მართლმადიდებელი ეკლესიის ისტორია რუსეთში XX საუკუნის ტრაგიკული პერიოდის ერთ-ერთი ყველაზე რთული გვერდია. ყველამ იცის, რომ ძალაუფლება, რომელიც ქვეყანაში 1917 წლის შემდეგ დამყარდა, გულწრფელად უღვთო იყო. ამასთან, 70 წელზე მეტი ხნის განმავლობაში მისი ურთიერთობა ეკლესიასთან ერთზე მეტჯერ შეიცვალა - სრული უარყოფითა და დევნიდან თითქმის თანამშრომლობამდე.

დიდი სამამულო ომის დაწყებამდე

ალბათ, ყველაზე არათანაბარი პერიოდია ურთიერთობა საბჭოთა კავშირთან, რომელიც ეკლესიამ განიცადა მისი ფორმირების დროს და დიდი სამამულო ომის დაწყებამდე, ესენია 20–30 – იან წლები. ბოლშევიკები თავიდანვე არ მალავდნენ იმ ფაქტს, რომ მათი პოლიტიკა, სხვათა შორის, მიზნად ისახავდა რელიგიისა და ეკლესიის, როგორც ასეთი, განადგურებას. საბჭოთა ხელისუფლების პირველივე განკარგულებებმა ეკლესიას ჩამოართვა მიწები ("დეკრეტი მიწის შესახებ"), შემდეგ კი პრივილეგიები ("რუსეთის ხალხთა უფლებების დეკლარაცია") და უმნიშვნელოვანესი ფუნქციები, ქორწინება პირადი საქმის გამოცხადებით. მოქალაქეები და სკოლის ეკლესიისგან გამიჯვნა ("ქორწინების დაშლის შესახებ", "სამოქალაქო ქორწინების შესახებ", "ეკლესიისგან სახელმწიფოსა და სკოლის ეკლესიისაგან განცალკევების შესახებ"). სამოქალაქო ომის დროს სასულიერო პირები კონტრრევოლუციონერებად გამოცხადდნენ და მათ სასტიკად დევნიდნენ და ზოგს სიკვდილით სჯიდნენ. 1920-იან წლებში რეპრესიები თითქმის შეჩერდა, მაგრამ საეკლესიო თემებმა დაიწყეს უზარმაზარი გადასახადების დაწესება, რის შედეგადაც ტაძრები მიატოვეს. ქვეყანაში მოქმედებდა მებრძოლი ათეისტების საზოგადოება, გამოდიოდა ათეისტური გაზეთი, განხორციელდა სხვადასხვა გმობა, დაწყებული "მღვდლების" დემონსტრაციულ დაწვამდე და ა.შ. სახელმწიფო ხელს უწყობდა საეკლესიო განხეთქილებებს, მოქმედებდა პრინციპი "დაყავი და იბატონე". სასულიერო პირები კატეგორიებად განიხილნენ, როგორც უფლების მქონე პირები, ანუ "უფლების უფლების მქონე" და სამოქალაქო ცხოვრების მრავალ ასპექტში დაუცველი. 1925 წლიდან, პატრიარქ ტიხონის გარდაცვალების შემდეგ, რუსეთს საკუთარი პატრიარქი არ ჰყოლია. 30-იან წლებში საეკლესიო საკუთრებაზე და საეკლესიო თემებზე გადასახადები გაიზარდა, მაგრამ სახელმწიფომ დაიწყო ზრუნვა იმ ადამიანების დასაქმების გამო, რომლებიც თავიანთი ღირსებიდან გადადგნენ. ამან გამოიწვია ეკლესიების მასიური განადგურება, რომლებიც უპატრონოდ იქნა გამოცხადებული და ადგილობრივი ხელისუფლების მიერ ჩამორთმეული იქნა. 30-იანი წლების მეორე ნახევრის "დიდი ტერორი" არც სამღვდელოებას გაუვლია. ყოველივე ამან განაპირობა ის ფაქტი, რომ ომის დასაწყისისთვის რუსეთის მართლმადიდებელი ეკლესიის ყველა ეპარქია დამარცხდა. ქვეყანაში მხოლოდ შვიდი ოფიციალურად მოქმედი არქიეპისკოპოსია დარჩენილი.

რატომ დააბრუნა სტალინმა საპატრიარქო ომის დროს, საბჭოთა კავშირსა და მართლმადიდებლურ ეკლესიას შორის ურთიერთობები? რა თქმა უნდა, ეს არ მომხდარა, რადგან სტალინმა და მისმა ახლო წრემ მოულოდნელად გადაიფიქრეს. ქვეყნის ლიდერი ხელმძღვანელობდა საკმაოდ პრაგმატული მოსაზრებებით. უპირველეს ყოვლისა, ეკლესიამ ძლიერი კონსოლიდაციული როლი შეასრულა ხალხის საერთო მტრის წინააღმდეგ გაზიარებაში. 1943 წელს წითელმა არმიამ ძლიერი შეტევა დაიწყო. ამასობაში, ოკუპირებულ ტერიტორიებზე გაიხსნა ეკლესიები, აღორძინდა საეკლესიო ცხოვრება და ხელისუფლებას უნდა გადაეწყვიტა, რა ექნა ამ ახალი სამრევლოებისთვის, როდესაც ოკუპანტები გააძევეს. ეკლესიების დახურვა და კვლავ მღვდლების "ხალხის მტრებად" გამოცხადება არ ჩანდა იმ დროისთვის შექმნილი საუკეთესო გადაწყვეტილება. და ბოლოს, სტალინი ემზადებოდა თეირანის კონფერენციისთვის და მიხვდა, რომ იგი საუკეთესოდ უნდა გამოსულიყო მისი მოკავშირეების თვალში. 1943 წლის 4 სექტემბერს სტალინთან შეხვედრაზე მიიწვიეს საპატრიარქო ლოკმენელები, მოსკოვის მიტროპოლიტი სერგი, ლენინგრადისა და ნოვგოროდის მიტროპოლიტი ალექსი და კიევისა და გალიცინის მიტროპოლიტი ნიკოლოზი. ამ შეხვედრას ესწრებოდა NKGB პოლკოვნიკი კარპოვი, რომლის სიტყვებიდან ცნობილია დღეს საუბრის დეტალები. სტალინმა ჰკითხა, რა იყო საჭირო ახალი პატრიარქის ასარჩევად. მიიღო პასუხი, რომ, უპირველეს ყოვლისა, საჭირო იყო ეპისკოპოსთა საბჭოს მოწვევა, სტალინმა ჰკითხა, რამდენად მალე შეიძლებოდა ამის გაკეთება. მიტროპოლიტმა სერგიმ უპასუხა, რომ ერთ თვეში. შემდეგ სტალინმა თქვა: "არ შეიძლება ბოლშევიკური კურსის ჩვენება?" კარპოვი ირწმუნებოდა, რომ ტრანსპორტის მიმართულებით ყველანაირი დახმარება განხორციელდებოდა და ყველა ეპისკოპოსი მოსკოვში თვითმფრინავით გადაიყვანებოდა 3-4 დღეში. ამიტომ გადაწყდა, რომ საკათედრო ტაძარი მუშაობას 8 სექტემბერს დაიწყებს. გარდა ამისა, ეკლესიას დაუბრუნდა პერსონალის მომზადების, მოსკოვის საპატრიარქოს ჟურნალის გამოცემის, ახალი აშენებული და განადგურებული ეკლესიების აღდგენის უფლება. სტალინი ყველა მსჯავრდებულ მღვდელს ამნისტიას დაჰპირდა და დაადასტურა მოსკოვისა და სრულიად რუსეთის პატრიარქის ტიტული. ასე შედგა პირველი ეპისკოპოსთა საბჭო პოსტრევოლუციურ რუსეთში, რომელზეც პატრიარქად აირჩიეს მოსკოვისა და კოლომნას მიტროპოლიტი სერგი (სტრაგოროდსკი). ამრიგად, ეკლესიასა და საბჭოთა სახელმწიფოს შორის ურთიერთობაში გარკვეული დათბობა მოხდა. ქალაქებში იხსნებოდა ეკლესიები, განახლდა ღვთიური მსახურებები, სადაც ჯერ კიდევ იყო დაცული ზარების დარეკვის წესი, დღესასწაულებზე ზარები ირეკებოდა. 1946 წლისთვის პასტორალური და სასულიერო კურსები მოქმედებდა მოსკოვში, სარატოვში, ლენინგრადში, კიევში, ლვოვში, მინსკში და სხვა ქალაქებში. კურსები თანდათან გადაკეთდა სასულიერო აკადემიებად და სემინარიებად.

როგორც ხრუშჩოვი დაჰპირდა საზოგადოებას "უკანასკნელი მღვდლის" ტელევიზორში ჩვენებას დიდი დრო არ დასჭირდა "ეკლესიის ზარების დარეკვამ" დიდხანს არ გასტანა.

სტალინის სიცოცხლის ბოლოს ხელისუფლების პოლიტიკა ეკლესიასთან მიმართებაში გამკაცრდა. თუ 1948 წელს სსრკ-ში 14329 ეკლესია იყო, მაშინ 1953 წელს უკვე ათასით ნაკლები იყო. ხრუშჩოვის დროს დაიწყო ეკლესიისა და სამღვდელოების დევნის ახალი რაუნდი. ისტორიკოსები დღემდე კამათობენ იმაზე, თუ რატომ მიიღო ანტისეკლესიურმა პოლიტიკამ ნიკიტა სერგევიჩის დროს ასეთი მგზნებარე, თითქმის გაბრაზებული ხასიათი. ზოგი თვლის, რომ მიზეზი არის ის, რომ მთელი სტალინური მემკვიდრეობის განადგურება და დისკრედიტაცია ხრუშჩოვმა მოიხსენია როგორც "სტალინიზმის ფრაგმენტები" და ეკლესიის აღორძინება, სხვები თვლიან, რომ საქმე შიდაპარტიული ბრძოლაშია. რა თქმა უნდა, ნ.შ. ხრუშჩოვის მიერ, არანაირი დაპატიმრება, სიკვდილით დასჯა ან სხვა რეპრესიული ზომები არ ყოფილა სასულიერო პირების მიმართ. მაგრამ მასშტაბის უპრეცედენტო ანტირელიგიური პროპაგანდა განვითარდა. ხრუშჩოვს ამ მხრივ რამდენიმე ექსცენტრული განცხადება მიეწერება. ასე რომ, მან პირობა დადო, რომ 1980 წლისთვის ტელევიზორში აჩვენებდა "ბოლო მღვდელს". და, სავარაუდოდ, მან კოსმოსში პირველი დაკომპლექტებული ფრენის შემდეგ თქვა, რომ "გაგარინი გაფრინდა და იქ ღმერთი არ ვერ ნახა". მათ დაიწყეს ეკლესიის "ზეწოლა" ეკონომიკური და ადმინისტრაციული ზომებით, გადასახადების გაზრდით და ახალი აკრძალვების შემოღებით. ზოგჯერ ხელისუფლების ქმედებები თითქმის აბსურდული იყო. მაგალითად, საეკლესიო დღესასწაულის წინა დღეს, რომლის დროსაც მოხდა ჯვრის მსვლელობა და წყაროების კურთხევა, გზა გადაკეტილი იქნა სამშენებლო ტექნიკით, ხოლო წმინდა წყაროები მიწითა და ნანგრევებით იყო დაფარული. ან მოულოდნელად იყო მუშათა შეხვედრები, რომლებზეც მიიღეს გადაწყვეტილებები ზარის რეკვის აკრძალვის შესახებ, რაც ხელს უშლის მშრომელთა ნორმალურ დასვენებას. შედეგად, ხრუშჩოვის დროს, სსრკ-ში მართლმადიდებლური მრევლის რიცხვი შემცირდა ნახევარით, მონასტრები - 4-ჯერ, ხოლო 8 სემინარიიდან 5 დაიხურა.