ჩვენ ვუწოდებთ სალოცავებს იმ რელიგიურ ცერემონიებს, როდესაც აფხაზი რამე შესაწირავთან შეერთებულის ლოცვითა და ხვეწნა-ვედრებით მიჰმართავს თავისს ღმერთებს ძველიდგანვე მიღებულს წესზე. სალოცავებში ზოგიერთს ეტყობა მეტი გავლენა ქრისტიანობისა, ზოგს კი — ნაკლები, თუმცა წარმართობის კვალი მაინც ემჩნევათ. მაგრამ უმრავლესობა სალოცავთა, როგორც ფორმით, ისე შინაარსით, ჯერ კიდევ წარმართულის ხასიათისაა. ჩვენ სალოცავთა კრებულში მოვაქციეთ უფრო ორის უკანასკნელის გვარის სალოცავები. რასაკვირველია, ხალისიანის კაცისათვის არც ერთი სალოცავი არ არის მნიშვნელობას მოკლებული, მაგრამ სალოცავები იმდენია, რომ ყველა იმათი დაწვრილებით შესწავლა და აღწერა შორს წაიყვანს კაცს. ჩვენ ვცდილობდით უფრო შესანიშნავები ამოგვერჩია.

ა) ჩვენს დროს სალოცავები ერთნი სამუდამონი, ყოველ წლობითნი და საყოველთაონი არიან, მაგალითად „ხოზოს აღება“ და სხ., სხვანი კი, თუ ყველას არა, უმრავლესობას მაინც სწამს, მაგალითად, „ზევითური სალოცავი“ და სხ.
ბ) ყველა სალოცავს ანუ იმის მიმღებს იმისგან დამოკიდებულს, მოქმედების წრეში ძალა აქვს „უბრალოს, უმიზეზოს“, ე.ი. ავად გახადოს კაცი, ანუ საქონელი რამე შეცდომისა ანუ დანაშაულობისათვის.
გ) თვითოეულის სალოცავის ნაბრალევ, ნამიზეზარ ავადმყოფობას თავისი განსაკუთრებული ნიშნები აქვს, რომლებსაც აფხაზი (მკითხავი) დაწვრილებით არჩევს ერთს მეორისაგან.
დ) გადაკიდებულის სალოცავის რისხვის ასაცილებლად საჭიროა, ვისაც ემართა ესე გვარი სალოცავი, განმეორებით ლოცვა ანუ მაშინვე, ანუ პირობის ძალით თავისს დროზე იმ დანაკლისის აღვსებითა და დაკმაყოფილებით, რის გამოც ლოცვა ვერ აკმაყოფილებდა სალოცავს და შერისხა კაცი, ანუ ოჯახი;
ე) თუ ავადმყოფს არ ემართა რომელიმე სალოცავი და ახლად გამოუვიდა იმისი მიზეზი, იმან უნდა თავს იდვას იგი და ილოცოს მიღებულს წესსა და რიგზე. ბრალი (მიზეზი) სალოცავისა გადადის მოდგმიდგან მოდგმამდე და რამდენისამე თაობის შემდეგ შესაძლოა იჩინოს თავი.
ვ) თუ „მიზეზით“ ავადმყოფი იმდენად სუსტია, რომ მაშინვე ვერ მოხერხდება შესაფერის სალოცავის წესების აღსრულება, მაშინ პირობას სდებენ თავისს დროს ანუ პირველ მობრუნებისათანავე ულოცონ. ამისათვის მანამდის ავადმყოფს შემოავლებენ რასმე ვერცხლეულობას, სპილენძეულობას, თოფს, წმინდა ნარმას, სანთელს, ანუ სხვას რასმე „ბრალის“ მიხედვით. შემოვლების დროს ამბობენ ამ სახით: „თუ შენი მიზეზია (ბრალია), შვება მიეცი... და ვილოცო როგორც გეკადრებოდეს და როგორც მკითხავი აგვიხსნის“... როდესაც ავადმყოფობა ვერ არის გამორკვეული, თუ რომლის მიზეზისაგანაა იგი წარმომდგარი, მაშინ ამ გვარად ამბობენ: „თუ რისამე „მიზეზითაა“ ავად... შევასრულო ყოველივე, რასაც შევიტყობ და რასაც მკითხავები გვიჩვენებენ“. შემოვლებული ნივთი, როგორც საწინდარი, წმინდად და უხმარებლად ინახება ლოცვის ცერემონიის აღსრულებამდის.
ზ) თვით სალოცავის ასრულების დროს მლოცველი თხოვნით მიმართავს ამ სახელწოდების სალოცავსა, ანუ ამაში წარმოდგენილს ღმერთობას, თუ კაცის სალოცავია, კაცისას, თუ საქონლისაა, საქონლისას. ლოცვა (ლოცვის სიტყვების წარმოთქმა) სალოცავის შესაფერი და გარემოების მიხედვით იქნება, მაგრამ უფრო ისეა, რომ ვინც როგორ ახერხებს, ისე ლოცულობს და ლაპარაკობს. ესეც კი უნდა ვსთქვათ, რომ ლაპარაკის საფანელი და პირწყლიანობა აფხაზს იშვიათად შემოაკლდება.
თ) ყველა სალოცავის დროს საჭიროა რამე შესაწირავი უსისხლო, ანუ სისხლოვანი, რომელსაც სალოცავთა გვარად ან ყველანი სჭამენ, ან მარტო ზოგნი. ი) ერთი და იგივე სალოცავი სხვა და სხვა გვართა და კაცთა მიერ მეტ ნაკლების განსხვავებით აღსრულდება ხოლმე.
ი) სალოცავთა ცერემონიების აღმასრულებლად. ზოგისა კაცია, ზოგისა დედაკაცი, იმის მიხედვით, თუ რომელ სქესისად წარმოიდგინება არსება, ვის სადიდებლადაც იგი აღსრულდება; ანუ ასეა, რომ თუ სალოცავში ავადმყოფი ქალია, მლოცავიც ქალია; თუ კაცია, მლოცავიც კაცია. ახლა შევუდგეთ თვით სალოცავების კერძო აღწერას.

დედამიწის სალოცავი

წმინდა უმანკო დედაკაცი ექვს კაკალსა და რამდენსამე ფეტვის მარცვალს აიღებს და მიჰყავს ავადმყოფი (რომლის ავადმყოფობა ადგილის ბრალით გამოწვეულია). ჯერ ერთის თხმელის (მურყნის) ძირს სამს კაკალს და რამდენსამე მარცვალს შემოავლებს მიწის (ადგილის) სახელობაზე და შემდეგ კიდევ სამს კაკალსა და მარცვალს თხილის ძირს ადაბნას სახელზე, და თხოულობს ავადმყოფის მობრუნებას. ამავე დროს დედაკაცი კაცის მსგავსს კუკს, კოპწიად მორთულს, ჩაჰფლავს იქვე მიწაში ავადმყოფის „ამოსახსნელად“ (დალაჭსხრც) ამ სიტყვებით: „ავადმყოფის ნაცვლად ამას შეექციე, ამას ეთამაშეო“. შემდეგ მარჯვე დროს აცხობენ ერთს დიდს მჭადს „მიწა დედობლისას“ და ორს მოგრძო პურის ღვეძილსა ადაბნისათვის. ორი ღერი წმინდა სანთელი და საკმეველი, მოხსენებული ორი ღვეძილი და მიწის მჭადის ოთხისავე კუთხის ნატეხები მიაქვს დედაკაცსა და ავადმყოფითურთ მიდის სამის გზის შესართავს ადგილას, სადაც ერთის მხრით სდებს მჭადის ნატეხებს, მეორეზე ღვეძილებს, დანარჩენ ორ მხარეზე ანთებულს სანთლებს მიაკრავს; აქვე განზე იტყვის: მიწა ქალბატონო! ეს შენი ფეხთსაცმელიაო, და დასდებს ჩუსტებს.

ამ ოთხ-კუთხედის მიწის შიგ შუაში ავადმყოფს დააჩოქებს, თავზე ლეჩაქს გადააფარებს და საკმევლით და სანთლით ხელში მიჰმართავს თხოვნით პირველად „მიწა დედოფალს“: „ადგილ-ანხუ, ატულა-ანხუსე! შენი მადლი მოანიჭე, ტანის სიმრთელე, გულის სიმრთელე, თავის სიმრთელე მიეცი; ფერი მიეცი, ტყავი მიეცი, ძვალი მიეცი; ლაპარაკი მოანდომე, საქმობის სურვილი და ძალა მიეცი, ავისაგან დაიხსენი და სხვ. შემდეგ აგრეთვე თხოვნით მიჰმართავს ადაბნას.ბოლოს თხილის ჯოხით ლეჩაქს გადახდის, წამოაყენებს, ზურგზე ხელს გადუსვამს და ერთს წკნელსაც გადაჰკრავს: წადი, დღეის იქით აზატი მომიციაო, და გაუშვებს ავადმყოფს. ამას შემდეგ შინ ბრუნდებიან, კერაზე დატოვებულს მჭადს, რომელსაც მარტო ოთხი ნატეხი-ღა აკლია, შუაში სტეხენ, აქეთ-იქით გასწევენ; კერას გაღმა-გამოღმა დგება ორი დედაკაცი და მლოცველს ავადმყოფს მჭადებსშუა სამ-გზის გაატარებენ. ამასთან ერთი დედაკაცი ამბობს: „გაურიებული მომეცი“, მეორე –„გაქრისტიანებული მომეცი“.

ამ სალოცავს ასრულებენ, როგორც ზევითა ვთქვით, სამის გზის შესართავ ადგილას, ან უკეთ გასაყარ ალაგზე, იმ მოსაზრებით, რომ არსება, რომელსაც შეპყრობილი ჰყავს ავადმყოფი, რაკი ამას განშორდება, სხვას ვისმე შეხვდეს და შეეყაროსო. სადმე მიწაზე დაცემის ანუ ჯდომის დროს თუ აჰყვა ავადმყოფობა, მიწიდამ გადაეკიდა, ლოცვაც ამავე ალაგას იქმნება და აქ ჩაჰფლავენ ლოცვის ანუ შემოვლების დროს ზემოხსენებულ კაცის მსგავსს კუკსაც... „მიწა ქალბატონისაგან“ რამე რომ არ აჰყვეს ავი, უცნობი ადგილზე (მიწაზე) მჯდომი აფხაზი, წამოდგება თუ არა, ორჯელ დააფურთხებს ამ სიტყვებით: „პაპუა ჩემის ნასახლკარევი, პაპუა ჩემის ნასახლკარევი“.

წყლის სალოცავი

ავად არის ქალი, ანუ კაცი, მაგალითებრ ციებით, და ეს ავადმყოფობა დიდხანს არა შორდება. მკითხავი, რომელსაც აფხაზი მიმართავს ექიმის მაგივრად, ეუბნება, რომ წყლის ბრალითაა ავად და უნდა ულოცოთო, ჭირისუფლები მოიყვანენ მოხუც წმინდა დედაბერს, რადგან წყლის უფროსი, „წყლის დედა“ ქალია. ეს დედაკაცი ფარულად აიღებს სამს ხელს ავადმყოფის რამე ნივთსა, მაგ. ტანისამოსს, მიაქვს ერთ ერთს წყალზე და ამბობს რა სიტყვებსა: „წყლის დედავ, ქალბატონო, თუ შენ დაიჭირე (ავადმყოფი), უშვიო“, ეხება ამ ნივთებით სამ გზის წყალს და ამოაქვს სამი წვეთი წყალი, რომლებსაც სამს მურყნის ფოთლებში გამოჰხვევს, წამოიღებს და კერას ზემოთ, სხვენზე ჩამოჰკიდებს, იმ მოსაზრებით, რომ ავადმყოფს ასე ციებაც გაუხმებაო; ამის შემდეგ უცბად და იდუმალ გაიქცევა დედაკაცით ამ სიტყვებით: „ასე შენი ციებაც გაიქცესო“. ამ პროცესს ეძახიან: „ციების გამო წყლის ამოღებას“ (აშძ აზჰან აძ იზთრხიტ). როდესაც ამის შემდეგ ავადმყოფი მოჯობინდება, მოიწვევენ მლოცველ დედაკაცს. ამზადებენ ორს ქათამს: ერთს მამალს და ერთს დედალს, ღვეძილ პურს, მოჰხარშავენ ხოზოებს და ჩამოჰქნიან სამს სანთელს. დედალი და ერთი სანთელი წყლის დედისათვის, მამალი და ერთი სანთელი იმისის ქმრის სახელზე, ხოლო მესამე სანთელი იმათ მოახლე-მოსამსახურე ქალისათვის, რომელსაც ჰქვიან: აბზაჰავ-აბსაჩავ (კარგად მყოფი, კეთილად მეკვები), რომელიც კეთილის მთქმელად და შუამავლად ირიცხება მოხსენებული ბატონებთან. ნივთები მიაქვსთ და მიდიან წყალზე, მდინარე იყოს, თუნდა წყარო.

აქ მლოცველი დაიჩოქებს, ხოლო მლოცავი დედაკაცი აიღებს სანთელს და მიჰმართავს თხოვნით თავდაპირველად, რასაკვირველია, წყლის დედა-ქალბატონს, რომელსაც ამ სალოცავში უპირველესი ალაგი უჭირავს. ამისი სრული სახელი აფხაზურად არის ძძლან ძაჰვვაჟ ხიფსჰა გვაშა - წყლის დედა, წყლის ქალბატონი ხიფსჰა გვაშა (გვაშა ქალის სახელია დღესაც), რის შემდეგ სანთელს მოუკიდებს და იქ მიაწებებს. შემდეგ აიღებს მეორე სანთელს სთხოვს ავადმყოფის განკურნებას „წყლის დედის“ ქმარს „ბატონს“ და ამასაც იქვე მიაკრავს. ბოლოს მესამე სანთლით ხელში სთხოვს ზემოხსენებულს აბზაჰავ – აბზაჩავს – მოახლე ქალსა, რომ იმანაც მოციქულობითა და კეთილის თქმითა ბატონების წინაშე მოეხმაროს ავადმყოფს, რის შემდეგ ზურგზე ხელის გადასმით მლოცავი ააზატებს ავადმყოფს.

გარდა ავადმყოფთა წყლის სალოცავით ულოცავენ ახალს რძალს, როდესაც იგი პირველად მიჰყავთ წყაროზე. და თუ ყოველსავე ნაჩვენებს. ამ შემთხვევაში ვერ აასრულებენ, კვერცხს მაინც ჩააგდებენ წყალში და შესაფერის ხვეწნით მიჰმართავენ წყლის დედას. დედაკაცი მშობიარობას ლოცულობს ან სრულად, ანუ შემოკლებულის ფორმით (კვერცხით) წყლის სალოცავით და ეს იმისთვის მეტად სასარგებლოა, განსაკუთრებით ძუძუსათვის (რძისათვის). არა თუ ამ შემთხვევებში, უბრალო ტანის ბანასა კი ერიდება აფხაზი მდინარე წყალში, რომ იმით წყლის დედას არ აწყენინოს. ამიტომ რაკი წყლიდამ ტანის დაბანის შემდეგ ამოვა, სამს წერილს ქვას აიღებს და წყლის დედას მიჰმართავს ამ სიტყვებით: „შეგცოდე დღეს: წყალში ჩავედი, ტანი ჩავიბანე, მარა მაპატივეო“, თავზე გადივლებს და წყალში გადისვრის. პირველი ნახევრები ამ ორ სიტყვათა ნიშნავს: ადგილი, მიწა, მამული; ხოლო მეორე ნახევარი ანხუ (ენხუ -ს მნიშვნელობა დღეს უფრო ძნელი მისახვდომია, თუმცა ამ სიტყვას საკმაო მსგავსება აქვს (ფორმითაცა და მნიშვნელობითაც) ზენდურ სიტყვა anhu-სთან, რომელიც ნიშნავს: „ბატონი“ ქვეყანა, „ადგილი (იხ, შედარებითი ლექსიკონი ფივისა), მაგრამ უფრო საგულისხმოა სიტყვა ანხუ ვაწარმოვოთ აფხაზურად ძირიდანვე: ანხუ უბრალოდა ვსთქვათ ამ სიტყვათაგან შემდგარია: ან - დედა (იხილე ზევ. და ახვ - ხვედრი და სხ. ადგილ - ანხუ პირდაპირ მიწა დედის ხვედრი, წილი - დედამიწის ხვედრი და სხვ. ადაბნა, აბნა - ტყე, ად - მინდორია, მაშასადამე, თუ რთულ სიტყვად ვიცანით ადაბნა - ად+ანა, ამ სახით ადაბნა - მინდორ-ტყე, უდაბნო იქნება. „წყლის დედის“ საცხოვრებელი ალაგი დიდი წმინდა მიუვალი ტბაა მდინარისა. იგი შეიძლება სცხოვრებდეს აგრეთვე წმინდა წყაროში, რომელსაც არა წმინდა, ღორი, ანუ სხვა რამ პირუტყვი, არ ეკარება.

კაცს შეუძლიან იშვიათად ნახოს იგი როგორც წყალში, ისე ნაპირზედაც, ხმელეთზედაც, სადაც იგი გამოდის ხანდისხან. აი სურათი წყლის დედისა, „აფხაზის წარმოდგენით, წყლის დედა მშვენიერი ქალია მომხიბლავის სახისა, თავზედ უებარი წაბლის ფერი დაწნული თმა აქვს და მტრედის ფერი ჟუჟუნა თვალები. ძლიერ ხშირად გაიგონებო აფხაზისაგან ამ გვარს საუბარს“! ჰმ, მე მძლია წყლის დედამ და ამიერიდგან თქვენს საზოგადოებას აღარ ვეკუთვნი. ამ დღეებში შევედი ცხენით გაუვლელი და ყრუ ტყეში, სადაც უცბად ერთს დიდს მუხასთან დავინახე დადგმული ტაბლა; ტაბლაზე იდგა სარკე და სანთელი, წინ იჯდა წყლის დედა, ეტრფიალებოდა თავისს სიკეკლუცესა და ივარცხნიდა გაშლილს მიწამდე ჩამოშვებულს თმას. ხელები ჩამომიცვივდა და დამიდუნდა, თვალები ვეღარ მოვაშორე ამგვარს საკვირველს სახილველს, როდესაც შემამჩნია, უეცრივ დაალაგა თმები და იწყო ჩემსკენ მოახლოვება. მაშინ სრულიად დავკარგე გონება, ერთი სიტყვაც არ უთქვამს, მხოლოდ ასწია მაღლა ათივე თითი და ამით მაჩვენებდა: თანახმა გახდები, თუ არა მეუღლეობაზე ათის წლის განმავლობაშიო, მე უარის ნიშნად თავი გავუქნიე, მაგრამ იგი არ დასცხრა და ჩამოდიოდა ათის წლიდამ ცხრამდე, რვამდე და სხვ. დასასრულ, როდესაც მიჩვენა ნეკი, როგორც უკანასკნელი ნიშანი იმისი, თანახმა გავხდები თუ არა ერთს წელს მაინც მასთან ვიცხოვრო, მაშინ ისეთის საშინელის თვალებით შემომხედა, რომ მე იმავე წამს თანხმობა განვუცხადე“.

ცისარტყელას სალოცავი

ეს სალოცავი საყოველთაო არ არის, მაგრამ ბევრს გვარს-კი მართებს ყოველ წლობით ცისარტყელას სალოცავი. უფრო ხშირად ამ სალოცავით ლოცულობენ ავადმყოფნი, როდესაც მკითხავი ახსნის ავადმყოფობას ცისარტყელას მზეზით. თუ კაცი დიდხანს მოყვითალო ფერისაა, ძალა და ხასიათი აკლია და სხ., ეს, აფხაზის აზრით, „ზეცას რომ აკრავს“ - ცისარტყელას ბრალია და ის ავადმყოფი კაცი წყალში ჩასულა იმ დროს, როდესაც ცისარტყელა წყალსა სვამ და და მაშინ გამწიკვლოვანებულა (დაყიშიტ). შემოავლებენ რა რასმე ავადმყოფს და დაჰპირდებიან თუ არა ულოცონ, იგი გაჰყავთ წმინდა დედაბრებს მდინარე წყლის პირას.

აქ მოაქვსთ ორი შემწვარი ყვერული, ორი პურის ღვეძილი, რომელნიც ენის ფორმისანი არიან და ამიტომ „ენები“ ჰქვიან, ამათ გარდა ყველა ხორაგეულობა, რაიცა საჭიროა წყლის სალოცავის დროს, რადგანაც ცისარტყელას სალოცავთან ერთად წყლის სალოცავიც უნდა იყოს. მდინარის ორსავე ნაპირზე დააწყობენ სხვადასხვა წმინდა და მშვენიერ ნივთეულობას: ტანისამოსს, ვერცხლეულობას და სხ. წყლის ერთის ნაპირიდან მეორემდე გააბამენ აბრეშუმის ძაფის ხიდს. ამ სახით, როცა ყოველივე დამზადებულია, მლოცავი დედაკაცი აიღებს კაცის სახით გაკეთებულს პატარა კუკს, რომელიც მორთულია მშვენიერის ფერად-ფერადის ტანისამოსით, და, ავლებს რა ამას მუხლმოყრილ და მიტკალგადაფარებულ ავადმყოფს, ეხვეწება შვება-განკურნებას ცისარტყელას ულიფშის სახელით, შემდეგ სანთლით ხელში თავთავის რიგზე მიჰმართავს „წყლის დედა ქალბატონს“ და იმისს ქმარს „ბატონს“. აგრეთვე ლოცვით გადაავლებს სხვა ხორაგეულობასაც და თავ-თავ საჭმელებიდგან ფინჩხებს გადააგდებს. გათავებისას ზემოხსენებულს კაცის სახის ტიკინს თავმოხსნილს აყიროში (მწარე კვახში) ჩაამაგრებენ, ირგვლივ მოკიდებულის სანთლებით გააჩირაღდნებენ და წყალზე გადააგდებენ ამ სიტყვებით: „ავადმყოფის ნაცვლად ამას შეექციე, ეთამაშე, ამასთან დრო ატარე“. მლოცავი დედაკაცი-კი ავადმყოფს ზურგზე ხელს გადუსომს, წნელსაც გადაჰკრავს და აზატის მიცემით შინ გამოუშვებს ასე, რომ უკან არ უნდა მიიხედოს. ლოცვის ცერემონიის ასრულების შემდეგ იქვე წყლის პირზე წინდაწინ გაკეთებულს კარავში სადილობენ დედაბრები. ჭამა მარტო ამათ შეუძლიათ და მარტო აქ, ყოველივე გადანარჩენი წყალში უნდა გადაჰყარონ და ნახმარი ავეჯი წმინდად გარეცხილი შინ უნდა წამოიღონ. ეს სალოცავი ძლიერ მძიმე სალოცავად მიაჩნიათ და ცისარტყელას ნამდვილი სახელის (აცაყვა) და არა ზემოთ მოხსენებულის ელიაფშ-ის უბრალო წარმოთქმაც-კი ეზარებათ. ცისარტყელას სალოცავის აღსრულებას, — აფხაზების აზრით, მოჰყვება წვიმა.

ქარის სალოცავი (ფშარნა)

აკეთებენ დიდს ყველიან მჭადს, სდებენ ცხმელას ცხრილზე (ჩელტზე), ეგ ააქვსთ სახლზე ცოტა მოშორებით და ევედრებიან “ქარსა ქალბატონსა ჩიჩ-სა’’ (ჩიჩი ხშირად ჰქვია აფხ. „ქალბატო ნებს“), რომ კეთილი ქარი ახლო მოუვლინოს, ავი მოაშოროს, ფათერაკისაგან დაიხსნას და სხვ. შემდეგ მჭადის შუაგულს ამოსჭრიდნენ, მიჰქონდათ ახლო ტყეში და ერთს - მაღალ მუხის წვერზე სდებდნენ, ხოლო მეორე დღეს ვინც ყველას დაასწრებდა, ის იფეშქაშებდა.

ხის სალოცავი

მარიამობის დღეს აკეთებდნენ პატარა კვერებს იმდენს, რამდენიც მამაკაცია ოჯახში. ამ კვერებიანათ პატარებითურთ სახლის უფროსი მიდის ერთ-ერთს ახლო ქორფა ხესთან, ხეს ფეხს მიადგამს და ლოცულობს: „ხეო, შენი მადლი და სიკეთე მომანიჭე. ხიდან უვნებლად ჩამომიყვანე, ნედლ ტოტზე შევსდგე, გამიმაგრდეს, ხმელზე შესდგე, გამინედლდეს“ და სხვ.

საგარეო სალოცავი ადნყა

სხვადასხვა მიზეზის გარდა, ავადმყოფობას მიაწერენ ხოლმე „გარეულის“ მიზეზსაც. ეს გარეულნი არიან მკვდართა სულნი. ესენი რამე უკმაყოფილობის გამო უწყრებიან ცოცხლებს: კაცი იყოს, გინდ საქონელი, ეს ორივე შესაძლოა. საგარეო სალოცავის, ანუ, რაიცა იგივეა, მკვდრების მიერ „ნაბრალევი“ ავადმყოფი, აფხაზის აზრით, ხშირ-ხშირად ამთქნარებს, მძინარეობს, ცოცხალ-მკვდარსა ჰგავს, ეს იმისი ნიშანია, რომ სული, რომელიც ებრალა, სულსა თხოულობს და, თუ სულის მაგივრად საკლავით არ დაკმაყოფილეს, იგი ავადმყოფს თან გადიყვანს. შემოვლების შემდეგ ერთ-ერთს სამშაბათს ანუ შაბათს აკეთებენ საუკეთესო საჭმელებს: კრავს, ანუ ცხვარს, ქათმებს, მაწონს, „ჩემუქვას“ და სხვ.

არა იშვიათად თუ დიდკაცის სულმა ავად გახადა კაცი, მაშინ ძროხასაც ჰკლავენ. ყოველსავე ამას სუფრებზე სახლის დერეფანში დააწყობენ. აქვე, ისე, როგორც ცისარტყელას სალოცავის დროს, ორ მხარეზე სხვადასხვა ძვირფასი და წმინდა ტანისამოსი და ნივთეულობა იქმნება დალაგებული. ავადმყოფსაკიდებელ ნაჭა შემოვლებულ წრის შიგნით დააჩოქებენ. შემდეგ მლოცავი (ქალისა ქალი, კაცისა კაცი) შეევედრება ცხოველთა და მკვდართა (ანგი-ფსნგის) განათავისუფლონ ავადმყოფი, მიანიჭონ სიმთელე, დამზადებული შესაწირავი მიიღონ ავადმყოფის ნაცვლად (და სხ. იხ. ზევ.), ზურგზე ხელს გადუსვამს და აზატის მიცემით აბოლოვებს სალოცავს. კიდევ როცა მკვდრის სული, რომელიც ავადა ხდის, აღიარებულია დიდკაცის, მაგალითად, თავადიშვილის სულად, ლოცვის დროს ცხენსაც იქვე მიაბმენ, ბოლოს მოხსნიან და სიტყვებით: „შენს სულს ჰქონდესო“, მინდორზე მიუშვებენ. ესეთი ცხენი ხშირად, აფხაზის აზრით, იბერება და ჰკვდება, ე.ი. სულს თავისას გადაჰყავს.

აჟაჰარას სალოცავი

სიტყვას „აჟაჰარა“ აფხაზები უწოდებენ სახლის ოჯახის უფროსს, ზედამხედველს არსებას და, მაშასადამე, აჟაჰარას სალოცავი არის ლოცვა სახლის ზედამხედველის სახელით, მეგრულად ამ სალოცავს ნერჩის სალოცავს ეძახიან. ამ სალოცავით, მაგალითად, ლოცულობენ ახალი ცოლ-ქმარი ჯერ კიდევ იმ დროს, როდესაც ისინი ერთად უფროსებს არა სჩვენებიან, ანუ როდესაც ახალი რძალი დიდს სახლში შემოჰყავთ, აგრეთვე გათხოვებული ქალი - დედ-მამის სახლში პირველად მობრუნებულა გაყვანის შემდეგ ყველა ამ შემთხვევაში თვით საკლავების დაკვლის წინ, მარჯვნივ, იმათის მობრუნების დროს სახლის უფროსი ანუ ერთ-ერთი უუხნიერესი ვინმე შამფურზე ჩამოცმულ გულ-ღვიძლით ხელში აჟაჰარას სთხოვს მლოცველ კაცზე, რომ მან მუდამ თავისის შემწეობისა და მფარველობის ქვეშ იყოლიოს შინ, გარეთ და სხვა და სხვა.

ჭაპუ

კერას ზედამხედველსა ჰქვიან „ჭაპუ“, იმისს სახელობაზედაც არის სალოცავი. მაგალითებრ, როდესაც ბავშვი ნაცარტუტას, თიხას ხშირად სჭამს, სიარულსა და ლაპარაკს დიდ ხანს ვერა სწავლობს, მაშინ დიდის ჭადით ულოცენ ჭაპუს სახელით; შემდეგ იმას წითელის ძაფით შებორკავენ, კარზე დააყენებენ და სხვა ვინმე პატარა ბავშვი ფეხებთან გაუვლის ჭადით ხელში, თან ბორკილსაც მოსწყვეტს და კარში გაიქცევა. ამის შემდეგ ბავშვი ძლიერ ჩქარა ისწავლის სიარულსაო და სხ. ჭაპუს სახელით სწყევლიან დედაკაცები ერთმანეთს. ცხადია „ჭაპუს“ მოქმედების წრე ძრიელ ვიწროთ არის შემოფარგლული: კერათი და კერას გარშემოთი.

ჟაბრანის სალოცავი

ეს სალოცავი ძროხისაა და მას აღასრულებს ყოველი აფხაზი, ვისაც კი ძროხა ჰყავს, ყველიერის შაბათს. ამისათვის წინდაწინვე დამზადებული აქვთ დიდი ფართე სულგუნი, რომელსაც „წმინდა ყველს“ ეძახიან. კერაზე დადებული ჭადის ცომზე, სანამ ფოთლებს მოაფარებდნენ, „წმინდა ყველის“ ამოჭრილ შუაგულზე დააწებებენ და ამ დროს მამაკაცი დაიწყებს ჟაბრანის სალოცავით, ვის სახელზედაც ლოცულობენ: „ჟაბრანის მთქმელთა ყველას მამჯობინე; საქონელს მიმატე და გამიმრავლე ისე, რომ მომავალში ამ ჭადის ტოლა ყველითა ვლოცულობდე და რომ ძროხები ეზოში არ მეტეოდეს: ავისა და ფათერაკისაგან დაიხსნა, შინ დაიცვა, გარედ დაიცვა, დაძველებულის ბალანისა და განავალის გარდა ზარალი არ მისცე; წინა მავალი საქონელი მირბოდეს; უკანა ვერ ეწეოდეს; ხბოები დათვის ბელივით კუნტრუშობდნენ და კვიცივით ელვარებდნენ და ბრწყინავდნენ, ამასა გთხოვ...“

ამ სიტყვების წარმოთქმის შემდეგ აიღებს სამს თხილის ჯოხს, ჩაურჭობს ზემო ხსენებულ ქადის ცომში და ზევით გირეს დაარტყავს ამ სიტყვებით: „ვოოც! ჩიფშ!“ (ძროხის სახმობი ხმაა). იმავე სალოცავს, როცა ძროხის ნაცვლად თხას ულოცავენ შაბათის მაგივრად ყველიერის ხუთშაბათს, ჰქვიან ჯაბრანის სალოცავი და სრულდება იმავე სახით, როგორც ზემოდ არის მოხსენებული. სიტყვები ჟაბრან და ჯაბრან, რომლებსაც იხსენიებენ სალოცავებში, ერთი მეორესა ჰხსნის: ჟაბრან რთული სიტყვაა და უნდა შესდგებოდეს შემდეგის სიტყვებისაგან: აჟ-აბ-ან, (აჟ - ძროხა; აბ - მამა, ან - დედა. ჟაბრან - ძროხის მამათა დედა, ძროხის წინაპართა დედა. აგრეთვე ჯაბრან, რომელშიაც ჯა შემოკლებულია და ნიშნავს თხას: ჯა-ა-ან ჯაბრან, თხის წინაპართა დედა, ჩვენ უკვე ვიცით, რომ უკანასკნელ შემადგენელ სიტყვას (ან დედა) შეიცავს სიტყვა ანცა - ღმერთი.

ხოზოს დაჭერა (ახვაჟკრა)

რელიგიური ცერემონია ხოზოს დაჭერისა არის ყოველ წლობით ჩვენს დროს დიდ მარხვის პირველ ორშაბათს, ამ დროს მრავალი მოხარშულ ხოზოებიდამ აიღებს, დაიჭერს აფხაზი თითოს, ანუ სამ-სამს და თხოვნა-ვედრებით მიჰმართავს იგი სხვა-და-სხვა სახელწოდების ღმერთთა („დედათა“) ამიტომაა, რომ აფხაზი ამ ცერემონიას ეძახის „ხოზოს დაჭერას“, დავაკებას, ხოლო თვით დროს, ოდესაც იმას აღასრულებს, ხოზოს დაჭერას, ანუ დაკავების დროს და ეს დრო ითვლება წელიწადის საზომ დროდ ისე, როგორც ქრისტიანებში დიდნი შობა-აღდგომის დღესასწაულნი.

თავდაპირველად სახლის უფროსი აიღებს სამს ხოზოს და საერთოდა სთხოვს ყველა ღმერთებს ამ სიტყვებით: დიდნო ღმერთნო (ანცა დოუქვ-დიდნო დედანო), შემდეგ კერძოდა და დაიწყებს ლოცვას. აიღებს რა სხვა ხოზოს, თავდაპირველად ეხვეწება „ალიშკინტრ“-სა, ძაღლების უფროსსა, და სთხოვს მას ძაღლის ბედი მისცეს, კარგი ძაღლი გააზრდევინოს და გაუმრავლოს, რადგან, თუ ძაღლი გყავს, აფხაზის ფიქრით, საქონელიც შემოგივა და ამისი ბედიც გექმნება და ამიტომაა, რომ აფხაზი ყველაზე უწინ იხსენიებს ალიშკინტრს. სხვა ხოზოთი ხელში აფხაზი ევედრება საქონლის, პირუტყვის ზედამხედველის ღმერთსა „აითარ“-სა: „აითარ! შენი მადლი და სიკეთე მომანიჭე; აითარის მთქმელთ ყველას მამჯობინე“. ერთის სიტყვით, ლოცულობს საქონლისათვის, მაგრამ არ ივიწყებს ბოლოს თავისს თავსაც. პირუტყვის ღმერთსა «აითარ-ს უპირველესი ალაგი უჭირავს, რადგან, როგორც ჩვენ უკვე ვლაპარაკობდით, საქონელს უფრო დიდი მნიშვნელობა აქვს მიწათმოქმედებასთან შედარებით.

აითარის სახელით აფხაზები ფიცულობენ, როცა უნდათ ნათქვამი დაამტკიცონ, და სწყევლიან ერთმანეთსაც. უპირატესი მნიშვნელობა „აითარი“-სა სჩანს იქიდამა, რომ „ხოზოს დაჭერას“ ეძახიან აგრეთვე აითარის სალოცავს და თთვეც იწოდება აითარის თვედ. აგრეთვე ამ სახითვე მიჰმართავს შაშანა-ს და სთხოვს: შაშანა ახუც აქუსწა რახუ ნასფ უიმთააიტ“, ვითომ შაშანამ, თმისა გამჩენმან, საქონლის ბედი არ მოგცეს, ანუ: შაშანამ თმოსანის ბედი არ მოგცაო (წყევლაა). აიღებს კიდევ ხოზოს, მიჰმართავს ჭირნახულის ღმერთს, ჭირნახულის გაპიროვანებას ანაფანაგა-ს და სხვათა შორის ამბობს: „ანაფანაგა: ჩემს რკინეულობასა და იარაღს, სადაც გავუსვამ და გავკრავ, ხვავი და ბარაქეთი მომეცი, ვინც გაიტანს ჭირნახულს, საქონელი შესძინე, ვინცა სჭამს - შეარგე“ და სხ. აიღებს სხვა ხოზოს და ამბობს: შაშა! იარაღი რასაც დავუშინო, ნუ დამაცდენინებ. მამაზე ჩვენ ქვემოთ ვილაპარაკებთ. მზის მსგავსად მრგვლად მოხარშულს ხოზოს აიღებს და ამბობს: მზეო! მადლსა, სიკეთესა, თავისს რიგზე და დროზე სითბო და სინათლესა, კეთილს დროს ნუ მოგვაკლებ, ამავე ხოზოთი თხოულობს ქალებისათვის, რომ სიმშვენიერით, სილამაზითა, ეშხითა და სიკეკლუცით მზესავით ანათებდნენ, ბრწყინავდნენ და ათბობდნენ კაცის გულს.

არის ახალ-მთვარის მსგავსი ხოზო და ამით ლოცულობს მთვარის სახელს. აგრეთვე ამავე ხოზოთი ხელში ვაჟიშვილებს მთვარეს ადარებს, რომ ისინი მთვარესავით ელვარებდნენ; როგორც მთვარის ამოსვლა კაცის გულს ახარებს, ისე თვითოეული მათგანი კაცის გულს მოხვდებოდეს, მოსწონდეს და სხ. არის ბოლოს საცეხველის მსგავსი ხოზო, რომელშიაც სხვა რამდენსამე ხოზოებს თავები ჩამწკრივებული აქვს (გამოხატავს ღომის ცეხვის პროცესს). დაიჭერს რა ამ ხოზოს, აფხაზი სთხოვს დიდთა ღმერთთა, ოჯახის მომატებას, იმის უვნებლად დაცვას, რომ ასე იყვნენ ქალები, რძლები, მათ შორის დედა, ანუ დედამთილი იდგეს და გრიალ-გრიალით ცეხვდნენ. გლეხნი თავისთვის ისურვებდნენ ამას, ხოლო კეთილშობილნი თავისის ყმებისათვის.

ფუტკრის სალოცავი

მრგვალ ყველიანს პურს, ხაჭაპურს აცხობენ, შედიან და ულოცავენ ფუტკარს ანანაგუნდას სახელის ხსენებით. შემოდიან მერე შინ და სჭამენ პურს, მაგრამ ისე კი, რომ ერთმანეთი არ დაინახონ: ერთს ერთის კარისაკენ აქვს პირი მიქცეული და მეორეს მეორისაკენ.

მჯათ

ამ სახელწოდების ხსენებით ლოცვა აღსრულდება აღდგომის საღამოს დიდის მრგვალისა და ყველანის ჭადით. ლოცვის გათავებისას მლოცველი აიღებს დანაყილს მარილს, რომელსაც სხვა-და-სხვა ბოსტნეულობა ურევია და მაწონში ჩააგდებს, პატარა ტყემლის ჯოხსაც ჩაჰყოფს და ამბობს: „დღეის შემდეგ არ ეყოფა არ ვზომავ, ახალი რძე და ყველი უშვი“. ამ დღეიდამ რძესა და ყველსა ხმარობენ მოთხოვნილებისამებრ სხვა და სხვა გვარად. ამ დრომდის კი ახალს მწვანილს არ ურევენ რძეში, რომ ამით მეწველს საქონელს რძე არ შემოაკლდეს.
ქფათ ოქვნაშ

შაბათს, ახალ ანუ თომას კვირიაკის წინა დღით (ანუ ნააღდგომევს ერთ-ერთს შაბათს) აფხაზი ლოცულობს ქფათის სახელობაზე (საჭიროა შესაწირავი ყველი, მჭადი, ზედაშე ღვინო, სანთელ-საკმელი და სხ.) საერთოდ მთელის ჯალაბობის, სახლობის საღად და უვნებლად (უფრო ციებისაგან) დაცვისათვის. ამ სალოცავისათვის მომზადებულს საჭმელს მარტო ოჯახის წევრნი სჭამენ. ხალხში თქმულებაა: „აღდგომასავით ჩვენს მოკეთეს მოუვიდეს, ქფათასავით შენს მტერსაო“, რადგან აღდგომის საჭმელი არავის არ აღეკრძალება და, მაშასადამე, შესაძლოა უკეთ მოლხენა, ხოლო ქფათის დღეს-კი ეს არ შეიძლება. ქფათის სახელზე ლოცვის აღსრულების სწორს, კიდევ შაბათს დღეს, თითქმის იმავე წესითა და ხორაგეულობით ლოცულობენ “ქვანაშ’’-ას სახელით, რომელსაც აგრეთვე საერთოდ ევედრებიან ოჯახისათვის... აქ და ზემოდ მეცამეტე სალოცავში მოხსენებული «ქფათ», «ქვანაშ», და მჯათ-ის შესახებ ამ დროებით მეტს ვერას ვიტყვით. ქფათ და მჯათ მამაკაცის სახელებია ეხლა.

კიდევ საქონლის სალოცავები

წვრილს ოთხ-ფეხს საქონელს, მთისკენ გარეკის წინად, შაბათ დღეს, ულოცავენ „ჩემი ექვათი“ და ციკნითა გარეულების, ე.ი. მკვდრების სახელზე! ამავე დღეს საღამოთი რძის ქაშით ულოცავენ აითარის სახელითა. ამ ქაშს პირველად ქალს აჭმევენ, იქნება ძროხებმა საფურე ხბორები მოიგონო. მეორე დღეს მამაკაცნი მიდიან ტყეში, სადაც აკეთებენ პატარა კარავს, რომელზედაც დააწყობენ საჭირო ხორაგეულობას. გვერდზე იქვე მიწაში ჩასობილ და ჩანგალივით სამ-კბილიან ჯოხის წვერზე მოაცმენ თითო-თითო მრგვალ ნედლ ყველს და ამის შემდეგ უფროსი ულოცავს პირუტყვს მეხის (აფუ) სახელით, რომელსაც (სალოცავს) აფხაზი უბრალო ლაპარაკში, შიშისა გამო, ზევით, ზევითურს უწოდებს. აქ მოყვანილს ქათამს ზოგი ბიბილოს მოსჭრის და ცოცხალს ტყეში გაუშვებს, ზოგიც გაატყავებს და ისე ჩამოჰკიდებს იქ. მთაზე ასულნი მწყემსნი ულოცავენ საქონელს აგრეთვე მთის ზედამხედველ მეხის სახელობაზე. ყველა ამ სალოცავებში, გარდა ჩვეულებრივის ლოცვისა, აფხაზნი ევედრებიან მთიდამ უვნებლად და მშვიდობიანად ჩამოგვიყვანეო.

ანანჰა

15 აგვისტოს, ანუ მარიამობას აფხაზი უწოდებს ანანჰას, აფხაზურის ენის არა მცოდნეც ხედავს, რომ ერთი ნაწილი ამ სიტყვისა ხმაურობს მსგავსად ნანა და მართლაც ეს სიტყვა შემდგარია სიტყვათაგან: ანან, ნანა და ნჰარა ლოცვა; ანანჰა-ნანას სახელობაზე ლოცვა, ნანას დღესასწაულია. თუ ჩვენ გვეცოდინება ეს ჩვენ დრომდინა დარჩენილი სალოცავი, რომელსაც აფხაზი აღასრულებს ამ დღეს, მაშინ უკეთ მიხვდებით ამ სახელწოდების მნიშვნელობას სახლის უფროსი დედაკაცი აიღებს გამომცხვარს ჭადს, ზედ ერთს ვერცხლის ფულს, ეგრედ წოდებულს (ანან ლ ფარა) „ნანას ფულს დასდებს, შედის ბოსტანში და ჩერდება კიტრის ძირთან: სამს კიტრის ფოთოლს ჭადს ქვეშ ამოსდებს, სამს ზევით მოაფარებს და სამს თავზე დაიდებს. მოკიდებულს სანთელს კიტრისავე ღერს მიაწებებს, ხოლო თვითონ ჯერ საკმეველით ხელში ლოცულობს: „დედანო გამჩენნო! შვილების სიმწარეს ნუ მიჩვენებ, მათთვის გაბდღვნილად კუთხეში ნუ დამსვამ, მათს სიკეთეს დამასწარი“.

სადამბადებლო აშაცანჰა

დამბადებლების, ანუ გამჩენ-გამომსახავთა სახელზე ლოცულობს მარტო დედაკაცი, თვითოეულ ამათგანს ჰყავს ამისათვის ყურმოჭრილი ძროხა. ამ ძროხის ხბოით ანუ იმ წელს, როცა საფურე ხბოს მოიგებს ძროხა, ორის ყვერულით ულოცავს გარეშე წმინდათ დედაკაცი და შესთხოვთ გამჩენ-გამომსახავებს ქალისა, იმისის ქმრისა და მთელ იმის ოჯახისათვის. ეს ზემორე მოხსენებულ სალოცავთან (ნანას სალოცავი) არის შეერთებული და ამიტომ ყველა იმისთვის საჭირო საგნები საჭიროა ამ უკანასკნელისათვისაც: ოთხი კვერი, მამალი, „ნანას ფული“ (დამბადებლების შანა ფული კისერზე აბია ყოვლ დედაკაცსა).

თმაზე სალოცავი

შუა დიდ მარხვაში იცოდნენ თმის ლოცვა: მთელის სოფლის ქალები შეიკრიბებოდნენ, აკეთებდნენ მრავალს ხოზოს და მიჰქონდათ წყლის პირას. აქ წმინდა დედაკაცი ქალებს მიაზომებდა მსხვილს და გრძელს და ამბობდა: „ამ სიგრძე, ამ სიმსხოო“, იგულისხმე: თმა. ესეთი სათხოვარი ქალებისა მიმართული იყო წყლის დედის მიმართ. ელიაფშ - ელია+აფშ - ელია წითელი. ყველა სახელნი არსებითნი აფხაზურს ენაში იწყებიან ხმითა ა, რომელიც სიტყვის კავშირში უფრო ხშირად გამოვარდება. კიდევ ჭირნახულის სალოცავი და ანაფანაგას სახელით იცოდნენ შემოდგომაზე, როდესაც პირველად შინ შემოჰქონდათ ღომის ძნა, ყანის სალოცავი კიდევ - გარდა იმისა, რომ მარიამობის მარხვაში ჯვარს ააყენებენ, წმინდა სანთელს სიმინდსა და ლობიოს მიაწებებენ ავ სულთა ვნების ასაცილებლად - იციან კიდევ მარიამობას დიდის ჭადით ჯაჯას სახელით. ეს ჯაჯა ყანის ბოროტი, მავნე ღმერთია მდედრობითის სქესისა და მიუმზიდველის სახისა; დაბალია, გაბერილი და საზარელის შეხედულობისაა (დღაღაძა), ჯაჯა ყანაში შედის და, სადაც უნდა, იძახის: „ნაცვის, ნაცვის - ნეკი, ნეკი!“ ე.ი. სიმინდის ტარონე კისტოლა. ამ დროს ამის გამგონე გულადი კაცი რომ გამოეკიდოს იარაღით ხელში, ჯაჯა გაიქცევა, თუ ამ სიტყვებს მიაძახებს: „რაკი ძაკი, რაკი ძაკი“ — წყრთა და მტკაველი, წყრთა და მტკაველი“.

ყურის სალოცავი

მუხლების კვეთა, უხასიათობა და საზოგადოდ სისუსტე, თუ ავადმყოფს ყურსა და თვალში ელანდება ხშირად ცეცხლის ალი, ანუ ტალკვესის გაკვრა, ეს ბრალისაგან არის და ეს ბრალი, აფხაზის აზრით, „ფრიად მძიმე რამ არის“. ამ შემთხვევაში ავადმყოფს შემოავლებენ ღილს, რომელსაც შემდეგ საყურესავით ყურზე ჩამოჰკიდებენ და აქედამაა წარმომდგარი ამ სალოცავის აფხაზური სახელწოდება. თვით ლოცვის დროს წმინდა, უმანკო ქალს მიჰყავს ავადმყოფი თხილის ძირს. შვიდს თხილის ჯოხს მიწაში ჩაარჭობს და თვითოეულს თითო ღერს სანთელს მიაკრავს, აანთებს და ჯოხებშუა ავადმყოფს დააჩოქებს და ისე ულოცავს. შესაწირავად აქვთ მრგვალი პური, ამ ლოცვის დროს ახსენებენ კლდე-კლდე მოსიარულე ჰანიფას ახრა-ახრა ინყვოო ჰანიფა, (ჰანიფა აფხაზურად დედაკაცის სახელია). ეს სალოცავი უკეთესია აღასრულონ საქონლის მთისკენ გარეკის დროს, ვინაიდგან იგი „კლდე-კლდე მოსიარულე ჰანიფა“, რომელსაც დაჭერილი ჰყავს ავადმყოფი, ამ დროს საქონელს მთაზე აჰყვება. შემოდგომაზე საქონლის ჩამორეკის დროს რომ ულოცონ, მთიდამ ჩამოსული ჰანიფა იქნება ხელმეორედ შეეყაროს ავადმყოფს.

საღმრთო და ზევითური, ანუ მეხის სალოცავი

ყველა ავადმყოფობათა შორის, რომელნიც, აფხაზის აზრით, გამოწვეულნი არიან სხვა-დასხვა ზეგარდმო მიზეზითა და ბრალით, ანუ სხვა-და-სხვა კეთილი და მავნე-მომქმედ არსებათა მიერ, ჩვენ შეგვიძლიან დავასახელოთ ის ავადმყოფობა, რომელსაც აფხაზი რაცხს შედეგად ღვთის „მიზეზისა“, ან ბრალისა. ამ ავადმყოფობის ნიშნები არის შემდეგი. ავადმყოფი ძალიან შეწუხებულია, ტემპერატურა ჩქარ-ჩქარა ეცვლება, ხან მატულობს, ხან კლებულობს და ამისდაგვარად ხან „ცივს“, ხან ცხელს ოფლს ასხამს; ხან ბნედა ერევა და თითქოს კვდება, მაგრამ უცებ ისეთი ძალ-ღონე შემოუვა, რომ კედელს (ფაცხისას) ამტვრევს, ჭერისაკენა ხტება. ერთის სიტყვით, რამდენიმე კაცი ვერ იმაგრებს ლოგინზე; ხშირად ხელი, ან ფეხი მოუკრუნჩხდება და ასე უშეშდება, უძრავად ურჩება, თვალები გადმოუტრიალდება და სხ. უფრო საყურადღებოა იმისი სულიერი მდგომარეობა: ავადმყოფი, რომელმაც თავისს დღეში არა იცოდა რა მღერის, იწყებს მშვენიერს სიმღერასა და ლოცვას. შესანიშნავი ის არის, რომ იგი თავისის სახელით-კი არა ლაპარაკობს, არამედ ისე, თითქოს სხვა ვინმე დაბუდებული და მოთავსებულ იყოს იმისს გვამში: „მე თქვენს ავადმყოფს სულს ამოვუღებ, თუ ამას და ამას არ იზამთო“. ასე ლაპარაკობს იგი არა ერთხელ, არამედ თითქმის მუდამ და დაჟინებით. ხან მუქარით მიჰმართავს ვისმეს და მაშინ ესეც იმ გვარადვე ავად გახდება.

ასე აქვთ წარმოდგენილი ეს ავადმყოფობა აფხაზებს და ასეც არის: მრავალი მაგალითი გაგვიგონია ამისი და ჩვენ თვითონ ვყოფილვართ რამდენსამე შემთხვევაში. ეს ავადმყოფობა შესანიშნავია როგორც ფიზიოლოგიურად, ისე ფსიხიურადაც და აფხაზებს შორის აფხაზისავე საშუალება ხშირად უკეთ შველის მას, ვიდრე ნამდვილი საექიმო შემწეობა და ღონისძიება. საქმე ის არის, რომ როდესაც ადამიანი წვება ლოგინში რამე ავადმყოფობის გამო, სანამ მისი სენი ჯერ არ გამწვავებულა, იგი, რასაკვირველია, ჰფიქრობს თავისი ავადმყოფობის მიზეზზე. აქ ცხადია, შესაძლოა აფხაზი წააწყდეს აზრს: იქნება ავად ვიყო ზეგარდმო „ბრალისა, ანუ მიზეზისა“ გამო, ვინაიდგან იგი პატარაობიდამვე მტკიცედ დარწმუნებულია, რომ კაცი ავადა ხდება ამ გვარადაც და ამ ავადმყოფობის ხასიათი და ვითარება მან დაწვრილებით იცის. რაკი ავადმყოფი ერთხელვე დაიწყებს ფიქრს, რომ მე ავად ვყოფილვარ ღმერთთა მიზეზითაო, ანუ „ღმერთთა ბრალმა“ მავნოო და ამ ავადმყოფობის ნიშნებს წარმოიდგენს, რაკი ესეთი აზრი დაიწყებს ავადმყოფის თავში ტრიალსა, იგი ცრუ და მოშლილის მოსაზრების შემწეობით თანდათან იზრდება, მატულობს და ბოლოს შესაძლოა მიიყვანოს კაცი იმ გვარ თავ-თავიწყებამდე რომ დააძინოს ლაპარაკი, ცეკვა, სიმღერა და სხვ.

აფხაზების შეხედულობით-კი ეს ავადმყოფობა, როგორც ზევითა ვთქვით, არის ნამდვილი შედეგი ღმერთთა „ბრალისა“ და რისხვისა (ანცა რ მზზ): თვით ღმერთიაო (ან ღმ-ნი) მოთავსებული ავადმყოფი მინდა რაღაც დანაშაულობისათვის თხოულობს დაკმაყოფილებასა და იმუქრება იმსხვერპლოს არა ერთი და ორი, არამედ მთელი სახლობაცა. ნამდვილად დარწმუნებული, რომ ღმერთი იმყოფება ავადმყოფში, აფხაზი, როცა ჰკითხავენ ამ სახით; რით არიან ავად იმ სახლობაშიო?“ პასუხს იძლევა: „ღმერთი სტუმრად ჰყავსთო“ (ანცა დრთოუპ). მკითხავი, ანუ უკეთ „მელობიე“ ლობიოს მარცვლების გადაყრ-მოყრის შემდეგ კვერს უკრავს და უხსნის ჭირისუფლებს, თუ რის გამო შებრძანებულა ღმერთი და რა გვარის ლოცვით შეუძლიანთ თავი გამოიხსნან სიკვდილისაგან.

იმ დროიდან, როდესაც ავადმყოფობა აღიარებულ იქმნება შედეგად ღვთის ბრალისა, იმ სახლში, სადაც ავადმყოფია, ყოველგვარი მწუხარება მხიარულებად იქცევა, რადგან, აშკარაა, იქ, სადაც ღმერთი იმყოფება, მხიარულება მართებს კაცსა და არა ურვა-მწუხარება, ახალგაზდანი მთელის სოფლიდგან იკრიბებიან და სახლში, სადაც მომაკვდავი ადამიანი წევს, იმართება ცეკვა-სიმღერა. ამ შემთხვევისათვის სიმღერაც არის, რომელსაც სხვა დროს კრძალვისა და შიშის გამო ვერ იტყვიან ხოლმე. არა თუ სიმღერაში, როგორც ზემოდაც იყო აღნიშნული, არამედ ცეკვაშიაც ავადმყოფიცა ღებულობს ზოგჯერ მონაწილეობას. ამასობაში მეორეს მხრით მზადება მიდის ჩვეულებისამებრ და მკითხავისაგან ნაჩვენების წესზე სალოცავის ასასრულებლად. საქმე მთელს გვაროვნობას შეეხება, ლოცვა უსათუოდ კვირა დღეს უნდა აღასრულონ გარდა ორის შესაწირავის საკლავისა, რომელთაგან ერთი კრავი, ანუ ვერძია, მეორე თიკანი, ანუ ვაცი, საჭიროა ორი ღვეძილი პური და ორი ღერი წმინდა სანთელი (ვერძი, ერთი პური და ერთი სანთელი ღვთის სახელზე და ვაცი, ერთი პური და ერთი სანთელი მიქელ-გაბრიელის სახელზე), მოხარშული ხოზოები; ერთი კიდევ პატარა სპილენძის ქვაბი და პაწაწინა (რკინის) ჩამოსაკიდებელი ნაჭა. უკანასკნელი ორი ნივთი მხოლოდ ამ დღეს იხმარება, სხვა დროს წმინდათა აქვსთ შენახული.

ყველა ჩამოთვლილი ნივთები და სხვა საჭირო ხორაგეულობა ცოტად სახლზე დაშორებით, ტყიან ალაგას გააქვსთ, სადაც წმინდა მოხუცი, მარჯვნივ მობრუნებისა და შესაფერის ლოცვის წარმოთქმის შემდეგ, ჰკლავს საკლავებს, რომელსაც იქვე ხარშავენ. აქვე მიწაში ჩაარჭობენ ოთხს კავებიანს ჯოხებს, ამაზე გასდებენ ორს ხარიხას, რომლებზედაც გარდი-გარდმო გადაჰყრიან ჯოხებს და სულ ზევით მოაყრიან ფოთლებს. ამ არა-ხელოვნურს ტაბლას გადააფარებენ მიტკალს და იმაზე დააწყობენ ყველა შესაწირავს. აქვე ჩამოჰკიდებენ ნაჭას და იმაზე პაწაწინა „საღმრთო ქვაბს“. ამ სახით, როცა ყოველივე მზადაა, მოჰყავთ ავადმყოფი და აყენებენ ამ ტაბლას წინ, გვერდით მიუდგებიან იმისი გვარის წარმომადგენელნი (მხოლოდ ქალები კი ვერ მიეკარებიან ამ წმინდა ალაგს), ხოლო წმინდა მოხუცი აიღებს სანთელს და ამბობს: „დიდო ღმერთო! დღევანდელი მლოცველი, როგორც რიგია და მკითხავის ნათქვამის თანახმად, წარმოსდგა შენს წინაშე, მოიტანა მშვენიერი საკლავები, პურები. შეიწყალე, შეიბრალე იგი, თუ რამ შეგცოდა, აპატიე, გთხოვ დღეის იქით დაეხსნა მას, უშვა იგი და განათავისუფლო გახსნილის ნასკვის მაგვარად“. სანთელს გადაავლებს, მოუკიდებს და იქ მიანებებს. შემდეგ მეორე სანთლით მიჰმართავს აგრეთვე მიქელ-გაბრიელს.

ლოცვის ცერემონიათა შესრულების შემდეგ ავადმყოფი, „მოყვანილი საკაცითა, მარტოდ მარტო მიდის შინ“, დანარჩენი-კი იქვე სადილობენ და შემდეგ სიმღერა–ცეკვით დროს ატარებენ. საღამოზე იშლება ხალხი და დანარჩენ საჭმელსა და ტყავს აქ ხეზე ტოვებენ. ამ „ბრალისა გამო“ აფხაზი ვალად იდებს რომლისამე დღის წმინდად დაცვას, ანუ უქმებას. ამ დღეს, სხვას თავი რომ დავანებოთ, სახლსაც კი არა ჰგვიან. გარეშე კაცს არას გასაჭირში ამ დღეს მუქთად, სანათხოვროდ, თუნდ საფასოდაც იყოს, არარას აძლევენ. მარტო აწერილის წესით სალოცავ შესაწირავით ვერ გაისტუმრებს აფხაზი ღმერთს, არამედ ყოველ წლობით უნდა გაიმეორონ ლოცვა, რომ წლის განმავლობაში რაიმე შეცდომით არ შერისხონ ზენა. ამ ყოველ წლობით განმეორებითს ლოცვას იმ გვარადვე ასრულებენ, ხოლო იმ განსხვავებით, რომ ზოგიერთნი თიკნითა და კრავით კმაყოფილდებიან, ანუ კიდევ უსისხლო შესაწირავითაც. გარდა მოხსენებულის ავადმყოფობისა არის კიდევ სხვა მიზეზი, რის გამოც აფხაზი კისრულობს ყოველ წლობითს ამ გვარს სალოცავს და ყოველ კვირა თითო დღის უქმობას. ეს მიზეზი არის მეხის დაცემა, რასაც იგი თითქმის მომეტებულის შიშით შეჰყურებს, როდესაც მეხი მოხვდება აფხაზის ქონებას: სახლს, პირუტყვს, ხეს, ანუ მამულს, აფხაზი ამას სთვლის მეხის რისხვად და ამიტომ მაშინათვე მიჰმართავს მკითხავს; ეკითხება, რა მიზეზია და როგორ უნდა მოვიქცეო. მკითხავიც დაუნიშნავს ლოცვას და დღის დაცვას.

წესი ლოცვისა თითქმის ერთი და იგივეა, როგორც პირველს სალოცავში, იმ განსხვავებით, რომ აქ ევედრებიან პირდაპირ მეხს. საქონელი, რომელსაც მეხი მოხვდება, აფხაზის რწმენით, ისე მძიმეა, რომ ათასი კაციც ვერ დაანძრევს ადგილიდგან. მაგრამ ასეთს საქონელს ფერხულით თუ ირგვლივ შემოუარეს და იმღერეს ერთი სიმღერა, რომელსაც “ატლარჩოუფას’’ სიმღერას უწოდებენ, მაშინ ჩვეულებრივის სიადვილით ასწევენ საქონელს. როგორც “საღმრთო ბრალის’’ ავადმყოფობის დროს, ისე აქაც მწუხარება და ტირილი აღარ შეიძლება. თუ თვითონ ადამიანი იმსხვერპლა მეხმა, იმას არ დასტირიან და არა მარხავენ მიწაში, არამედ მოხსენებულის სიმღერითა და ცეკვით ააქვთ მაღლა ხის წვერზე და იქ სტოვებენ, თითქოს ამით უნდათ ისევ ზეციდამ ჩამომავალს მეხს კი დაუახლოვონ, ზემოდ ნათქვამიდამ გამოდის, რომ ისეთ გვარსა, ანუ ოჯახში, სადაც ემართათ „საღმრთო“, ანუ მეხის სალოცავი, კვლავ გამოჩნდა „საღმრთო“ მიზეზით ავადმყოფობა, ანუ მოხვდა მეხი ვისმე, ანუ რასმე, მაშინ მკითხავი იმ მოსაზრებით, რომ დღე შეგიშლიათო, ანუ რამე უწესოებით შეურაცხგიყვიათ სალოცავიო, უნიშნავს ახლად სალოცავს და ახალს კიდევ სხვა დღეს საუქმებლად. ამიტომ ჩვენ ვხედავთ აფხაზებში არა ერთსა და ორს გვარსა, ანუ ოჯახს, მაინც, რომელნიც ყოველ კვირა ორ-ორს დღეს ინახავენ და უსაქმოდ ატარებენ. აქ იგულისხმება არა ჭეშმარიტი ღმერთი, არამედ წარმართული კეთილი, ანუ ბოროტი, თუმცა ლოცვაში იხსენებენ ღმერთს და მერე მიქეილ და გაბრიელ მთავარანგელოზთა, მაგრამ ეს ქრისტიანობის ზედმოქმედობაა. თვით სახელწოდება (ანცა რ მზზ), როგორც ზევით გავარჩიეთ, პირდაპირ დედათა (ღმერთთა) მიზეზი, ბრალია. ამიტომაა რომ მეც ღმერთს განურჩევლად ვხმარობ ხან მრავლობითად, ხან მხოლოობითში. ამ მოკლე დროში იყო ასეთი შემთხვევა. ტიროდნენ და ასაფლავებდნენ მიცვალებულს. მეხმა მოჰკლა იქვე მახლობლივ ორი ხარი. უცებ ტირილი ცეკვადა და მოხსენებული ატლარჩოუფას სიმღერად შეიცვალა. ეს ხარები მაღლა ხეზე შესდეს და შემდეგ მკვდარი დაასაფლავეს დაუტირებლად.
მჭედლისა და სამჭედლოს მნიშვნელობა აფხაზებში

თავის სიყმაწვილეში კაცობრიობა სად გაკვირვებითა და გაოცებით შესცქერის ზოგიერთ ხელოვნურად ნაწარმოებს საგნებს, ამიტომ ის კაცი, რომელიც ამგვარ საგნებს აკეთებს, იმისი შეხედულობით არა ჩვეულებრივი კაცია, მაგალითად, მექოთნე, რომელიც თავისს უბრალო მაშინით უფორმო და უხაზო ნივთეულობას აძლევს მშვენიერს ფორმას. უძველესს დროს ძველნი ეგვიპტელნი ღმერთაგანს გამოხატავდნენ ხოლმე მეჭურჭლის სახით, რომელიც თავისს დაზგაზე ადამიანს აძლევს აგებულობის სახეს. ამ მხრივ ხელობა მჭედლისა, რომელიც ადნობს მაგარს ლითონსა და ჭედავს და აკეთებს სხვადასხვა სასარგებლო ნივთებსა და იარაღებს, პირველყოფილ კაცობრიობის წარმოდგენაში უფრო გასაოცარი უნდა ყოფილიყო. თვით ეს ხელობა მჭედლისა, როგორც ერთხმად გვიჩვენებენ უძველესნი თქმულებანი სხვადასხვა ხალხისა, გამოგონილია და იმას პირველად მისდევდნენ უზენაესნი არსებანი. შემდეგ, როდესაც ადამიანმაც ხელი მიჰყო ამ ხელობას, ძნელად წარმოსადგენი იყო პირვანდელის კაცისათვის, რომ ადამიანს შეძლება ჰქონოდეს მჭედლობა გაეწია თვალთმაქცურ და მზაკვრულ საშუალებათა უმეოხოდ. აქედამ ბევრ ხალხთა თქმულებაში მჭედლის ეპიტეტს შეადგენს მზაკვარი, ცბიერი, ცრუ და სხ.

რაკი მჭედლობა უპირატესი ხარისხია ადამიანის ხელობისა, რაკი ამ ხელობისათვის საჭიროა მზაკვრობა და მისნობა, ცხადია, მჭედელი სხვა საქმეებშიაც უნდა იყოს ოსტატი. მართლაც, არა თუ შეუძლიან იმას ავადმყოფის გადაკეთება, მორჩენა, არამედ იგი გამოსცდილი და დახელოვნებულია სიმღერა-ცეკვასა და პოეზიაშიაც. სიტყვები მჭედელი, ჭედვა ხშირად იხმარება მელექსეების შესახებ, როგორც გერმანულში, ხოლო დაცინვის კილოთი-კი არა. რაკი ცნება მჭედელი შეიცავს მხატვრობას, რაკი ერთხელ მჭედელს შეუძლიან ავადმყოფის მორჩენა, ადვილად წარმოსადგენია, რომ იმასვე შეუძლიან კაცის ავად გახდენაც. ამიტომ მჭედელი, რომელიც აკეთებს მაგარ ნივთიერებისაგან, რკინისაგან მშვენიერს ნივთებს, მჭედელი, რომელიც დახელოვნებულია სიმღერა-ცეკვასა და პოეზიაში, მჭედელი, რომელიც არჩენს და ავად ხდის ადამიანს, აი ასეთი კაცი, რა გასაკვირია, დიდს პატივდებაში რომ იყოს. არა თუ ძველად, არამედ ეხლაც მჭედლები ფინლანდიაში დიდად პატივცემულნი არიან: იმათთან მიაქვთ არაყი და სხვანი, რომ იმათი გული მოიგონ. დღესაც ამ გვარსავე პატივდებაში არიან მჭედლები აფხაზებში.

აფხაზეთში სამჭედლოს და მჭედელსა იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც მორწმუნე ქრისტიანეთათვის საყდარსა და მღვდელს და კიდევ მეტიც. მჭედლობის ხელობის მომგონსა ჰქვიან: შაშა ხე-აჰ-დოუ (შაშა, ხელის (ხელოსნობის) დიდი ბატონი), ანუ შემოკლებით შაშ. შაშაზე, როგორც პირველს მჭედელზე, მოგვითხრობენ აფხაზები, რომ იგი გახურებულს რკინას პირდაპირ ხელით იღებდა, გრდემლის მაგივრად მუხლზე დაიდებდა და ასე სჭედავდაო. სხვა ბევრი არა ვიცით რა ამ შაშაზე, სჩანს-კი, რომ იგი არამარტო მჭედლობისა, არამედ 363 ხელობათა გამჩენი და მფარველია; იგი საშინლად ძლიერი და ფიცხია. იმისის სახელითა ფიცულობენ და სწყევიან ერთმანეთს აფხაზები უბრალო ლაპარაკსა და საქმეებშიაც. თვით სამჭედლო თავისის იარაღებითა და მოწყობილებით არის შაშას ხატი და სხვა არა-რა. ჩვენ გვესმის შემდეგი ფრაზა აფხაზისაგან: „შაშა ბჟ-ნხა იუხარახეიტ - შაშას შვიდმა ხატმა „გებრალოს“ - გავნოს“. მჭედელი, რომელსაც აბარია ესეთი ღვთაებრული ხელობა, სცდილობს წმინდადა და უმანკოდ შეინახოს, თორემ სასჯელი მოელის შაშასაგან. შეცდომათა ასაცილებლად და იმიტომ რომ მამა მუდამ მფარველად და მოკეთედ იყოლიოს, მჭედელი ყოველ წლობით იხდის ხოლმე სალოცავსაწირავსა ეს სალოცავი სრულდება ასე.

ყოველ მჭედელს უმარხია სამჭედლოს ქვევრი, რომელშიაც ყოველწლობით აყენებს ღვინოს. ახალ წლის წინა ღამით ამ სალოცავისათვის კლავენ ვაცს (ანუ ძველადგანვე ქრისტიანები ღორს), აცხობენ ორს მოგრძო ყველიანს პურს, ღვეძილს, ერთს ფართოსა და მრგვალს, და ხოზოებსა. საკლავის გულ-ღვიძლი და ზოგი სხვა ასოები, პურები და სამჭედლოს ჭურიდან ზედაშედ ერთი ბოთლი ღვინო შეაქვს მჭედელს სამჭედლოში, სადაც იგი რგვალს პურს გრდემლზე დასდებს, ორ ღვეძილებს წინ მხრებზე მიიდებს და ასე მუხლ-მოყრილი შეევედრება შაშას: „შაშა ხე აჰ-დოუ, სამას სამოცდა სამთა ხელობათა გამჩენო!“ და სხ. შემდეგ - თავისს თავისა და საზოგადო ლოცვისა ლოცვით გადაავლებს სამ-სამს „ხოზოს“ თავის ოჯახის თვითოეულ წევრთა და სხვ. სამჭედლოს ანუ შაშა-ბჟას ხატს სამართალში იგივე მნიშვნელობა აქვს, რაც სახარებასა და ცხოველმყოფელ ჯვარს მორწმუნე ქრისტიანეთათვის, ანუ როგორც წმინდა გიორგის ხატს, ისე, როგორც ხატები ერთნაირად ძლიერნი არ არიან (ხალხის წარმოდგენით), ზოგი სამჭედლონიც უფრო ფიცხელნი არიან, ზოგი ნაკლებად. ვისაც ფიცს გაუჩენდნენ თავისს გასამართლებლად, ის ფიცულობდა სამჭედლოში (ფიცის მიღების დროს იტყოდა „ამ ხატის მადლმაო“ და კვერს დაჰკრავდა გრდემლზე). თუმცა კანონით დღეს აკრძალულია, მაინც აფხაზი შინაურულად ეხლაც ხშირად, ფიცულობს სამჭედლოსა და სამჭედლოში.

აი მაგალითიც. ვთქვათ, აფხაზს მოპარეს რამე (არა თუ სამჭედურ იარაღების, მჭედლის ქონების მოპარვასაც ვინ გაჰბედავს ადვილად), დამნაშავე იცნო, სამართალში გამოიწვია, მაგრამ, ვსთქვათ, მომხრეთა შემწეობით გაექცა. მაშინ პატრონი დაკარგულისა მიდის მჭედელთან და ამისის სურვილითა და ნება-რთვით (მუქთად ხომ არ იქნება) შედის სამჭედლოში და აქ დასწყევლის და “გადასცემს’’ ქურდსა: „ ხატო! თუ ძალა გაქვს, ამა-დაამ კაცმა მომპარა. ეგრე ავად გაჰხადე, ჩემს სახელსა ჰყვიროდეს, ცხვირიდამ სისხლი გასდიოდეს ისე, როგორც ამ სანთელს (აქ იგი შავად შეღებილს წმინდა ჩამოქნილს მოკიდებულს სანთელს თავ-დაღმა გადმოატრიალებს) და მიბრუნებას ნუ მისცემ, მინამ ხატის ხვედრს არ გამოიღებდეს და ჩემსას ორ წილად არ გადამიხდიდეს“. იტყვის ამას და გრდემლზე კვერს დაჰკრავს. რომ უკეთ მოხედოს ხატმა, მოწიწებით დაჰკვრის სამჭედლოს, თუ მამა-კაცია - ყაბალახით, თუ ქალია - თავისის სახურავით. დარწმუნებულია, რომ ადრე თუ გვიან თხოვნა შეუსრულდება და დამშვიდებული ბრუნდება შინ.

გავა დრო. დაწყევლილს ოჯახში (ან იმის შვილის, ან შვილის შვილის ოჯახში) გახდება ვინმე ავად სამჭედლოს ნაბრალევ ავადმყოფობით: ცხვირიდამ სისხლის დენა, პირითა ბერვა, ანუ ხელების წევა წინ და უკან რიგ-რიგად ემართება, თითქოს მედლის საბერველს ეწეოდესო და სხ. ასე აგვიწერს აფხაზების ფანტაზია ამ ავადმყოფობას. ჭირისუფლები მაშინვე მიმართვენ მკითხავს, რომელიც უმტკიცებს, რომ სამჭედლოს მიზეზიაო და ათასნაირის ხერხით გამოიკითხავს. შემდეგ დაუსახელებს იმ კაცს, რომელსაც დაუწყევლია. ეს კაცი უნდა დააკმაყოფილონ იმისის სურვილისა და მკითხავის რჩევის თანახმად. შემდეგ კი ან მაშინვე და ან ავადმყოფის მობრუნებისთანავე, ავადმყოფი იმ მჭედელს უნდა დაალოცვინონ, რომლის სამჭედლოშიაც იქმნა დაწყევლილი. ამისათვის საჭიროა ავადმყოფმა მიიყვანოს ორი საკლავი ვაცი მკითხავის მიერ დანიშნულის წლოვანებისა.

ერთი საკლავი მჭედელსა რჩება, მეორე-კი იკვლება. მოხარშულის საკლავის ასოები და სხვა საჭირო ხორაგი შემოაქვთ სამჭედლოში, სადაც შემოდის მლოცველიც. აქ მჭედელი წესისამებრ მიჰმართავს თხოვნით შაშას და სთხოვს ავადმყოფის მობრუნებასა და განთავისუფლებას და ბოლოს ზურგზე ხელის წასმითა და აზატის მიცემით გამოუშვებს. მჭედელს „დალოცვის ფასად’’ ეძლევა რამდენიმე მანეთი და კიდევ ცალკე ფული შიგ სამჭედლოს მოსახმარებლად. ზოგიერთი დაწყევლილი და გადაცემული კაცი ხშირად ერთის ლოცვით ვერ თავისუფლდება სამჭედლოს ხატისაგან და მჭედლის ბეგარისაგან. საქმე ის არის, რომ იგი ვალდებულია ყოველ წელიწადს, სამჭედლოს სალოცავის დღეს, ე.ი. ახალწლის წინა ღამეს მოვიდეს იმავ მჭედელთან, მოიყვანოს თითო მამალი და სხ. და თავი დაალოცვინოს.

ეს კაცი იწოდება ამ სამჭედლოს ქვეშე-მლოცველად, იმას ცალკე თავისს სახლში არა მართებს და არც შეუძლიან სამჭედლოს სალოცავი, მხოლოდ-კი ვალდებულია მოხსენებულის სახით ილოცოს იმ სამჭედლოში. აუსრულებლობის გამო ამისა მჭედელი დასწყევლის და „ხატიც“ გადაეკიდება. აქედან თვითოეულს სამჭედლოს მრავალი სხვადასხვა გვარისა და სოფლის ქვეშემლოცველი ჰყავს და, მაშასადამე, თვითოეულ მჭედლისას ახალის წლის წინა ღამეს მრავალი მამალი დაიკვლის. თუ ვისმე ძლიერ გაუჯავრდა და „ებრალა“ სამჭედლო, მაშინ იგი მარტო ხსენებულის ლოცვითა და მსხვერპლით ვერ დაიხსნის თავს შაშას რისხვისაგან: საჭიროა მჭედელს გირაოდ, მოსამსახურედ შვილი დაუყენოს. თუ ეს ვერ მოხდა მცირე წლოვანებისა, ან სხვა რამ მიზეზის გამო, ამ შემთხვევაში ყმაწვილს თმას შეუწვავენ და პირობას სდებენ, რომ, რაკი იგი წამოიზრდება, შაშას მოსამსახურედ წარუდგინონ. ამ გვარს ყმაწვილს შეუძლიან ამ პირობას გადაუხვიოს, რასაკვირველია, მკითხავის დარიგებით, მხოლოდ იმ პირობით კი, რომ თავისი შვილი მაინც მჭედლად (შაშას წინ მოსამსახურედ) უსათუოდ გაგზავნოს. თუ ეს პირობა დროთა ვითარების გამო დავიწყებულ იქმნა, შესაძლოა, აფხაზების აზრით, მთელი იგი სახლობა სრულიად ამოსწყდეს. სამჭედლოს ხატის წინ მოსამსახურედ დაყენებულმა კაცმა, ანუ უბრალო შეგირდმა მჭედლისამ უნდა ისწავლოს ხელობა.

სწავლის შესრულების შემდეგ მშობლებმა უნდა ამოიხსნან დაგირავებული შვილი. ამისათვის საჭიროა მოუტანონ კარგი შესაწირავი სამჭედური ხატი და დიდძალი საჩუქარი მჭედელს. განთავისუფლების, დალოცვისა და აზატის მიცემის დროს მჭედელი თავის ნაშეგირდალს გაატანს თითო ხელს სამჭედურს იარაღს. ახალი მჭედელი ამის შემდეგ თავისას გაჰმართავს სამჭედლოს და თითონაც მეხატური ხდება. მიბარებულმა, რომ ვერა ისწავლოს რა მჭედლის ხელოსნობისა, რაიცა უფრო ხშირადა ხდება, რადგან მჭედელიოსტატი იმდენად შეგირდის გამოზრდასა და სწავლებას არ დაეძებს, რამდენადაც იმის სამსახურს, მაინც საკმაო ხნის შემდეგ, თუკი თავის გამოხსნა შეიძლო, თან მიაქვს თითო ხელი ამ სამჭედლოს გამონაყოფი იარაღეულობა (უამისოდ არ იქნება), რომ ცალკე სამჭედლოს, უკეთ სალოცავის, დაარსება შეეძლოს. ამიტომ ჩვენ ვხედავთ აფხაზეთში ბევრს მოსახლეს, რომელთაც ჭედვისა არა იციან-რა და სამჭედლო ყველა იარაღები-კი ცალკე პატარა ფაცხაში წმინდად შენახული აქვსთ, როგორც უბრალო იარაღები კი არა, არამედ როგორც ხატი, რომლის წინაშე თავთავის დროსა და რიგზე ლოცვებს ასრულებენ და იარაღები მამიდამ შვილზე გადადის, და სხვა მაგრამ ვაი იმ შეგირდს, რომელიც გულნაკლისად თავისის ოსტატის დატოვებას მოინდომებს. მაშინ ოსტატი იარაღს აღარ გაატანს და არც დალოცავს და ამ გვარი წასვლა ხომ სიკეთეს არ მოუტანს. იარაღებიანადაც რომ გაისტუმროს, მაინც ოსტატი, თუ-კი გულში რაიმე ხვანჯი ჩარჩენილი აქვს, თავისს ხატს შეევედრება და გადაჰკიდებს, ავად გახდის და ისევ თავისს ულმობელს კლანჭებში ჩაიგდებს თავისს ნაშეგირდალს. აი ასეთ დიდი მნიშვნელობა აქვს სამჭედლოს და მჭედელს აფხაზებში და ამიტომ ამათი ყველას ეშინიან და ყველა მოწიწებით ეპყრობა. მჭედელი აფხაზურად არის აჟიი. შეიძლება ეს სიტყვა წარმომდგარია ზმნისაგან აჟარა (ძირი აჟ), მოტყუება, დაღორება და მართლაც, აფხაზებში მჭედლები საზოგადოდ ცრუდ და მომტყუებლებად ითვლებიან.

წყაროები:
ივერია, N183, 1888 წელი;
ივერია, N184, 1888 წელი;
ივერია, N185, 1888 წელი;
ივერია, N186, 1888 წელი;