგიური ხალხური დღეობები და რიტუალები. ყურადღება გამახვილებულია ნოვაციური ელემენტებზეც, როგორიცაა კანონიკური სწავლების გავლენა მოსახლეობაზე, მიგრაციული პროცესით განპირობებული
პრობლემები და ა. შ.

ქვემო სვანეთის თანამედროვე ყოფა ავლენს ერთ მეტად საყურადღებო ფაქტს: თითქმის ყოველ სოფელში თვალსაჩინოა მივიწყებული დღეობების აღდგენის მცდელობები. ზოგიერთი დღეობა ჯერ კიდევ საბჭოთა პერიოდში იქნა მივიწყებული, ზოგიც უფრო გვიან. ამ ბოლო ათწლეულის განმავლობაში კი ადგილობრივმა მოსახლეობამ აღადგინა მივიწყებულ დღეობათა ერთი ნაწილი. ასეთია, მაგალითად, ახალგაზრდების მშვიდობიანობისადმი მიძღვნილი სასოფლო ან საგვარეულო დღეობები, თავისი საკრალური ადგილებითა და შესაწირავებითურთ. გამოვლენილია ამ რიტუალების წარმომავლობა და მათი განმაპირობებელი ფაქტორები. კვლევა გრძელდება და შემდგომ სტატიებში წარმოჩინდება აღნუსხულ დღეობათა თუ რიტუალთა ადგილი ქართულ ხალხურ დღეობათა კალენდარში.

ქვემო სვანეთი ტრადიციულად სამ თემად იყოფა: ლენტეხის, ჩოლურისა და ლაშხეთის თემებად. თვითონ ეს თემებიც შიგნით რამდენიმე თემად არის დაყოფილი თავ-თავისი სოფლებითურთ.
1917 წლამდე ქვემო სვანეთი შედიოდა ქუთაისის გუბერნიის ლეჩხუმის მაზრაში. 1921 წელს ქვემო სვანეთი ლეჩხუმის მაზრაში შევიდა ცალკე რაიონად. გასაბჭოების შემდეგ ქვემო სვანეთის რაიონი შეიქმნა 1929 წელს და რაიონული ცენტრი იყო ჩოლური (თეკალი), ხოლო 1931 წლიდან ცენტრი გახდა ლენტეხი (ლექსურა) და კონკრეტული თემის სახელი – ლენტეხი – გადაიქცა მთელი რაიონის (აწ მუნიციპალიტეტის) სახელად და შეიქმნა ლენტეხის რაიონი. ლენტეხის მუნიციპალიტეტის ფართობი შეადგენს 1344, 4 კმ-ს, მოსახლეობა 1959 წელს იყო 14, 7 ათასი, 1989 წელს - 13.554, იყო. ახლა არის 5000-მდე. სახეზეა მოსახლეობის კატასტროფული კლება, რაც დაიწყო 1987 წლიდან, როდესაც სვანეთს დაატყდა სტიქიური უბედურება და იყო ადამიანთა მსხვერპლიც. ამ დროიდან ლენტეხის რაიონის მკვიდრთა ნაწილი გადასახლდა ბარად: წყალტუბოს რაიონში, მცხეთა-მთიანეთის მხარეში, ქვემო ქართლში და სხვ. არის გარემიგრაციის მრავალი ფაქტიც: ფერტილური ასაკის ლენტეხელთა ერთი ნაწილი მიგრირებულია საზღვრგარეთ, განსაკუთრებით მრავალრიცხოვანი დიასპორაა ესპანეთში.

1989 წელს ლენტეხის რაიონის ამდინისტრაციუალი დაყოფა იყო ამგვარი: რვა სასოფლო საბჭოში (ლენტეხი, რცხმელური, ხოფური, ხელედი, ჩოლური, ჟახუნდერი, ჩიხარეში, ცანა) მოქცეული გახლდათ 56 სოფელი. ყველა სოფელი იყო დასახლებული. ამჟამად ლენტეხის მუნიციპალიტეტის ადგილობრივი თვითმმართველობის უმაღლესი ორგანოა მუნიციპალიტეტის საკრებულო, მისი აღმასრულებელი ორგანოა მუნიციპალიტეტის გამგეობა, მმართველობის ადმინისტრაციული ერთეულები არის დაბის საკრებულო ლენტეხი და თემის საკრებულოები: რცხმელურის, ხელედის, ხოფურის, ჩოლურის, ჟახუნდერის, ჩიხარეშისა და ცანისა.

ლენტეხის თემის სოფლები რამდენიმე ტრადიციულ ჯგუფად იყოფა: ცენტრალურ ნაწილში შედის სოფლები ბაბილი, გულიდა, კახურა, ლასკადურა, ლექსურა, მაცხვარლამეზური, მელურა, ყარიში; რცხმელურის თემში მოქცეულია რცხმელური, გვიმბრალა, ლაღარვაში, ნაღომარი, ყვედრეში; ხელედის თემში: ბავარი, ლესემა, მანანაური, ფაყი, ცხუმალდი, წანაში, ხაჩეში; ხოფურის თემში კი: ხოფური, მაზაში, ნანარი, წიფლაკაკია, ლამანაშური. ჩოლურის თემის სოფლებია თეკალი, ბულეში, დურასი, ლეუშერი, მამი, მუწდი, საყდარი, ტვიბი, ფანაგა, შტვილი, ჭველიერი, ჭველფი. ლაშხეთი ზემო და ქვემო ლაშხეთად იყოფა. ქვემო ლაშხეთის სახელია ჟახუნდერის თემი: ჟახუნდერი, ლამფალაში, ლეკოსანდი, ლემზაგორი, ლუჯი, მებეცი, სასაში, ჩუკული, ხერია; ზემო ლაშხეთი მოიცავს ჩიხარეშისა და ცანას თემებს. ჩიხარეშის თემის სოფლებია: ჩიხარეში, ახალშენი, ბენიერი, ლაშხრაში, მარგვიში, მახაში, მელე, ნაცული, ღობი, შკედი. ცანას თემი: ცანა, ზესხო, ყორულდაში. ლენტეხის შესასვლელთან ერთდება სამი მდინარე: ცხენისწყალი, ხელედურა, ლასკადურა. ცხენისწყალს მარჯვნიდან უერთდება შენაკადები: ხელედურა, ლასკადურა, ზესხო, მარცხნიდან: გობიშური, ლეუშერი, ხოფური და სხვ. სამეცნიერო ლიტერატურასა და ყოფაში ზოგჯერ სწორედ მდინარის ხეობების მიხედვით იხსენიება ესა თუ ის სოფელი.

ექვთიმე თაყაიშვილი სვანეთში მოგზაურობის აღწერილობაში (1910 წელი) მოგვითხრობს ქვემო სვანეთის ეკლესიების, საეკლესიო სიწმიდეების, წარწერების, ფრესკების შესახებ, მაგრამ ზოგჯერ აღწერს დღეობებსაც. მაგალითად ის წერს, რომ ჩუკულის ეკლესია ქვისა. მეორე ეკლესია კი პატარა ფიშორის პირად _მთავარანგელოზისაა. „ხალხი აქ დღესაც დადის სალოცავად და დიდის ამბით იხდიან მთავარ ანგელოზთა დღესასწაულს. განსაკუთრებით აქ დადიან მონადირენი და მოაქვთ თავის ნანადირევის რქები. ეკლესია უფრო დიდია, ვიდრე ეხლანდელი ჩუკულის ეკლესია, რომელშიც ძლივს ეტევა ხატები“ (თაყაიშვილი 1991, 134-135).
ცნობილია სამწუხარო ფაქტიც: ქვემო სვანეთის ქრისტიანულ ხატ-ჯვართა ერთი ნაწილი გაუნადგურებიათ წითელარმიელებს, „საბჭოთა ხელისუფლების დამყარების პირველ დღეებში მეთერთმეტე არმიის ჯარისკაცებს ღამე გაუთენებიათ ლეუშერის ციხე-კოშკში, სადაც მორწმუნეთა მიერ გადამალული ყოფილა საეკლესიო წიგნები და ჯვარ-ხატი. ღამით ჯარისკაცებს ხატები დაუმტვრევიათ და მისგან ცეცხლი დაუნთიათ“ (გასვიანი 1991, 37). საველე კვლევის შედეგად გამოვლინდა, რომ ჩვენს დროშიც ქვემო სვანეთში დღეობათა ათვლის წერტილად, ისევე როგორც ზემო სვანეთში, ბარბარობა/ბარბალობა მიიჩნევა (ახლით, 17 დეკემბერი), მას ასეც ჰქვია: ღ›ნი თხუმ – დღეობათა თავი.
ქრისტეშობამდე ორი დღით ადრე ჯერ კიდევ იმართება ხალხური რიტუალი ლიკურიელი. ქრისტეშობის წინა დღეს ჭანტილობის წესი სრულდება. ხარშავდნენ ხორბალს. ხორბლის ხარშვის დროს მოხდილ ქაფს ჯამში შეაგროვებდნენ და გარეთ გაიტანდნენ, ყველა სახის ხეხილის ვარჯზე წაუსვამდნენ. მანამდე კი მამაკაცი ნაჯახსაც მოუღერებდა ხეხილს და დაემუქრებოდა, თუკი არ მოისხმათ, მოგჭრითო. საღამოს მიცვალებულთა სახელზე ტაბლას გაშლიდნენ (დააფენდნენ), ანუ ტრადიციული „ლიფანე“ სრულდებოდა. ქრისტეშობა აღინიშნება ძველით 25 დეკებერს (ახლით 7 იანვარს). ქრისტეშობას სვანურად „ქრისტეშ“ ჰქვია. შობას სრულდებოდა საოჯახო ლოცვა და მისი დასრულების შემდეგ სოფლის მოსახლეობა ერთობლივ ლხინს მართავდა. ახლაც, ზოგიერთ სოფელში შემონახულია ერთობლივი ტრაპეზის ტრადიცია.

ძველი სტილით 31 დეკემბერს (ახლით – 13 იანვარს) ქვემო სვანების ერთი ნაწილი კვლავ ასრულებს ტრადიციულ ბამბუ/ ბემბღუს/ბამბღუ-ს რიტუალს და შემდეგ ერთმანეთს ახალ წლს ულოცავენ. რას ნიშნავს ეს? ბამბუ/ბემბღუს/ბამბღუ-ს ქვემო სვანები უწოდებენ რიტუალს, როდესაც დაწყებულია მზადება ახალი წლის დღესასწაულისათვის. ბემბღუს ძველი ფორმა აღწერილია „სვანური ენის ქრესტომათიაში“, მასალა სოფელ სასაშიდანაა აღებული: ბემბღუ არის ზომხას წინა ღამით. ბაგასთან თივას დააფენდნენ ისგუნტაფის წინ, ბავშვებს აიყვანდნენ ხელში, შეისვამდნენ კისერზე და ასე დადიოდნენ თივაზე, ამბობდნენ: ბემბღულა და ხაჩინდულა, გვიმრავლე ხარები, ფურები და მათი მომვლელი ადამიანები, შემდეგ ბავშვებს ჩამოსვამდნენ თივაზე. თივას კი ჩაუყრიდნენ საქონელს, გააძღობდნენ, მაისის ბალახი გაახსენდეთო (ქრესტომათია 1978, 244).

ძველით 31 დეკემბერს დაკლავდნენ საკალანდო ღორს, დიასახლისი გამოაცხობდა ღორის ხორცის „კუპტარ“-ს იმდენს, რამდენი წევრიც იყო ოჯახში. ოჯახის უფროსი (ქორა მახვში) აიღებდა გობს, დაალაგებდა მასზე კუპტარებს და ასწევდა მაღლა, ოჯახის ბავშვებს სხვა კაცები შეიჯენდნენ მხრებზე, უფროსი კაცი იწყებდა პურების გადმოყრას მაღლიდან, იძახდა; „კიტი, კიტი, ბემბღუ“. ამ სიტყვების გაგონებისთანავე, სხვები ბავშვებს მხრებიდან ჩამოსვამდნენ და ბავშვებიც დაიტაცებდნენ პურებს. ასე გაიმეორებდნენ სამჯერ. შემდეგ გაშლილ სუფრასთან მიცვალებულთა სულების შენდობის რიტუალს/ ლოცვას ჩაატარებდნენ (ლიშუენდები, ჩუ ხოფანეხ). შემდეგ მაგიდასა და სკამებს შემოატრიალებდინ მარჯვნივ და ბოლოს სუფრას მიუსხდებოდნენ. ოჯახის უფროსი წევრებს მიულოცავდა ახლაწელს. ვახშმის შემდეგ დიასახლისი აალაგებს სუფრას და გააწყობს ხვალისათვს ერთ საკალანდო გობს, რომელზეც საპატიო ადგილს მიუჩენს ღორის მოხარშულ თავს, კვერცხს, ვაშლებს, ტკბილეულს. ვაშლში ჩაასობს ვერცხლის ფულს (თეთრ) (ქრესტომათია, 1978: 291). ქვემო სვანეთის ზოგერთ სოფელეში ამ საღამოს „ლიზიენალ“ ჰქვია (სპტ 1967: 57). მილოცვის ფორმა:
„ხოჩა ზომხაუ აჯიიიენახ!“

მეორე დილით თენდება კალანდა. ცნობილია, რომ ბალსქვემო და ქვემო სვანეთში ახალი წლის პირველ დღეს „კანდა“ და „კალანდა“ ეწოდება“. ქვემო სვანეთში საკალანდოდ ჩიჩილაკი მზადდებოდა და ეს წესი ახლაც ცოცხალია. დილით ოჯახში პირველი შედიოდა სახლის მეკვლე, რომელიც ღამით გარეთ, სათავს ნაგებობაში იძინებდა. მასვე უნდა შეეტანა შინ საკალანდო გობი. ის სამჯერ დაიძახებდა მისალოც ტესტს, მესამე ჯერზე კარებს გაუღებდნენ, მეკვლე შედიოდა სახლში და იქაც ლოცავდა ოჯახს და დამხვედრნიც ერთმანეთს ულოცავდნენ ახალი წლის დადგომას. ამის შემდეგ მოვდოდა გარეთა მეკვლე. ძველად არსებობდა ტყიდან ხის მორის მოტანის წესიც. ასეთ ხეს ერქვა სულ. ის შეჰქონდათ სახლში და კერიაში დებდნენ. ჩვენს დროში ტრადიციული რიტუალები ნაკლებად, მაგრამ მაინც სრულდება ზოგიერთ ოჯახში. ახლა აღნიშნავენ ახალი სტილის ახალწელსაც, როგორც მთელ საქართველოში.

ძველით ახალი წლიდან (კალანდის შემდეგ) პირველ ხუთაშბათს (ცაშ) იწყებოდა სარიტუალო დღეების ციკლი, სახელით „ქუნარეშ“. ვფიქრობ, ქუნარეში სტანდარტულ ენაზე შეიძლება გადმოვიტანოთ როგორც სულთა დღეობა, სულთა მოხსენიება. მიუხედავად მიგრაციული პროცესებისა და სოფლების დაცლისა, ბევრგან ჯერ კიდევ ასრულებენ ქუნარეშის რიტუალს, თუმცა, ცხადია, ეს ცოდნა გაქრობის პირასაა. ქუნარეშის მსგავს რიტულას ზემო სვანეთში „ლიფანალი“ ჰქვია და განცხადების, ნათლისღების წინა საღამოდან („ადგომ“) იწყება. გრძელდება ორშაბათამდე. ქვემო სვანეთში კი, როგორც უკვე ითქვა, ქუნარეში იწყებოდა ახალი წლის ხუთშაბათს. ამ დღეებში თითქოსდა სამყაროს კარი იხსნებოდა და მიცვალებულთა სულები თავ-თავიანთ ოჯახებში მოდიოდნენ.
რიტუალის არსი სვანეთის ორივე მხარეში ერთნაირია. ხალხური რწმენით, ამ დღეს მიღმიერი სამყაროს კარები იღება, მიცვალებულთა სულები ცოცხალთა საუფლოში მობრძანდებიან, ესტუმრებიან თავ-თავიანთ ოჯახებს და გარკვეული დროით დაივანებენ მშობლიურ სახლებში. ცოცხლებს ევალებათ სულთა ყოველდღიური მოხსენიება, მათი სულების ცხონებისათვის ლოცვა, სამჯერადი ტრაპეზის გამართვა. ანუ, მთელი ეს დღეები ეძღვნება გარდაცვლილ წინაპართა სულების შენდობისათვის ლოცვას. „კალანდის შემდეგ რომ ხუთშაბათი მოვა, იმ საღამოს არის სულების მობრძანება. კარგად უნდა დახვდე, გამოაცხო ბევრი პური, კირონალ (დიდი კელაპტარი) დაამზადო დაანთო, გრძელი ტაბლა (ტაბაგ) მოამზადო და გააწყო, კირონლიც მასზე დადგა და აანთო. ლაფანას დროს (ლოცვისას) უნდა დაიჩოქო, ქუდი მოიხადო, შენდობას შევუთვლით სულებს, სამჯერ გავიმეორებთ ამას. ბოლოს, მესამედ, ავდგებით და ვილოცებთ: შონდობავ ჯარ დედეს, მამას, ქრისტეი ტაბაგდუ ჯიგადხ, ფუსტამბუასტიაი ტაბაგდ ი უ ჯიგადხ“ (სპტ 1967, 55-56).

საზეიმოდ აცილებენ სულებს ბოლო დღესაც. ძველით ახალი წლიდან (ანუ, ახლით 14 იანვრიდან) პირველ შაბათს იმართება ჯგირაგ ბემბღუს დღეობა. სად იმართება იგი? ძალიან საყურადღებოა, რომ ქვემო სვანეთში შემონახულია ერთი კონკრეტული ეკლესია, რომლის დღეობიდანაც იწყებოდა ახალი წლიდან ათვლილ წლიურ დღეობათა ციკლი. ეს არის სოფელ ხერიას ეკლესია. ეს ეკლესია მომცრო ზომის ქვის საყდარია და მის გარშემო სასაფლაო. იგი აღწერილი აქვს ჯერ კიდევ ექვთიმე თაყაიშვილს (თაყაიშვილი 1991, 144). ხერიას გაღმა არის ლემზაგორი, პატარა სოფელი. ხერიაში ახლა ოთხი კომლი ცხოვრობს: თევდორაძეები, ლობჟანიძეები და ნიჩბიანი. ხერიელები მიიჩნევენ, რომ მათი სოფელი ყველაზე ძველი სოფელია და აქ არის მთელ სვანეთში უძველესი ეკლესია. როგორც უკვე ითქვა, აქ სრულდებოდა და ახლაც სრულდება ბემბღუს რიტუალი. ამით იწყება ახალი წლის დღეობები. „ჯგრაგ ბემბღუშ ლოგეშდ – ამით ვიწყებთ წლიურ კალენდარს. ზომხას – ძველით ახალწელს, 14 იანვარს გვაქვს ზომხა. ამის შემდეგი შაბათი არის ბემბღუ ჯგირაგის დღეობა“.

დიდმარხვის დაწყებამდე კვლავ სრულდება რიტუალები ხორციელის აღების შაბათ-კვირას და შემდგომ ყველიერის აღების შაბათსა და კვირას. მეოცე საუკუნის შუაწლებამდე კი ხორიცელის აღებისა და ყველიერის აღების დღეობები მეტად მასსტაბური იყო. ეს საკითხები 1962-1967 წლებში დეტალურადა აღნუსხა და გააანალიზა ეთნოლოგმა ჯუნის ონიანმა ზემო და ქვემო სვანეთის სოფლებში (ონიანი 1969). ხორციელის კვირის შაბათის რიტუალს ჰქვია „მეისარობ“. ამ დღეს დაკლავენ ღორს, გამართავენ ლოცვას, შესაწირავს შეექცევიან ლოცვის შემდეგ. ლოცვასა და შემდგომ ტრაპეზსაც მხოლოდ ოჯახის წევრები ესწრებიან. რიტუალი ჯერ კიდევ სრულდება ზოგიერთ ოჯახში. ყველიერის აღების შაბათ-კვირას რძის ნაწარმს დიდი რაოდენობით ამზადებენ, ლოცულობენ. ყველიერის შაბათს თოვლის კოშკი იგებოდა და დიდმარხვის პირველ ორშაბათს მურყვამობის თამაში იმართებოდა ჟახუნდერში.
მეისარობის შემდეგ მოდის ხალხური რიტუალი სახელად „ბოსლობა“. ამ დღესაც დაკლავენ შესაწირავს, საღამოს ლოცვას წარმოთქვამენ, აუცილებლად აცხობენ მომცრო კუბდარს. ძველად, როდესაც სვანური სახლები იყო, ოჯახის უფროსი ქალი ადიოდა დარბაზში და კერიასთან, ან ბოსელში ჩამოყრიდა ამ კუბდარებს, ქვემოთ შეკრებილი ბავშვები ჟივილ-ხივილით დაიტაცებენ კუბდარებს. ახლა ეს რიტუალი იშვიათად, მაგარმ მაინც სრულდება, ოღონდ უკვე დამხმარე სამეურნეო ნაგებობაში, რადგან სვანური სახლები – „ქორ“-ები უკვე იშვიათობაა.
ამჟამად მასშტაბურად აღარ სრულდება, თუმცა ჯერ კიდევ მეოცე საუკუნის ბოლოს ასრულებდნენ ხატების გამობრძანების (სვანურად, ხატრე ლისგვჯინე) რიტუალს. „ეს ვიცოდით ყველიერის წინა კვირას, უნდა იყოს ორშაბათს და სამშაბათს“.
აპრილში ატარებენ ჭინკების (სვანურად; ჭიმკა) საწინააღმდეგო რიტუალებს, იცავენ გარკვეულ აღკვეთებს და წესებს ჭინკებისაგან თავის დასაცავად (სპტ 1967, 70). ვნების კვირაში დიდ ხუთშაბათს გამთენიისას მდინარიდან ოჯახებში უმძრახად მოაქვთ სუფთა წყალი და თეთრი ქვები. ოჯახის უფროსი წინასწარ ამზადებს წითელი ძაფისაგან ერთგვარ სამაჯურებს და მათ შეაბამს ბავშვებს ხელებზეც და ფეხებზეც. ამ ძაფს „თანაფოლ“ ჰქვია. ცეცხლს ანთებენ, მდინარიდან მოტანილ ქვას ღუმელზე დებენ, შემდეგ გახურებულ ქვას აგდებენ მდინარიდან მოტანილ წყალში და ამ წყლით დაბანენ ბავშვებს ხელპირს. ამის შემდეგ უმძრახად აღარ იყვნენ, იმართებოდა საოჯახო ლოცვა.

აღდგომას ქვემო სვანეთშიც „თანაფ“ ჰქვია და მას ახლაც უდიდესი სიხარულით ეგებებიან. ძველად აღდგომისათვის საგულ­­-დაგულოდ ემზადებოდნენ, ყიდულებდნენ ან იკერავდნენ ახალ ტანსაცმელს, ამზადებდნენ სარიტუალო საკვებს. ტყიდან მოჰქონდათ ბაძგარი და ეკლოვანი მცენარეებით მორთავდნენ კარმიდამოს, კალოს, ყანებს. წინა დღით მოხარშავდნენ და შეძღებავდნენ კვერცხებს, საღამოს გამოაცხობდნენ საღდგომო პურებს. სწამდათ, რომ „აღდგომის მომლოცველი ჩიტი - „მეთანაფოლ“ ახლა სახურავზე ზის და თანაფ დილით შემოფრინდება შინო“ (სპტ 1967: 64). დილით ეკლესიებში მიდიოდნენ, წირვას ეწრებოდნენ. ეკლესიებიდან მობრუნებულები სასოფლო მოედნებში, სვიფებში დასხდებოდნენ და სკარობას მართავდნენ. აირჩევდნენ მეზვერეებს და ისინი მიდიოდნენ ოჯახებში, საიდანაც მოლასკარეებისათვის სააღდგომო კვერცხებს, საკვებს, სასმელს ატანდნენ. ბოლოს იწყებოდა სააღგომო ტრაპეზი, რომელსაც ახლდა სიმღერებიცა და ფერხულებიც (სპტ 1967, 65-66).

XX საუკუნის I ნახევრის აღდგომის ამსახველი ამბავი ჩავწერე 2010 წელს ქვემო ლაშხეთის სოფელ სასაშში: „ონიანებს გვქონდა მიწა ლაცორიაშში. იქ ვენახი გვქონდა, ცოლიკაური მოგვყავდა. მოჰქონდათ იქიდან ღვინო, ასხამდნენ ჭურებში. ლოცვის დროს მიგვქონდა ის ღვინო და ფული. ეკლესიათან გვარების მიხედვით იყო დასაჯდომი. სუფრასთან დავჯდებოდით ლოცვის მერე. ლაცორიაშიდან არის მოკლე გზა – ჯვარის მთით, ამ გზით ლეცაგა – ორბელში ჩახვალ. აღდგომა დილას ბექო ონიანი ავიდოდა საყდარში, საყდრიდან დაიძახებდა ადრე დილით: კათხა-კუთხესა გესმოდეთ, გეყურებოდეთ, ნადირო მთაში, თევზო ზღვისა, ხალხო ქვეყნისაო, გესმოდეთ, გეყურებოდეთ, ქრისტე აღდგაო! მაშინ დაიწყებდა ხალხი ხორცის და ყველის ჭამას“.

აღდგომის შემდეგ კვირას (კვირაცხოვლობას) დიდი დღეობაა. ამ დღეს სვანეთში „უფლიშ“ (უფლისა) და „ხოშა თანაფ“ (დიდი აღდგომა) ჰქვია. ქვემო სვანეთში იმართება „ორიახო-კვირიახო„-ს რიტუალი. ღამით ყოველ ოჯახში აცხობენ ლობიანებს, შეკრებენ სოფლის ბავშვებს და დაავალებენ „ორიახო-კვირიახო“-ს რიტუალის ჩატარებას. ბავშვები შეაგროვებენ კენჭებს და შემოივლიან სოფლის ყანებს, ყოველ ყანას უშენენ კენჭებს და გაიძახიან: „ორიახოკვარიახო, შენი სვი და შენი ჭამე, ჩვენსას ჯვარი დაგვიწერე!“ აგრეთვე, ყანებში ჩაასობენ ეკლიან მცენარეებს (ბაზგარ). როცა მორჩებიან, ერთაგნ შეიკრიბებიან, ოჯახებიდან მოართმევენ საჭმელს და ბავშვებიც მოილხენენ. ამას იმიტომ აკეთებენ, რომ ავი თვალისაგან იქნას დაცული ნაშრომ-ნაჯაფარი (სპტ 1967, 66).

აღდგომიდან მესამე კვირას სოფელ მამში, წმიდა გიორგის ეკლესიაში იმართებოდა ფუსტალიმზირ, ხოლო სოფელ ჭველიერში ამავე დღეს, ადგილზე, რომელსაც ჰქვია კვახაანი და დგას ასწლოვანი ცაცხვის ხე, იმართებოდა „კვახაანიობა“.დღეობაზე ლოცულობდნენ მამაკაცების მშვიდობიანობისათვის. მანდილოსნებს იქ მისვლა ეკრძალებოდათ. აღდგომიდან მეექვსე კვირას ლენტეხის თემის მოსახლეობა იწყებდა სამზადისს „ფაყობ“-ისათვის, რომელიც აღდგომიდან მეშვიდე კვირას სრულდება. ფაყის ეკლესია თავის დროზე გამოიკვლია ექვთიმე თაყაიშვილმა. აქ დაცული ყოფილა ჯვარ-ხატები და ძველი კანკელის ქვები. ასევე, „შვილდ-ისარი რკინისა, სპილენძის დიდი საყვირი, რომლითაც ეხლაც იწვევენ ხალხს. სპილენძის ჯამი მოჩუქურთმებული, სასანთლის ძირი, საცეცხლური, რკინის ლაგამი, შემკობილი ვერცხლით. ლაგამი ჩვენ მოგვცეს და ახლა ინახება საისტორიო და საეტნოგრაფიო სახ. მუზეუმში“ (თაყაიშვილი 1991, 100). კვირას ფაყის ღვთისმშობლიდან გამოასვენებდნენ ხატებს, რასაც სვანურად „ხატწკვენალ/ხატწყვენალ ან ხატარეშობ“ ჰქვია და გეგმავდნენ შემდეგი კვირის „ფაყობის“ დღეობას. ფაყის ღვთისმშობლის ეკლესია ლენტეხის თემის ეკლესიათაგან განსაკუთრებთ გამორჩეულია, სვანურად მას „ლამარია“ ჰქვია, ხალხი ორკარიანსაც უწოდებს, რადგანაც ეკლესიას ორი კარი აქვს. ფაყის ლამარიასთან სრულდება ხაწკვენალ-ის დღეობაც და „ლიმრიეც“ – მარიამობა, ღვთისმშობლის მიძინების საეკლესიო დღესასწაული. 80-იანი წლების დასასრულამდე ხაწკვენალ-ის დღეობისათვის მთელი ლენ­ტეხის თემი ემზადებოდა. ჯერ ეკლესიაში ავიდოდა მლოცველი კაცი და ბუკს აახმიანებდა და ხალხს დღესასწაულის დადგომას ახარებდა. მლოცველებს ფაყის ლამარიაში მიჰქონდათ ლემზირები. ღმერთს ევედრებოდნენ, ეკლესიიდან გამოაბრძანებდნენ ხატს და მას ევედრებოდნენ, დაიჩოქებდნენ და ლოცულობდნენ. შემდეგ ხატს ეკლესიის გარშემო შეამოატარებდნენ. გალობდნენ „კვირიას“. ამ დღეს ოჯახებშიც ლოცულობდნენ (სპტ 1967, 66).

ამჟამად საეკლესიო წირვაც აღევლინება და ხალხური ლოცვაც სრულდება. აღდგომიდან შვიდი კვირის შემდეგ იმართება დღეობა „ფუსტალიტაბლიელ“ – სტანდარტულ ენაზე ეს ასე ითქმის: ფუსტისადმი მიძღვნილი ტაბლები. სიტყვა „ფუსტ“-ს სვანეთის ტრადიციულ ყოფაში ორი მნიშვნელობა აქვს: მიემართება უფალს, მამა-ღმერთს, სამყაროს შემქმენლს. რამდენიმე ეკლესიას ასეც ჰქვია „ფუსტ“. მეორე მნიშვნელობით კი – სოციალური შინაარსის მქონე ეპითეტია, მაგალითად, ზემო სვანეთში ასე იხსენიებდნენ დადეშქელიანთა სამთავრო სახლის თავკაცს: ფუსტ თენგიზ, ფუსტ თათარყან. „ფუსტალიტაბლიელ“ იმართებოდა ფაყში. ძველი აღწერილობით, „ეს დღეობა მაისის თვეშია, მთელი ფაყი წლიდან წლამდე ვემზადებით, ემზადებიან სხვა სოფლელებიც ფაყში სტუმრობისათვის. თავიდან ახალგაზრდები სკალდში ადიან ცხენებით, იქ ლოცვა, წაკიდებულთა შერიგება და სხვა რომ მთავრდება, ჩამოდიან ფაყში. აქ იკრიბება ყველა. იმართება დოღი (ჩაჟარე ლიმქარალვნე), გამარჯვებულზე მთელი წელი ლაპარაკობს ყველა. შემდეგ უფრო ქვემოთ ჩავინაცვლებთ ადგილზე, რომელსაც ჰქვია ლუქართა. იქ იწყება ცეკვა-სიმღერა, ფერხულები. ბოლოს კი მივუსხდებით სუფრას (აშხუმ სკარობ), რომელიც იშლება ეკლესიის გალავანს შიგნით. არჩეული უფროსი კაცი ლოცავს სოფლისათვის სიკეთის მომტანებს. ამის შემდეგ შემოუვლიან ეკლესიას და ბრუნდებიან თავ-თავიანთ სოფლებში. თვით ფაყელები კი საღამოს იკრიბებიან რომელიმე ოჯახში და მთელი სამი დღე ქეიფობენ ეს დღეობა დავაწესეთ ჩანქსელიანებმა, ჩვენი მოგვარეები ვყიდულობთ კარგ ზვარაკს, ხბოს, ხოლო სხვა ხალხი სწირავს ცხვრებს“ (სპტ 1967, 67-68).
1983 წელს ბოროტმოქმედებს ფაყის ეკლესიიდან მოუპარავთ ხატი, რომელიც 1989 წლის 2 მაისს მალულად უკანვე დაუბრუნებიათ (გასვიანი 1991, 37). ამაჟამადაც იმართება ეს დღეობა და მას ერთგვარი სტანდარტიზებული ფორმა აქვს: იმართება ხალხური ლოცვა, სწირავენ ძღვენს ლამარიას, დალოცავენ ყველა მლოცველს და შემდეგ იმართება საერთო ტრაპეზი. ამაღლებას განსაკუთრებით ხალხმრავალი დღეობა იედიყში სრულდება. აქ ვრცელ მინდორზე, რომელიც, გადმოცემით, ეკუთვნოდა ყანსავ ყიფიანს, არსებობდა ყანსავის კარის ეკლესია, ამაღლების სახელობისა. ეკლესია და სასახლის ნანგრევები ბოლო დრომდე იყო შემორჩენილია (გუჯეჯიანი 2015; გუჯეჯიანი 2017).

რამდენიმე წლის წინ ნაეკლესიარი აღადგინეს. მთხრობელთა მონაყოლით, „იედიყში ანღლაბს მივდიოდით, იქ მთელი ცაგერი, სვანეთი ამაღლებას შეიკრიბებოდა. 12 თეთრი ჰვილი გროვდებოდაო. საკლავი მიგვყავს. ის ყანსავის კარის ეკლესიაა. აქ სავიარ მოსულან და დაუნგრევიათ. ყანსავი დეცილში დაიღუპა, ბახარს ლიშიალ იყო. დეცილი დიდი დასახლება ყოფილა. ახლა კი ტყეა. ლატფარზე, ალპური ზონა რომ იწყება, იქაა ლამარია. ხეობაში რომ ნამოსახლარებია, დეცილისა იყო. ხატილისგვჯინალში აქ – ნაქალაქარში – დადგებოდნენ დიდი თავადები, უკან ტვიბი, საყდარი, ბულეში, მუწდი“. ამჟამინდელ ამაღლებას დიდძალი ხალხი იკრიბება, იმართება საეკლესიო წირვაც და ხალხური ლოცვაც, რომელიც საერთო ტრაპეზით მთავრდება. საყურადღებოა, რომ, მაგალითად, მამის წმიდა გიორგის ეკლესიასთან მასშტაბურად აღინიშნება ამაღლება. რამ განაპირობა ეს? საისტორიო მახსოვრობით, მას შემდეგ, რაც იედიყის ამაღლების ეკლესია „სავირებს“ დაუნგრევიათ, ეს დღეობა – ამაღლება – გადმოუტანიათ სოფელ მამში. მამის წმიდა გიორგის ეკლესიასთან, რომელიც, გადმოცემით, იედიყის დანგრევის შემდეგ აუგიათ და იქ დაუსვენებიათ იედიყის ხატ-ჯვარი. მამის ეს ეკლესია განუახლებიათ 1895 წელს.

ჭველიერში მაისის თვეში კოხინჯირობის მერე აღინიშნებოდა სასოფლო დღეობა „ნაკალოოდობა“. აღდგომიდან მეშვიდე კვირას, სულთმოფენობას დიდი დღესასწაული – სკალდობა – იმართება სკლადის მთავარნგელოზში. სკალდის მთავარანგელოზების ეკლესიის შესახებ მოგვითხრობს ექვთიმე თაყიშვილი: „ფაყის ზემოთ შიშველ მთაზე, რომლის მახლობლად საზაფხულო საძოვრებია, ყოფილა კიდევ პატარა ქვის ეკლესია მთავარ-ანგელოზთა, აქ უქმობენ სულიწმიდის მოფენას და ეს დღესასწაული იწვევს ბევრ ხალხს“ (თაყაიშვილი 1991, 99). ეკლესია განახლებულია. დღეობა დღესაც იმართება. სკალდის მთავარანგელოზის საყდარი მნიშვნელოვანი საკრალური ადგილია ქვემო სვანებისათვის. გადმოცემით იქაურობა ძველად მამათა მონასტერი ყოფილა, ამიტომ დღესაც სკალდში მხოლოდ მამაკაცები ლოცულობენ. სალოცავად წამოსული ქალები ქვემოთ, ფაყის ეკლესიაში რჩებიან. ცხადია, რომ აქ თვალსაჩინოა გადმოცემისადმი პატივისცემა და ტრადიციის შენარჩუნების ცდა. სკალდის მთავარანგელოზის მშენებლობის ისტორიის შესახებაც არის ლეგენდა შემონახული: ხალხი მდინარიდან სალოცავ ადგილამდე ჩამწკირვებულა და საშენი მასალა ხელიდან ხელში გადაცემით აუტანიათ, ეკლესიის კედლები რიყის ქვით აუგიათ, კუთხეები კი გათლილი კირქვით (გასვიანი 1991, 37).

უფრო გვიანი ამბის ამსახველია სხვა გადმოცემა: სკალდის ხატები სავიარებს მოუპარავთ, მერე მათ ნისლში გზა აბნევიათ. დაუჭერიათ ერთი მწყემსი ქალი და მოუთხოვიათ, ან გზა გვასწავლე, ან მოგკლავთო. ქალს უთხოვა, ვიდრე მომკლავთ, ერთი სიმღერა მათქმევინეთო. სიმღერა რას დაგვიშლისო, უფიქრიათ სავიარებს და ქალისათვის სიმღერის ნება მიუციათ. ქალს ხმამაღლა დაუმღერია, სავიარები შემოიჭრნენ, დამიჭირესო. მისი ხმა მწყემსებს გაუგით. ეკლესიასთან განგაშის ხმის გამომცემი ზარი შემოუკრავთ, სასწრაფოდ შეკრებილა სოფლის მამაკაცობა და მდევარი დაწევია სავიარებს. სავიარები დაუხოცავთ, ხატი კი ეკლესიაში დაუბრუნებიათ. ახლით 28 ივლისს (ძველით, 15 ივლისი) კვირიკობაა, მას განსაკუთრებით აღნიშნავენ მახაშში, სოფელ ლაგურკაში და ტვიბში. არის გადმოცემა, რომ ძველად ცნობილი „შალიანი“-ს ხატი, რომელიც დაცულია ზემო სვანეთში, კალის წმიდა კვირიკეს ეკლესიაში (სვანურად, ლაგურკა), ერთ დროს დავანებული ყოფილა მახაშში. შემდეგ ხატი ლუჯის ბარბალნაკში გადაუტანიათ, იქ ბრძანებულა სამი წელი. შემდეგ კი მოხვედრილა კალის „ლაგურკაში“. მახაშის ლაგურკას „კვირიკობას (ლიგურკე) სწირავდნენ თიკნებს, ზოგჯერ თხებსაც. შესთხოვენ თვალების დაავადებებისა და მძიმე სენისაგან დაცვას (ქრესტომათია 1978, 240). ეს წესი ახლაც მოქმედია. ძირითადი შესაწირავი კვლავ თიკანია. აქ ახლა სრულდება საეკლესიო წირვა-ლოცვაც. დღეობა კვლავ ხალხმრავალია (გუჯეჯიანი 2015).

ფერიცვალებას სავნურად „ფერცვლაბ“ ჰქვია და საოჯახო ლოცვისას ხდება ხილით „გახსნილება“. მარიამობას („ლიმრიე“) აუცილებლად ატარებენ სულთა მოხსენიების რიტუალს – ლიფანეს, გადიან საფლავებზეც. ბაბლუანები მარიამობას „ფუსნაბუასდის“ ნიშთან ლოცულობენ. „ფუსნაბუასდი ვითინია, „იქ ვიკრიბებით, ხეშკილიდან გადმოგვიტანია ხატი და დაგვიარსებია უკლეში. იქ დავდივართ მარიამობას. ახლა იქ ერთი ოჯახია დარჩენილი“. არის ისეთი დღეობაც, რომელსაც მხოლოდ მანდილოსნები აღნიშნავენ: ჩოლურის სოფელ საყდრის წმიდა გიორგის ეკლესიიდან ჩრდილოეთით არის აბარეში, სადაც სალოცავად მხოლოდ ქალები დადიოდნენ. ამაჯამად ერთი-ორი მლოცველი კვალავ სრულებს ამ წესს. ამავე დღეს სოფლიდან 7 კილომეტრით დაშორებულ მთავარანგელოზების ეკლესიის ნანგრევთანაც იმართება ლოცვა – „თარინგზელი ნანგრევია, იქ წელიწადში ერთხელ მიდიან, ადრე გაზაფხულზე, უძრავია. აქ რომ აბარეშობაა - შაბათს და კვირას, იქ მთავარანგელოზობაა. იქ კირიას გალობდნენ“. ასეთივე საქალებო ლოცვა სრულდება ელიაობის აღსანიშნავადაც ელიაობის ვარიაციაა „ულიშობ“-ა და ის იმართება რამდენიმე ადგილზე, მათგან „უძლიერესად“ მიიჩნევა: ულიშის სალოცავი თარიზელი ზედა ლაშხეთში და მისი დღეობა ადრე ბევრად მასშტაბური იყო. ულიშობა იმართება ჭველიერშიც ორგან: ერთია მთაზე არსებული ნიში, ერთგვარი გამოქვაბული, სადაც აღნიშნავენ ულიშობას ივნისში, მასში მხოლოდ მხოლოდ გათხოვილი ქალები და ბერდედები მონაწილეობენ. აგრეთვე, ულიშობა იმართება სოფლის შესასვლელთანაც, ლაულუში, სადაც მეწყერის მოტანილი დიდი ქვა დევს. აქაც მხოლოდ გათხოვილი და მოხუცი ქალები ლოცულობენ. დარ-ავდრის მართვასთან დაკავშირებული სხვა რიტუალიც სრულდებოდა. ერთ-ერთი ასეთი ტრადიცია დღემდე შემოგვენახა ჭველიერში: „სოფლის მთაზე ერთი ადგილია სახელად ადგილს „ქრისტეე კვააბ“. განსხვავებული და ამაღლებული ადგილია. ქალის შესვლა არ შეიძლება, თუ ქალი ავა, სეტყვა მოდის... კაცები ადიოდნენ იქ გვალვას რომ დაიჭერდა, ლოცვას აღავლენდნენ, ცოტათი მიწას მოჩიჩქნიდნენ და გაწვიმდებოდა. ან პირიქით უამინდობის დროს ადიოდნენ და გამოდარებას სთხოვდნენ უფალს“.

ყველა სოფელში ზეიმობენ ორივე გიორგობას, ხოლო იქ, სადაც წმიდა გიორგის სახელობის ეკლესიებია, უშუალოდ ეკლესიებთან აღინიშნება გიორგობა. განსაკუთრებით ხალხმრავალია და მასშტაბური ჩოლურის თემის სოფელ საყდრის წმიდა გიორგის ეკლესიასთან გამართული გიორგობა (ლიგერგი). ჩოლურის თემის სოფელ საყდრის წმიდა გიორგის ეკლესიას უკავშირდება მძიმე შინაარსის ლეგენდა: მშენებარე საყდარი ორჯერ დანგრეულა და მესამედაც რომჩამოქცეულა კედლები, კალატოზს ერთი ბავშვისათვის ქუდი მოუხდიათ და ეკლესიის საძირკველში ჩაუგდიათ, ბავშვი ჩამხტარა ჭრილში ქუდის ამოსაღებად, კალატოზებს კი მისთვის ქვები დაუყრიათ და ბიჭი ჩაუშენებიათ. ამის შემდეგ კედელი აღარ დანგრეულა. ხალხს ამ კალატოზისათვის მარჯვენა ხელი მოუკვეთია (გასვიანი 1991, 35-36). სხვა გადმოცემით, საყდარი გვიდანების გვარის აგებული ყოფილა. დღეს ეკლესია მოქმედია და იქ უწყვეტად აღესრულება წირვა-ლოცვა.

მასშტაბური გიორგობა იმართება ჟახუნდერშიც. „ჟახუნდერში სასაფლაოს შუაში აღამრთულია ჯგირაგ, მოხატული. აქ აღინიშნება ორივე გიორგობა. მთელი ჟახუნდერი აქ მოდის“. მამის მაცხოვართან რიტუალებს ატარებდა მთელი ჩოლური. ეკლესიის მცველების „მოვალეობა არის ხატლისგვჯინალ. ესაა ჩვენი ვალი (ალი ნაგად). ხატი ორი დღე გაჰქონდათ ოჯახებში – რათა ოჯახები დაეცვათ ავადმყოფობისა და ჭირისაგან (ზიგხენ ი ჭირხენ). დაუთქვამთ ასე და დაუწესებიათ ეს დღესასწაული. მთელი ჩოლურისა იყო ეს: საყდარი, ჭველეირი, ტვიბი, თეკალი... გვქონდა ჯილაი: ერთი იყო ჯვარი გათლილი, რაც ნიშნავდა დამოწმებას, მოწმეს და მეორე ჯილა –არაფერს, უარს. ჯვარი და მოწმე ვისაც მოხვდებოდა, მის ოჯახში მიდიოდა ხატი. ლოცვა იწყებოდა ორშაბათს მამის ჯგირაგში, იქაც შესაძლებელია 6, 9, 12 ჯილაი და სამშაბათს აქ მოვიდოდნენ, ვისაც შეხვდებოდა ხატის აღება და რომელ ოჯახშიც მივიდოდა, სამშაბათს ოჯახში მიჰქონდათ. 12 სუიმრა გაჰყვებოდა. მიჰქონდათ კირვენი. ეს სუიმრა დაცვა იყო. ხუთშაბათს უკან გამოჰყავდათ ხატი“.

ლაშხელებს ძველად სცოდნიათ ოჯახის მშვიდობიანობისათვის ლოცვა, სახელად არგილაი. სალიტერატურო ენაზე ის გულისხმობს „ადგილის/ადგილზე“ ლოცვას. სახლის გამორჩეულ კუთხეში ლოცულობდნენ, აცხობდნენ შესაწირავ ტაბლებს და ღმერთს შესთხოვდნენ ოჯახის ბედნიერებას, იღბლიანობას, ადამიანთა და საქონლის სიმრავლეს (ქრესტომათია 1978, 249).

ქვემო სვანეთის ყოფაში ერთი თავისებურება შეინიშნება. ბოლო ათწლეულების განმავლობაში დაწესდა ახალი დღეობები. დღეობათაგან ზოგი ძველის, მივიწყებულის ახლად გაცოცხლებული ფორმებია, მაგალითად, „ლიჩორული“: „ლათორიაში იყო თურმე ლიჩორულიის ლოცვა, ამას რქმევია ლიჩორული, იგი იმართებოდა მარიამობის შემდეგ შაბათს. მერე ეს დღეობა სრულდებოდა საყდარში. ახლა კი 10 წელია ვატარებთ ჭველიერში“. რა გადმოცემა ხსნის ამ დღეობის არსს? „ლიჩოოლა ლიმზრ-ასე ჰქვია ჩოლურლობის დღესასწაულს, აღინიშნება 28 აგვისტოს რომ კვირა დღე მოსდევს მაშინ. დაარსდა ბატონყმობის გადავარდნის შემდეგ, როცა ჩოლურელმა თავკაცებმა შეთქმულება მოუწყვეს ლევან გარდაფხაძეს და სხვა ბატონებს, ამოხოცეს. ეს მოხდა ჩოლურლების ერთობით. რატომ აღნიშნავენ მაინცდამაინც ჭველიერში? ჭველიერის ტაძარში მიდიოდნენ წირვაზე გარდაფხაძეები და სწორედ იმ ტაძრის ტერიტორიაზე მოხდა მათი ამოწყვეტა.

კომუნისტების დროს ყველა ტაძარი დაიხურა, მათ შორის ჭველიერის თარიგზელიც, თავისთავად ლიჩოოლა ლიმზრ გაუქმდა. 90-იან წლებში კვლავ განაახლეს ეს დღესასწაული ჭიჭიკო ბაბლუანის და ნოდარ ზურაბიანის თავკაცობით. ჩოლურლობაზე მოძღვარი წირვას ატარებს და წირვის შემდეგ იკვლება ხარი, რომელსაც რიგრიგობით წირავს ერთი ოჯახი ან ყიდულობს თემი. სანამ მოძღვარს დანიშნავდნენ ჩოლურში, მანამდე გვყავდა სტაროსტა და ის აღავლენდა ხალხურად ლოცვას. სუფრა იშლებოდა ტრიალ მინდორში და საინტერესო იყო ხალხის განლაგება, მინდვრის თავში ცალკე ისხდნენ ჭიჭიკო ბაბლუანი, ნოდარ ზურაბიანი და თემის სოფლებიდან გამორჩეული თითი კაცი. ისინი განიხილავდნენ ყოფით პრობლემებს ხალხთან ერთად და შემდეგ შეთანხმებისამებრ აგვარებდნენ. წელს აღნიშნეს ადრინდელივით, შარშან და შარშანწინ მხოლოდ ჭველიერლები იყვნენ“. ასეთივე მასალას გვაწვდის მეორე მთხრობელიც: „წელს (2010) დავაწესეთ ჩოლურის თემმა დღეობა – ახალი დღესასწაული – სოფლის სტიქიური უბედურებებისგან დასაცავად. ყოველ წელს მარიამობის პირველ კვირას ჭველიერის მთავარანგელოზის ეკლესიაში ტარდება ეს ლოცვა. ხარს ვწირავთ. მღვდელიც ატარებს წირვა-ლოცვას“.

ამავე სოფელში კიდევ ერთი ახალი დღეობა სრულდება: „ივლისის თვეში აღნიშნავენ ლიჭველიერს, ანუ ჭველიერლობას. ეს ახალი დაწესებული დღესასწაულია და ახალგაზრდების კეთილდღეობისთვის ლოცულობენ. თანხას აგროვებენ სოფელში, ყიდულობენ ცხვარს და ასე ასრულებენ“. ზოგი დღეობა დაწესდა ახალი ეკლესიის აგების შემდგომ, მაგალითად, მას შემდეგ, რაც ჯანხოთელებმა ააგეს ლემზაგორის ახალი ეკლესია, მაცხოვრის სახელობისა, იქ იმართება ჯანხოთელების საგავრეულო შეკრებები და გვარის დალოცვის რიტუალი. ახალი ეკლესია აგებული სოფელ ცანაშიც, ცანას მაცხვარი. იქ დაარასეს ახალი დღეობა „ცანაობა“, აღნიშნავენ 27 ივლისს, ლოცვა იმართება სოფლის მშვიდობიანოისათვის. ახალი აგებულია ტვიბის სამება (2009-2010 წლები), ქტიტორი: ჯოყოლა ჩეგიანი). ტვიბის მოსახლეობის მეტყველებაში შემორჩენილია ლოცვა „სამებაღერბეთ“-ის ს ახელზე. „სამება უ გვარ მაშედ“!, რაც ხალხს აფიქრებინებს, რომ იქ სამების ეკლესიაც არსებობდა. ტვიბში ზურაბიანების ტრადიციული საცხოვრისია. გადმოცემით, ძველად აქ უცხოვრიათ ათრეჯიანებს. ამ სოფლიდან არის საუღელტეხილო გადასასვლელი ზემო სვანეთის ორ თემში: იფარში და კალაში (კიჩხრიდიდან). აქ იმართება სასოფლო დღეობა. ტვიბსავე უკავშირდება გადმოცემაც: ძველად ჩოლურის საყდარი მდგარა ლათორიაში, ტვიბში. ზედა და ქვედა ჩოლურელები დაობდნენ, ორივე უბანს უნდოდა, რომ საყდრის ჯვარ-ხატი მათ ტერიტორიაზე ყოფილიყო. ამ საყდარზე ჯვარი ყოფილა აღმართული. ხალხური აღქმით, ჯვარი საითაც გადაიხრება, იქით იყოს ეკლესიაო. ერთ ქვედა ჩოლურელს ჯვრისათვის ქვა გამოუცლია და ჯვარი ქვედა ჩოლურისაკენ გადახრილა. გაბრაზებულ ტვიბელებს ის კაცი მოუკლავთ. ამის მიუხედავად, რახან ჯვარმა ქვედა ჩოლურისაკენ აჩვენა საყდრის გეზი, ქვედა ჩოლურელებს წაუსვენებიათ მოკლული კაცი, წაუღიათ ჯვარი და სიმღერით წასულან, „კვირიას“ მღეროდნენ. ტვი­ბელები კი ტიროდნენ. ასე გაჩნდა ჩოლურის ახალი საყდარიო.

მეორე ვარიანტით: ლათორიაში მდგარა წმიდა გიორგის ეკლესია. ზემო და ქვემო ჩოლურელებს დაუწყიათ ცილობა, თუ ვის უნდა დაკუთვნებოდა ეს ჯვარ-ხატი და ორი მხარე გამოუნგრევიათ. გადაქცეულა ქვემოთკენ. ოღონდ შეშველებია ერთი ქვემოური და მას მხარი უკრავს კედლისათვის. ამიტომ ეს კაცი მოუკლავთ. მაგრამ ჯვარ-ხატი მაინც ქვემოურებს დარჩენიათ. ისინი სიმღერითა და ზეიმით წასულან და ეს ჯვარ-ხატი დგადაუტანიათ ჩოლურის საყდარში. ჭუშიერ, კალოდარ არის საბადო შირიმის ქვისა. იქ ნასასასახლევიცაა. მდ. ქორშულას შენაკადი. იქ არის (მაცხვარ) ლამარია. ხეობის თავში არის მარმარილოს საბადოც. გზის პირას მჟავე წყალთან წმიდა გიორგის ნიშია – ვითინი. არ გვქონდა წმიდა გიორგის ეკლესია და ეს ნიში გააკეთა ამის წინა თაობამ. ამ ეკლესიის გაღმა არის ულიშ ლემზირ, იქ მხოლოდ ქალები ლოცულობდნენ“. გარდა ეკლსიებისა, ქვემო სვანეთში ბევრგან შემონახულია სხვადასხვა სალოცავი ნიშებიც (ვითინები), მაგალითად, ჭველიერის ტყეში, აგრეთვე, ქვიშის მთავარანგელოზის ეკლესიის მახლობლად, ქვემოთ, ხიდთან ახლოს და სხვ. სალოცავი ნიშები არის შგედიდან ჭითხაროს უღელტეხილისაკენ (რაჭისაკენ) მიმავალ გზაზეც. მასშტაბურია ლოცვა, რომელიც იმართება ზემო ლაშხეთის სოფელ ახლაშენის თავზე არსებულ საკრალური ადგილზე, სახელად „მაშენა“. მაშენა „უდიდესს, უფროსს“ ნიშნავს სვანურად. მაშენასთან გამართული ლოცვა მიამრთულია “მაშეენა ფუსნაბუასდ“-ისადმი. დაცულია სახატო ტყეც.

შემონახულია ლეგენდა: “მაშეენა“ სოფელ ახალშენის თავზე დგას, მთელი ლაშხეთიდან ლამაზად ჩანს მისი ნაძვნარი. მისი ძირი, დაახლოებით 8-9 კმ-ის ზემოთაა. რომელსაც შემორჩა და ახლაც ჰქვია სახელი “მაშეენა ნამსგვაჯვარ“ ვინაიდან აქედან, სადაც დღესაც საოცრად და ამაყად დგას 16 “თეკეერი“ ერთმანეთთან მიჯრილი ისე, რომ შუალედებში ვერც გაივლი, სწორედ ამ ადგილას დააბრძანეს თურმე ჯვარი მარხილზე და გაუხედნავი ხარები შეაბეს იმ დროის უხუცეს წმინდა ადამიანებმა, და თქვეს: სადაც ეს ხარები გაჩერდებიან, იქ ავაშენოთ სალოცავიო. ხარები დაეშვნენ დაღმართში და ირბინეს აწ ხსენებული მანძილი და სოფლის თავზე, სადაც ამჟამად მდებარეობს სალოცავი, შემაღლებულ ადგილზე გაშეშდნენ და გასკდნენ კიდევაც თურმე... სწორედ ამ ადგილას ჯვარი გადმოასვენეს და დაიწყეს მშენებლობა. მეორე ისაა კიდევ, რომ ამ სალოცავის მშენებლობას სხვა ტაძრის მშენებლობა უკავშირდება, მამაშვილი აშენებდა ორივეს, “მაშეენას» მამა და მეორეს შვილი. ბებია ყოველ ლოცვაზე სალოცავის ეზოშივე აცხობდა ქვაზე (კალაკოონიილზე) (სეფის)კვერებს, იგივე “ტაბლებს“, დილას ადრე ხდებოდა ეს. აქ წელიწადში სამჯერაა ძირითადი ლოცვა (ხატობა), ესენია: „ლიირი“, „, ლიმხაარწი“, „ლიფკვაში“ (მთხრობელი ქეთინო ნემსაძე).

საყურადღებო ლეგენდებია დაკავშირებული ტოპონიმი „ნაქალაქევ“-თან, საიდანაც ქვემო სვანეთი მარაგდებოდა ტყვიით. გადმოცემით, ნაქალაქარი ძველად დიდი ქალაქი ყოფილა. ახლაც ღელეებს მოყვებაო დამუშავებული რკინა. ამავე ტოპონიმს იხსენიებენ მეტად ძველი ქრონოლოგიური შრეების შემცველია, მასში წარღვნის მითის ელემენტები ისახება: „ლასკადურის სათავეში ნაქალაქევთან არი ტყვიის საბადოები, ამიტომ წყალი სულ ტყვიისფერი მოდის. ნაქალაქევში ერთი კოლოფი ყოფილა. შიგ მტრედები მსხდარან. მღვდელს გაუფრთხილებია ცოლი, არ გახსნათო, მღვდელი სადღაც წასულა და მის ცოლს გაუხსნია, ამოფრენილან მტრედები და გაფრენილან, იმ წუთში დაწყებულა წარღვნა, ქალაქი ყინულს დაუფარავს“. ქვემო სვანეთის თანამედროვე ყოფაში დიდი როლს ასრულებს ეკლესია, მოსახლეობის ნაწილი აქტიური მრევლია, ნაწილიც თანდათანობით ეგუება კანონიკურ წირვა-ლოცვას. ზემოთ ჩამოთვლი დღეობათა და რიტუალთა სიცოცხლისუნარიანობა მრავლმხრივ საყურადღებო ფაქტია. აღსანიშნავია ერთი გარემოებაც: შრომითი მიგრანტები, მცხოვრებნი ევროპაში, ზაფხულობით ცდილობენ სამშობლოში ჩა­მოსვლას და ხალხურ დღეობებში მონაწილეობას. ისინი ფინანსურადაც ეშველებიან სოფელს და მონაწილეობენ ეკლესიათა აღდგენის საქმეში. ამ მხრივ მნიშვნელოვანია ადგილობრივი წარმოშობის ბიზნესმენთა წვლილიც.

წყარო: როზეტა გუჯეჯიანი – მასალები საქართველოს ეთნოგრაფიისათვის
(საავტორო)