1) ალჟირის პირველი ქართველი მეფე - ჰასან დეი, იგივე "მესხი ჰასანი"

მე-16 საუკუნის დასაწყისში ის ოსმალეთის იმპერიის შემადგენლობაში აღმოჩნდა. ქალაქი ალჟირი ოსმალეთის მაღრიბის პროვინციის მთავარ ქალაქად იქცა და მომდევნო 300 წლის განმავლობაში მას მართავდნენ სულთნის მიერ დანიშნული ბეილარბეგები, რომელთაც შემდგომში "დეის" წოდება მოიპოვეს. ალჟირელ დეითა შორის იყვნენ ქართველებიც, რომელთაც თავიანთი ნიჭითა და მონდომებით დიდი როლი ითამაშეს ალჟირის აღზევებასა და აყვავებაში.

ალჟირში ქართველები, ბუნებრივია ოსმალეთის გავლით ხვდებოდნენ. საქართველოდან მოტაცებული და მონად გაყიდული ტყვეები სტამბოლისა და ოსმალეთის მონების სხვა ბაზრობებზე იყიდებოდნენ. მართალია ტყვეთა უმეტესი ნაწილი ეგვიპტესა და ერაყში იყიდებოდა, მაგრამ სტამბოლელი მოხელეები და ოსმალურ საფაშოთა განმგებლები მათ ერთმანეთს საჩუქრად უგზავნიდნენ. სწორედ ამ გზით მოხვდა ქართველთა უმეტესობა ალჟირში, ტუნისსა და ტრიპოლიში.

ალჟირში ქართველები დაწინაურდნენ მე-18 საუკუნეში, როდესაც საფაშოს უმაღლესი თანამდებობა რამდენიმე ქართველმა დაიკავა. მათგან აღსანიშნავია ჰასან დეი, რომელიც არსებული ევროპული და ოსმალური წყაროების მიხედვით, ახალციხელი მესხი იყო. ჰასანი ალჟირში ძალზე ახალგაზრდა აღმოჩნდა და თავდაპირველად სამხედრო სამსახურში იდგა. ალჟირში ჩასული ევროპელი მოგზაურების აღწერით, ის ყოფილა სხარტი გონების პატრონი, საკმაოდ განათლებული და მამაცი პიროვნება. კარგად შეუსწავლია საზღვაო საქმე და თავი გამოუჩენია, როგორც ალჟირელი კორსარების, მეკობრეების მეთურს. 1770 წელს ის მეთაურობდა ალჟირელთა მთელ ესკადრას და მონაწილეობა მიიღო რუსეთ-თურქეთის ომში, რომლის დროსაც შავ ზღვაზე იბრძოდა რუსული ფლოტის წინააღმდეგ. 1775 წელს ალჟირელებმა მოიგერიეს ესპანელთა დიდი სამხედრო ექსპედიცია და სტამბოლში ამ გამარჯვების ცნობის ჩატანის პრივილეგია სწორედ ჰასანს ხვდა წილად. ჰასანმა დიდი წარმატებით გაართვა თავი ამ დავალებას და სულთნისათვის სპეციალური მოხსენებაც მოამზადა, რომელშიც საკუთარ თავს სწორედ "ახალციხელად" მოიხსენიებს. ალჟირში დაბრუნების შემდეგ ჰასანი ალჟირის საზღვაო მინისტრად მსახურებდა, აქტიურად იყო ჩაბმული მეკობრეობა~ში და იმდენად დიდ ზიანს აყენებდა ევროპულ და ამერიკულ სავაჭრო ინტერესებს, რომ ესპანეთი და აშშ იძულებულნი გახდნენ გადაეხადათ გასამრჯელო (მათ შორის ძვირადღირებული საჩუქრები და სამხედრო ხომალდიც) ალჟირისათვის. 1791 წელს ჰასანი ალჟირის ახალ მმართველად აირჩიეს. მომდევნო 8 წლის განმავლობაში 1799 წლამდე "ბაბა ჰასანმა" როგორც მას უწოდებდნენ, დაამყარა წარმატებული დიპლომატიური ურთიერთობები ევროპის ქვეყნებსა და აშშ-თან. აღსანიშნავია, რომ ჰასანს მიმოწერა ჰქონდა ისეთ სახელმწიფო ლიდერებთან, როგორიც იყო აშშ-ს პირველი პრეზიდენტი ჯორჯ ვაშინგტონი, საფრანგეთს მონარქი ლუი მე-16 და სხვები.

2) ალჟირის მე-2 ქართველი მმართველი - მეგრელი "ალი ხოჯა"

მესხი ჰასანის გარდა, ალჟირის დეითა შორის გამორჩეული ადგილი უკავია ალი ხოჯას, რომელიც წარმოშობით მეგრელი იყო. ბავშვობაში ის ტყვეობაში მოხვდა და საბოლოოდ ალჟირში აღმოჩნდა. ალი ნიჭიერი პიროვნება იყო და შეძლო გზის გაკვლევა და მონობიდან სახელმწიფოს მმართველამდე აღზევება. 1817 წლის შემოდგომაზე ალჟირის დეის მუჰამედ ბენ ალის უეცარი გარდაცვალების შემდეგ, მან შეძლო ძალაუფლების ხელში ჩაგდება. ევროპელი დიპლომატების მიმოწერიდან ირკვევა, რომ ალი ხოჯას დიდი პოლიტიკური ამბიციები ამოძრავებდა და მას ეგვიპტეში და ერაყში მოღვაწე ქართველი მამლუქების მსგავსად ალჟირში საკუთარი დინასტიის დაარსება სურდა. საამისოდ მან გამოიყენა უმკაცრესი მეთოდები რათა არსებული თუ პოტენციური მოწინააღმდეგეები გაენადგურებინა. 6 თვის განმავლობაში მან 1500-მდე ადამიანი დასაჯა სიკვდილით, რათა ძალაუფლება განემტკიცებინა და ადგილობრივი საზოგადოების კონსოლიდაცია მოეხდინა, მაგრამ ალი ხოჯას ოცნებები ფუჭი გამოდგა. 1818 წლის დასაწყისში ალჟირში იფეთქა შავი ჭირის ეპიდემიამ, რომელმაც დეიც შეიწირა ამავე წლის 28 თებერვალს. ალის მმართველობამ 6 თვე გასტანა, მაგრამ ისე გაითქვა სისასტიკით სახელი, რომ გიჟი ალის სახელი დაიმსახურა. როდესაც 1846 წელს ფრანგმა მკვლევარმა, პიერ ქრისტიანმა გამოქვეყნა თავისი მრავალტომიანი ნარკვევი ხმელთასუა ზღვის კორსარებზე, სატიტულო გვერდზე მან სწორედ ალი ხოჯას პორტრეტი გამოაქვეყნა, რომელიც აღსანიშნავია იმით, რომ მასზე დეი ადამიანთა მოკვეტილი თავებითაა გარშემორტყმული.

ეგვიპტის ქართველი მმართველები

განსაკუთრებით აღსანიშნავი ქართული ელემენტი ეგვიპტის სამხედრო-პოლიტიკურ ასპარეზზე გახდა მე-18 საუკუნის 30-იანი წლებიდან, როდესაც ეგვიპტის ეროვნულ-გამათავისუფლებელი ბრძოლის ალამი ოსმალეთის იმპერიის გავლენებისგან წარმოშობით ქართველმა მხედართმთავრებმა აღმართეს. მე-18 საუკუნის ევროპელი აღმოსავლეთმცოდნე ფერიერსოვბეფი წერდა: "მამლუქები, ესაა ის ტყვეები, რომლებიც ოსმალებმა, თათრებმა და ლეკებმა საქართველოდან გაიტაცეს."

მსოფლიო ისტორიოგრაფიაში არ მიძებნება ისეთი არსიტოკრატიის სოციალური ფენა, როგორიც მამლუქები (თეთრკანიანი მონები) იყვნენ. ეს არისტოკრატია სალაჰ ად-დინმა შექმნა და მისმა მემკვიდრეებმა გააგრძელეს. მათი მიზანი იყო ჰყოლოდათ მრისხანე, ერთგული და უძლიერესი, ყველა თვისებით გამორჩეული საჯარისო ნაწილი, რომლითაც თავიანთი ძალაუფლების შენარჩუნებას და განტკიცებას შეძლებდნენ.

3) ეგვიპტის პირველი ქართველი მმართველი - მუჰამედ ბეი ქათამიში

პირველი ქართველი მამლუქი, რომელიც ეგვიპტის მმართველი გახდა ეს იყო მუჰამედ ბეი ქათამიში (მმართველი 1730-1736 წლებში) წწ.) მას შემდეგ, რაც მამლუქებმა გადააყენეს ოტომანი ფაშა. მუჰამედ ბეი გახდა ერთპიროვნული მმართველი ეგვიპტისა. მან 5 წელი იმეფა და ბოლოს მოკლეს ოტომანმა შეთქმულებმა.

4) ეგვიპტის მეორე ქართველი მმართველი - იბრაჰიმ ქათხუდა ალ-ქაზდაღლი

ის იყო ეგვიპტის მმართველი 1748-1754 წლებში. მე-18 საუკუნის ბოლოსა და მე-19 საუკუნის პირველ ნახევარში მოღვაწე არაბი ისტორიკოსის ალ-ჯაბართის ცნობით, იბრაჰიმ ქათხუდა ალ-ქაზდაღლის ჰქონდა "იმგვარი დონის ძალაუფლება, დიდება, გავლენა, სიბრძნე მენეჯმენტში და შეუდარებელი ავტორიტეტი, რომ ასეთი რამ ეგვიპტის ისტორიაში არავის ახსოვს." იგივე ისტორიკოსი აგრძელებს - "ქაიროს ლამაზმანები მის დროში შეუდარებელნი გახდნენ. მისმა აღმატებულებამ დაამარცხა ყოველი მისი მეტოქე." ღარიბებს ცხოვრება შეუმსუბუქდათ. მისი მეფობის ჟამს ორივე - ღარიბიც და მდიდარიც სიუხვეში ცხოვრობდა."

5) კიდევ ერთი ქართველი მმართველი - იბრაჰიმ ბეი, რომელიც 1791 წელს შავი ჭირით გარდაიცვალა, იყო იბრაჰიმ ქათხუდას მამლუქი და მისი სიძე, რომელიც მეთაურობდა ეგვიპტის მამლუქების პრო-ოსმალურ ფრთას. მას პერიოდულად ეკავა შაიხ ალ-ბალადის უმაღლესი თანამდებობა.

6) ეგვიპტის მეოთხე ქართველი მმართველი - მეგრელი ალი ბეი ალ ქაბირი (დიდი)

ალი ბეი ალ-ქაბირი (1768-1772 წწ.) ეგვიპტის მმართველი. მეგრული წარმოშობის მამლუქი. მან დაამარცხა ბედუინები, გააერთიანა ზემო და ქვემო ეგვიპტე. შემოიერთა ჰიჯაზი. დაიწყო რეგულარული არმიის შექმნა. გაატარა დიდი რეფორმები სამართალწარმოებასა და საფინანსო სფეროში. გაანადგურე ეგვიპტეში მდგარი ოსმალური საჯარისო ნაწილები და შეწყვიტა ოსმალეთისთვის ხარკის გადახდა. 1770 წლის ივლისში ეგვიპტის დამოუკიდებლობა გამოაცხადა და სულთნის ტიტული მიიღო. 1771 წელს ალი ბეი ქართველმა აიღო მეორე მექად წოდებული დამასკო - სირიის დედაქალაქი და იქიდან პალესტინაში შევიდა საზეიმოდ აღჭურვილ ქართველ და ჩერქეზ მრავალ ათას მამლუქთან ერთად. ეგვიპტელებმა სათაყვანებელ სულთანს "ორი ზღვის ყაენი" უწოდეს. შავი ზღვის ნაპირებიდან გატაცებული მეგრელი ბიჭი აფრიკისა და აზიის გზაგასაყარზე ორი ზღვის მბრძანებლად იქცა. ასეთი პატივი ეგვიპტეში არც მანამდე არც მას შემდეგ არავის რგებია. ალი ბეი ეგვიპტეს 1757 წლიდან 1773 წლამდე მართავდა და ისტორიკოსთა ნაწილი მას ახალი ეგვიპტის ფუძემდებლადაც კი მიიჩნევს. ისტორიული წყაროების თანახმად, ალი ბეი ეგვიპტეში ტყვედ გაყიდული მეგრელი იყო. 1728 წელს სამურზაყანოში (გალის რაიონი) მართლმადიდებელი მღვდლის ოჯახში დაიბადა და იოსები დაარქვეს. 13 წლის იყო როდესაც მოიტაცეს და ტყვედ გაყიდეს. იგი ქართული წარმოშობის მამლუქმა - იბრაჰიმ ქათხოდამ იყიდა, გაამუსლიმა, ახალი სახელი დაარქვა და თავად აღზარდა. ქათხოდას გარდაცვალების შემდეგ კი დაიკავა მისი ადგილი. ალი ბეი ალ ქაბირთან დაახლოებულ კავკასიელ მამლუქთა შორის მისივე აღზრდილი ქართველი - მუჰამედ ბეი აბუზაჰაბი, რომელიც ალი ბეის სიძეც იყო. სწორედ მუჰამედი დაუპირისპირეს ალი ბეის წარმატებით შეშფოთებულმა ოსმალებმა ეგვიპტის მეგრელ მმართველს. 1773 წელს, როდესაც ალი ბეი სირიაში იმყოფებოდა, ეგვიპტეში დარჩენილმა მუჰამედმა, საკუთარი აღმზრდელის წინააღმდეგ აჯანყება მოაწყო. აჯანყების ჩასახშობად სირიიდან ეგვიპტისკენ გაემართა ალი ბეი, მაგრამ ქაირომდე მისვლა ვერ მოასწრო. აჯანყებულმა ბეგებმა მისი ჯარი დაამარცხეს. ამ ბრძოლაში დაიჭრა ალი ბეი და 1773 წელს, 8 მაისს გარდაიცვალა, რის შემდეგაც ეგვიპტის მმართველი მუჰამედ ბეი აბუზაჰაბი გახდა.

7) აბრამ (იბრაჰიმ) ბეი შინჯიკაშვილი. ეგვიპტის მეხუხე ქართველი მმართველი სოფელ მარტყოფიდან

იბრაჰიმ ბეი, ეგვიპტის მამლუქთა მეთაური, სამხედრო მმართველი და ეგვიპტის დიდი განმგებელი დაიბადა 1735 წელს საქართველოში. სოფელ მარტოფში. მას ჰქონდა შეიხ ალ ბალადი, რომელიც იყო მამლუქების უმაღლესი წოდება. როდესაც 15 წლის იყო ის გაიტაცეს მუსლიმებმა და სტამბოლის ბაზარზე მონად გაყიდეს. ის ეგვიპტეში იქნა წაყვანილი. ეგვიპტელმა მფლობელმა ისლამი მიაღებინა და სახელი შეუცვალა. ბეის წოდება მან მოგვიანებით - 1767 წელს მიიღო. იბრაჰიმის პატრონი ეგვიპტის იმდროინდელი მმართველი იყო, მან გაათავისუფლა იბრაჰიმი მონობისგან ერთგულად მსახურობისთვის. როდესაც მისი ყოფილი პატრონი გარდაიცვალა იგი, სხვა ქართველ მამლუქთან - მურად ბეისთან ერთად ქვეყნის სადავეები იგდო ხელთ. პიერ ლარუსის ენციკლოპედიაში ვკითხულობთ: "იბრაჰიმ ბეიმ მოიგერია ჰასან ფაშას მრავალრიცხოვანი ექსპედიციების ტალღა და 1800 წელს სწრაფი დარტმით კაირო დაიკავა."

აი როგორ აღგვიწერს მის პიროვნებას არაბი ისტორიკოსი აბდარაჰმან ალ-ჯაბარტი: "დიდი ემირი, ცნობილი აბრაჰამ ბეი ალ-მუჰამედი, ყველაზე წარჩინებული ათასობით ეგვიპტელ ემირს შორის. დაბალი მდგომარეობის ემირებს მეტი მზრუნველობით ეპყრობოდა, ვიდრე მაღალ მდგომარეობაში მყოფთ. ფხიზალდ იცავდა ერთიანობასა და გულითად თანხმობას ემირთა შორის. მისთვის დამახასიათებელი იყო მამაცობა და გმირობა. ბევრი ომი ჩაუტარებია, იყო მშვიდი, მომთმენი, კეთილი, მეგობრული, ჰქონდა მიდრეკილება თვითშეზღუდვისკენ. უყვარდა სამართლიანობა, გართობა მისთვის იშვიათი შემთხვევა იყო და როცა თავშექცევას მიეცემოდა, თავაზიანობის ფარგლებს მაშინაც არ გადადიოდა. ამაოდ სისხლისღვრას ერიდებოდა, ცდილობდა არ შეემჩნია თანამებრძოლთა ცუდი საქციელი და არ გამოეყენებინა თანამდებობა ბოროტად. ამიტომ ისინი - მურად ბეი და მისი ხელქვეითნი ბევრ საქმეში ხელს უშლიდნენ. ის ამაზე თვალს ხუჭავდა, ყურადღებას არ აქცევდა. არ ამჟღავნებდა თუ ეს ყოველივე რა შთაბეჭდილებას ახდენდა მასზე. ზრუნავდა მხოლოდ იმაზე, რომ ემირთა შორის დიდსულოვნება ყოფილიყო."

ემირები კი ნებადართულის საზღვრებს გადადიოდნენ. ხელი შეაჩვიეს ევროპელი ვაჭრების საქონელს. მუქთად იტაცებდნენ უცხოთა ავლადიდებას. პატივს არ სცემდნენ სულთანს. ხაზინაში არ შეჰქონდათ ფული. ამას მოჰყვა ჰასან ფაშას ლაშრობა და ბოლოს ფრანგული ექსპედიცია, რასაც შეეწირა იბრაჰიმ-ბეის კარიერა: თუმცა მარტყოფელმა მამლუქმა, იბრაჰიმ შინჯიკაშვილმა ასევე წარმოშობით ქართველ, თურქთა დიდვეზირ იუსუფ ზიასთან ერთად სასტიკად დაამარცხა აკას ციხესთან, სირიაში ნაპოლეონის საექსპედიციო კორპუსი საბოლოო გამარჯვების ღირსი ვერ შეიქნა: პირამიდებთან და ჰელიოპოლისის ბრძოლებისას იბრაჰიმი ნაპოლეონს ეომებოდა და ორივე ბრძოლაში დამარცხდა. ამ დამარცხების შედეგად მან ქვეყანაში ძალაუფლება დაკარგა. ნიშანდობლივია, რომ ქაიროში შესულმა ნაპოლეონმა ასეთ მანიფესტი გამოაქვეყნა:

"ეგვიპტელო ხალხო! თქვენი განმგებელი და მჩაგვრელი ბეგები დიდი ხანია შეურაცხყოფენ ფრანგ ერს. მის სოვდაგრებს, მათი დასჯის ჟამმა დარეკა. მრავალი საუკუნია კავკასიასა და საქართველოში ნაყიდი მონების ეს ბრბო, ქვეყნიერების უმშვენიერეს ნაწილს აწამებს, მაგრამ ღმერთმა, რომლის ნებაზეც არის ყოველივე დამოკიდებული, ბრძანა, რომ დადგეს მათი ძალმომრეობის აღსასრული."

იბრაჰიმს კავშირი არ შეუწყვეტია საკუთარ ქვეყანასთან. მოახერხა და მშობლიურ სოფელში, მარტყოფში წერილი გაგზავნა, სწორედ მისი გამოგზავნილი ფულით არის აგებული მარტყოფის ცენტრში მდგარი ქრისტიანული ტაძარი, რომელიც იბრაჰიმმა მოხუცებული დედისთვის ააგებინა, რომელსაც სოფლიდან მოშორებით მდგარ წმ. ნიკოლოზის ტაძარში სიარული უჭირდა. ფრანგი ისტორიკოსები ლეონიდე პინო და პაულ მასონი აღნიშნავდნენ: "იბრაჰიმ ბეი ქართველი მღვდლის შვილია და კარგადაც ახსოვს თუ მამასთან ერთად როგორ მონაწილეობდა სიონის ტაძარში შესრულებულ წირვა-ლოცვაში." იოანე ბატონიშვილის "კალმოსობაში" საუბარია იბრაჰიმ ბეგის ურთიერთობაზე საქართველოს სამეფო სახლთან. "იბერიმ ბეგ დიდი ერთგული და მოსიყვარულე იყო თვით საქართველოს მეფეთა - ირაკლისა და გიორგისა, რომეიცა ძღვნიდა მუნებურთა არმაღანთა და ეგრეთვე ამდიდრებდა მუნ მომსვლელთა ქართველთა. ბეგები ეწეოდნენ ყოველთა მუნ მისრულთა ქართველთა.

1801 წელს იბრაჰიმ ბეგისა და უსმან ბეგის ხელმძღვანელობით მამლუქები განაგრძობდნენ ბრძოლას ეგვიპტის დამოუკიდებლობის შესანარჩუნებლად ოტომანთა იმპერიის და ბრიტანეთის წინააღმდეგ. ბრძოლა თითქმის 5 წელი გაგრძელდა. პარალელურად ისინი მოლაპარაკებებს აწარმოებდნენ რუსეტის კონსულთან ისტანბულში რომ დამარცხების შემთხვევაში საშუალება მისცემოდათ სამშობლოში უსაფრთხოდ დაბრუნებულიყვნენ, მაგრამ რუსებმა მათ უარი უთხრეს. ამ პერიოდში საქართველოში ეროვნულ განმათავისუფლებელი მოძრაობის ახალი ტალღა აგორდა და ისეთი სახელოვანი მეომრების გამოჩენა საქართველოში, როგორიც მამლუქები იყვნენ რუსებს სერიოზულ პრობლემას შეუქმნიდა.

ქართველთა მიერ მართული ეგვიპტისა და საქართველოს ურთიერტობას შეგნებულად ხელს უშლიდა ასევე ოსმალეთის იმპერია. მათ კარგად იცოდნენ, რომ ეგვიპტეს მრავალრიცხოვანი და უძლიერესი შეიარაღებული ძალები ჰყავდა. ამ ძალების მასშტაბურობაზე წარმოდგენას გვაძლევს ეგვიპტის მამლუქთა ცხენოსანი ჯარების რეესტრი, რომელიც ამ პერიოდის არაბულ წყაროშია დაცული:

ჯონდი ალ-ჰალკა ანუ სულთნის არმია - 24, 000

სულთნის მამლუქები - 10, 000

ეგვიპტის ამირთა მამლუქები - 8, 000

დამასკოს ჟანდარმერია და დამასკოს მამლუქები - 15, 000

ალეპოს ჟანდარმერია და ალეპოს ამირთა მამლუქები - 8, 000

ტრიპოლის ჟანდარმერია და ტრიპოლის ამირთა მამლუქები - 5, 000

საფადის ჟანდარმერია და საფადის ამირთა მამლუქები - 2, 000

სირიის ციხე-კოშკთა გარნიზონები და მათივე მამლუქები - 60, 000

მამლუქთა ქვეშევრდომი არაბების ცხენოსნები.

სირიისა და დიარბექირის მიწა-წყალზე გაფანტული თურქმანი მეომრები, რომლენიც აღრიცხვაზე ჰყავდათ და ექვემდებარებოდნენ მამლუქებს - 215, 000

ქურთების ცხენოსნები, რომლებიც ექვემდებარებოდნენ მამლუქებს - 20, 000

ე.წ. ეგვიპტის მილიცია, რომელიც მაშინდელი ეგვიპტის 33, 000 (ოცდაცამეტი ათას) სოფელს გამოჰყავდა - 66, 000

სულ - 526, 000 (ხუთასოცდაექვსი ათასი) მეომარი.

8) მურად ბეი (1750-1801 წწ.) ეგვიპტის ქართველი განმგებელი

მურად ბეი თბილისში მცხოვრები ქართველი იყო, რომელიც ყმაწვილობაში თურქების მიერ იქნა გატაცებული და მონად გაყიდული ეგვიპტელ მამლუქებზე. მან დიდი ძალისხმევის ფასად არათუ მონობიდან გამოისყიდა თავი, არამედ ბეის ტიტულს მიაღწია და შემდეგ მთელი ეგვიპტის მმართველიც გახდა.

მურად ბეიმ ეგვიპტის განმგებლობა ხელთ იგდო წინა განმგებლის - ალის ბეისთან დაპირისპირებით. სალაჰიესთან ბრზოლაში მან მხარი დაუჭირა ძველი პატრონისგან განმდგარ სირიის ჯარების სარდალ აბუ-ზ-აჰაბს. მანამდე უძლეველი ალი ბეის ლაშქარი, ფეხი შედგა თუ არა უდაბნოში, რომელიც ღაზას ეგვიპტისგან გამოყოფს, სალაჰიესთან გადაეყარა ათას რჩეულ მამლუქს, რომელთაც ახალგაზრდა მურად ბეი სარდლობდა. ფარულად ჩასაფრებულმა რაზმმა ფიცხელი იერიშით მოწინააღმდეგის რიგები არია. შენიშნა თუ არა ალი-ბეი მურად-ბეიმ მას ხმლის ერთი მოქნევით თავში მიაყენა ჭრილობა და მიჰგავარა აბუ-ზ-აჰაბს.

როგორც ამბობენ მურად-ბეის საქციელი განპირობებული იყო დიდწილად ქალის სიყვარულით. მას შეუყვარდა ალი-ბეის ულამაზესი ქართველი ცოლი და აბუ-ზ-აჰაბი დაჰპირდა, თუ ალი-ბეის ჩამაბარებ, მე იმ ქალის ცოლად ოყვანის უფლებას მოგცემო. ქალის სახელი იყო სიტეჰ-ნეფისეჰ, რომელსაც აღფრთოვანებით აღწერენ თავად ნაპოლეონის ექსპედიციის ევროპელი ისტორიკოსები: "ქალთა შორის ცოტა ვინმეს თუ უჩვენებია იმდენი ღირსება, რამდენიც მან აჩვენა, მისი კეთილშობილური ხასიათი და კდემამოსილება ფრანგების აღტაცებას იწვევდა. ახასიათებდა ისეტი განსწავლულობა, რასაც აღმოსალვეთის ქალებში ჩვეულებრივ ვერ ვხვდებით ხოლმე."

დაჭრილი ალი-ბეი მესამე დღეს მიიცვალა, ხოლომურად ბეი იბრაჰიმ ბეისთან ერთად ჩაუდგა სათავეში ეგვიპტეს. ამ მმართველობამ 20 წელიწადს გასტანა. ქვეყანას ისინი საკმაოდ დიდი სიმკაცრით მართავდნენ, ძალიან მკაცრი მეთოდები იყო გადასახადების აკრეფისას. ხალხს პირდაპირი მნიშვნელობით რაზმებს უსევდნენ და ატერორებდნენ. მურად ბეის ხელქვეითები ძალიან დიდი ზარალს აძლევდნენ ევროპელ ვაჭრებს და ამის გამო კინაღამ დიპლომატიური სკანდალი გამოიწვიეს ფრანგებსა და ოსმალეთის იმპერიას შორის. ამიტომ თურქეთის სულთანი იძულებული გახდა ჩარეულიყო და 1786 წელს იქაური ქართველი ჰასან-ფაშა თავისი ლაშქრით, აქაურ ქართველებს მურად ბეისა და იბრაჰიმ ბეის აძევებს ზემო ეგვიპტეში.

ფრანგები დაჟინებით მოითხოვდნენ ეგვიპტელთაგან უცხოელ პარტნიორთა ინტერესების დაცვას და 1798 წლის 1 ივლისს ნაპოლეონ ბონაპარტემ ეგვიპტის ქალაქ ალექსანდრიის პორტს 400 სამხედრო გემი მიაყენა, 33, 000 შესანიშნავად ეკიპირებული ფრანგი ჯარისკაცით. მამლუქთა ეგვიპტე ასეთი ძალის წინააღმდეგ, რომელსაც ასეთი წინამძღოლი მეთაურობდათ, არ აღმოჩნდნენ საკმარისად მომზადებულნი. თუმცა მთელი 1798-99 წლები მურად ბეი სათავეში ედგა ფრანგების წინააღმდეგ მებრძოლ მამლუქებს, თუჯმცა დიდი ბრძოლის შემდეგ პირამიდებთან, სადაც გაშლილ ველზე ნაპოლეონმა მოახერხა გაერთიანებული მამლუქთა არმიის დამარცხება, მურად ბეი ზემო ეგვიპტეში გაიქცა თანამებრძოლებთან ერთად. მან იქ ძალები შემოიკრიბა და ფრანგების წინაარმდეგ მთელი ეგვიპტის მასშტაბით პარტიზანული ომი გააჩაღა. ამ პერიოდში მურად ბეიმ ძალიან ბევრი ომი და ბრძოლა გადაიტანა. ერთ-ერთი ფრანგული საბუთი გვამცნობს რომ დეზესთან ბრძოლაში მოპოვებული ბრწყინვალე გამარჯვების შემდეგ მურად ბეის 46 ფრანგი ჩავარდნია ტყვედ: 3 პოკოვნიკი, 2 კაპიტანი, 4 ლეიტენტი, 4 ქირურგი, 19 დაბალი სამხედრო ჩინის პირი. 4 კომისარი და 8 ლაქია.

1800-1801 წლებში მურად ბეი ცდილობდა საერთო ენის გამონახვას ბონაპარტეს გენერლებთან - პლებერთან და მენთან, მაგრამ 1801 წელს მურადი შავმა ჭირმა იმსხვერპლა. მისი ულამაზესი ქართველი ცოლი ნეფისეჰი შავით შეიმოსა და ქმარს აკლდამა აუგო მცირე კარაფას სასაფლაოზე, მაგრამ ქმარი ვრ გადმოასვენა. ის დაკრძალეს სამხრეთ ეგვიპტეში, სოჰაჯის ერთ-ერთ მეჩეთთან. მისი საფლავი დღეს დაკარგულია. მურად ბეის დასაფლავებისას, თავიანთი ბელადის დაკრძალვის დღეს მამლუქებმა დაამსხვრიეს თავიანთი აბჯარ-საჭურველ და მათი ნამსხვრევებისგან მამლუქთ-მამლუქს სახელდახელოდ აუგეს პირამიდის ფორმის ძეგლი. მათ თქვეს: "ამიერიდან არ ვართ ღირსი ვატაროთ ეს ხმლები."

მურადის პორტრეტს ასე აღწერენ თანამედროვენი: ის იყო საშუალო ტანის, ქერა თმა-წვერით და გამოკვეთილი ცხვირით, სახეზე ხმლის ნაიარევი აჩნდა. მის შესახებ ნაპოლონ ბონაპარტე ამბობდა: "განგებამ იგი დააჯლდოვა დიდებულებით, შესანიშნავი სიმამაცითა და შორსმჭვრეტელობით, თავისი გონებრივი ხედვით ის იპყრობდა ბრძოლის ველს ისეთი ხელოვნებით, რომ ყოველ დიდ მხედართმთავარს შეშურდებოდა მისი ეს რომ ენახათ..."

ბურიენი კი აღნიშნავდა: "ბონაპარტე დიდ მნიშვნელობას ანიჭებდა მურად ბეის განადგურებას. რადგან მას თვლიდა ყველაზე მამაც, ყველაზე აქტიურ და ყველაზე სასიშ მტრად მთელ ეგვიპტეში. აღსანიშნავია, რომ ნაპოლეონი დიდხანს ინახავდა ევიპტიდან ნადავლის სახით წამოღებულ მურად ბეის ხმალს. მხოლოდ 1814 წელსღა შეელია ამ ხმალს იგი და საჩუქრად და მოსავლელად გადასცა მარშალ მაკდონალდს, ელბაზე გამგზავრებამდე ცოტა ხნით ადრე.

იბრაჰიმ და მურად ბეების ქვეშევრდომობაში მყოფი, ეგვიპტის სხვადასხვა რეგიონის მმართველი ბეებიდან 12-დან 16-მდე ბეი ქართველი იყო.

ერაყის ქართველი მმართველები

1747 წლიდან 1831 წლამდე ერაყი ფაქტობრივად ავტონომიურად იმართებოდა ოსმალური თურქეთისგან ქართველი მამლუქების მეთაურობით. ქართველ მამლუქებს სხვანაირად ასევე ერაყში ქულემენებსაც უწოდებდნენ. მათ სათავე დაუდეს ქვეყანაში წესრიგის განმტკიცებას და ეკონომიკურ აყვავებას.

9) ჰასან ფაშა - ქართველ მამლუქთა აღზევება ერაყში

სულთან აჰმედ მესამის მმართველობის პერიოდში, რომელიც გამოირჩეოდა შედარებითი სტაბილურობითა და რეფორმებით, ერაყში იწყება ქართველ მმართველთა აღზევება და ბაღდადსი უზენაეს ხელისუფლებას ეუფლება ჰასან ფაშა (1704-1723 წწ.) იგი ქმნის მამლუქთა პირველ გაერთიანებას (კოალიციას). ის და მისი თანამებრძოლები აურვებენ დაუმორჩილებელ ტომებს და ხალხებს. კრეფენ მათგან გადასახადებს და ირანელი სეფევიდებისაგან იცავენ ქვეყანას. ჰასან ფაშამ თავის ხელში მოაქცია მთელი ერაყის განმგებლობის სადავეები ქურთისტანის ჩათვლით. - მე-18 საუკუნეში ქვეყანას ხელმძღვანელობნდნე მისი თვისტომი, ქართველი ფაშები. სამხრეთ ერაყის მიერთებასთან ერთად, ჰასანის სამბრძანებლოში მოხვდა ტერიტორია, რომელიც ტოლს არ უდებდა ეგვიპტეს ფართობით და მოიცავდა სივრცეს სპარსეთის ყურედან სირიისა და სპარსეთის საზღვრებამდე.

ბაღდადის ფაშა იყო ყველაზე გავლენიანი ოსმალეთის იმპერიის ყველა სხვა პროვინციათა ვალს შორის. მთელი შემოსავალი მას შესდიოდა სხვადასხვა ქვეყანათა ვაჭრობის შედეგად, რომელთა ცენტრშიც სწორედ მათი სამფლობელო მდებარეობდა.

ჰასან ფაშამ ბაღდადში ხელმწიფოს კარი შექმნა ოსმალეთის იმპერიის სამეფო კარის მიხედვით. მისი ხელისუფლება და სამხედრო ძლიერება ემყარებოდა ერაყის 40, 000-იან არმიას. რომელთაც ემატებოდა რამდენიმე ათასი მოსამსახურე და პაჟი, პირადი მცველები და სხვა პირები, რომლებიც პირადად მის სამსახურში იდგნენ. ბაღდადის ფაშას სასახლის კარს დიდებულებით, სიმდიდრითა და ბრწყინვალებით ბადალი არ ჰყავდა იმპერიაში და მას მხოლოდ სულთნის სასახლის კარი თუ მიედრებოდა. თვით ჰარემიც კი ტოლს არ უდებდა სტამბულის ჰარემს და რაც მთავარია აქ სპეციალურად განისწავლებოდნენ ქართველი პაჟები იმ დროისთვის უმაღლეს ოსმალურ სასწავლებლებში ბაღდადის სამეფისნაცვლოში უმაღლესი თანამდებობების დასაკავებლად.

10) აჰმედ ფაშა (მმართველობის პერიოდი - 1723-1747 წწ.) ძე ჰასან ფაშასი.

აჰმედ ფაშა აგრძელებდა ქართველი მამლუქების დანიშვნას სახელმწიფო ადმინისტრაციულ და სამხედრო თანამდებობებზე. აჰმედ ფაშას გარდაცვალების დროისთვის, მამამისის - ჰასან ფაშას მიერ შექმნილ ელიტურ კორპუსში - "ქართულ გვარდიაში" - 2000 საუკეთესო მხედარი ირიცხებოდა. როგორადაც არ ცდილობდა სულთანი ფრთები შეეკვეცა ქართველი მამლუქებისთვის, მას ეს არანაირად არ გამოსდიოდა.

11) სულეიმან აბუ ლაილი (ღამის მამა) - (დაიბადა 1694 წელს - გარდაიცვალა 1762 წელს.) - ერაყის ქართველი განმგებელი. ერაყს განაგებდა (1749-1762 წწ.)

სულეიმან აბუ ლაილა ფაშა 12 წლის წაიყვანეს უცხოეთში, მოიტაცეს და ერაყის განმგებელს - ჰასან ფაშას მონად მიჰყიდეს. ნიჭისა და მამაცობისთვის ჰასან-ფაშამ ის მონობიდან გაათავისუფლა და დააწინაურა. ის 1749 წელს სრულიად ერაყის განმგებელი გახდა. სულეიმან ქართველმა დიდი ბრძოლა გამოუცხადა ოტომანებზე დამოკიდებულებას და გაატარა დამოუკიდებელი პოლიტიკა. ასევე გატეხა ქურთული და არაბული ტომების წინააღმდეგობა და სრულად დაიმორჩილა ისინი. მან მოიგერია ალ-მუნთაქიფი სამხრეთით და აღადგინა კონტროლი ქალაქ ბასრაზე. სულეიმან აბუ ლაილა ფაშამ დაამყარა დიდი სავაჭრო კავშირები დასავლეთის ქვეყნებთან და მისცა უფლება ბრიტანულ აღმოსავლეთ ინდოეთის კომპანიას, რომ დაეარსებინა საკუთარი სააგენტო ქალაქ ბასრაში 1763 წელს.

12) ომარ ფაშა - ერაყის ქართველი მმართველი 1762-1776 წლებში.

ომარ ფაშაც დამოკიდებული იყო თავის ოტომან სუზერენებზე სტამბულში, მაგრამ ცდილობდა გაეტარებინა თავისი დამოუკიდებელი პოლიტიკა. ამასი ასევე ხელს უშლიდნენ ერაყში მოქმედი რელიგიური ელიტა და ცდილობდნენ, რომ მათ მოეხდინათ გავლენა ქვეყნის მართვაზე. 1776 წელს ერაყს თავს დაესხა ირანის მმართველი ქერიმ ხანი და მოახერხა ერაყის დაპყრობა, მაგრამ საოცარი წინაარმდეგობა მიიღო მამლუქი გენერლისგან, სულეიმან აღასგან.

13) სულეიმან ბუიუქი (დიდი) (დაიბადა 1722 წელს - გარდაიცვალა 1802 წ.) - ბაღდადის ფაშა (1780-1802 წწ.).

ახალგაზრდობაში გაიტაცეს საქართველოდან და ოსმალეთში ტყვედ გაყიდეს. იგი ბაღდადში მიიყვანა და ქართველ მმართველს - სულეიმან აბუ ლაილს უფეშქაშა მარდინის ვოევოდამ მუჰამად ეფენდი ბეგმა. 1765 წელს დანიშნეს ბასრის განმგებლად. 1780 წელს ჩაუდგა სათავეში ერაყის ხელისუფლებას და 22 წლის განმავლობაში განაგებდა მას. მისი მმართველობა იყო ძალიან წარმატებული პირველი წლების განმავლობაში და თანდათან შესუსტდა მოხუცებულობისას. მან ძალიან ბევრი ქართველი იყიდა, გადაარჩინა მონობას და გაზარდა შემდეგ კი თავისი ქართული კლანი მათით ძალიან გააძლიერა ერაყში. მან დაამყარა დიდი კავსირები ევროპასთან კომერციისა და ვაჭრობის სფეროში. მან ძალადობრივად, სისხლში ჩაახშო არაბული ტომების აჯანყებები. ქურთისტანში კი დაარსა ქალაქი "სულეიმანია" თავისი სახელის უკვდავყოფისთვის.

14) ალი ფაშა (მეფობდა 1802-1807 წლებში)

სულეიმან ფაშა იქნა ჩანაცვლებული ალი ფაშას მიერ დიდ ბრძოლაში მამლუქებს შორის ძალაუფლებისათვის ისევ ქართველმა გაიმარჯვა. მან დიდი ბრძოლა გამოუცხადა ვაჰაბიტ ანუ სალაფიტ აჯანყებულებს ნაჯაფში და ჰილაჰში და ჩაახშო ისინი სისხლში 1803 და 1806 წელს, მაგრამ მაინც ვერ დაასრულა მათი დომინაცია უდაბნოებზე და სამწუხაროდ უდაბნოში მცხოვრებ ხალხებზე მათი გავლენა ვერ აღმოფხვრა.

15) სულეიმან ფაშა ქუჩუკი (მცირე)

სულეიმენ ქუჩუკი დაიბადა 1785 და გარდაიცვალა 1810 წელს. ბაღდადის ფაშა იყო 1807-1810 წლებში. ეს ქართველი ბიჭი ბაღდადში წაიყვანა ბიძამ - ჰაფიზ ალი ფაშამ. იყო მამაცი განმგებელი. მოსახლეობის აქტიური მხარდაჭერით იცავდა მამლუქთა რეჟიმს ირანის შაჰის, ვაჰაბიტებისა და ოსმალეთის სულთნის ხელყოფისაგან. მანვე ჩაფუშა საფრანგეთისა და ინგლისის ცდები, გადაექციათ ერაყი თავიანთ კოლონიად. დაიღუპა ქურთების წინააღმდეგ ბრძოლაში.

16) ერაყის უკანასკნელი მამლუქი განმგებელი - დაუდ ფაშა გურჯი (დავით მანველაშვილი) - "ერაყის აღმაშენებელი"

5 წლის ბიჭი იყო, როდესაც დუშეთიდან მოიტაცეს ის იყო ერაყის ფაშა 1815-1831 წლებში. ბოსნიის ბეგლარბეგი გახლდათ 1834-1836 წლებში. ოსმალეთის იმპერიის სახელმწიფო საბჭოს - "დივანი"-ს თავმჯდომარე იყო 1838-1839 წლებში. ამის შემდეგ 1839 წლიდან 1841 წლამდე განაგებდა ანკარის ვილაიეთს. 1846 წელს დაუდი მუჰამედ წინასწარმეტყველის აკლდამის ზედამხედველად - შეიხ ულ-ჰარამად დაინიშნა მედინაში. დაუდ ფაშა გურჯი გარდაიცვალა 1851 წელს მედინაში და იქვე განისვენებს, ხალიფა ოსმანის აკლდამის გვერდით. დაუდ ხანმა უდიდესი როლი შეასრულა ერაყის ისტორიაში. იგი იბრძოდა ერაყის დამოუკიდებლობისთვის. შექმნა ძალიან ძლიერი არმია, რისთვისაც ჩამოაყვანინა სპეციალისტები ევროპიდან. კავშირები დაამყარა რუსეთის იმპერიასთან, საფრანგეთთან, ცნობილია დაუდ ხანის საქართველოსთან ურთიერთობის ზოგიერთი დეტალიც, მათ შორის თავისი დედისთვის მინაწერი წერილი, რომელიც ისევ საქართველოში ცხოვრობდა. ერაყის მმართველმა დავითმა შესთავაზა მოხუც დედას ჩასვლა ერაყში და ქალაქ ბაღდადში სამეფო სასახლეში ცხოვრება, საოცარია, მაგრამ ქალმა საქართველოში დარჩენა არჩია, თავისი მიწის და ხალხის სიყვარულის გამო. იმ წერილში ასევე ეწერა: კაცი ქვეყანაზე მოვა და ვენახს გააშენებს, რათა ნაყოფი მიიღოს. თქვენ ვენახი გაგიშენებიათ, მაგრამ ნაყოფი ვერ მიგიღიათ. ჩემთვის ილოცეთ მოწყალეო დედაო. თქვენი ძე - ხალიფა ბაღდადისა.

დაუდ ფაშას მშობლები - გიორგი და მარიამი, ორბელიანების ყმები იყვნენ, რომელნიც თავდაპირველად ქვემო ქართლში სახლობდნენ, ხოლოშემდეგ თბილისში გადმოსახლდნენ. ყმა გლეხების ერთი ადგილიდან მეორეზე საცხოვრებლად გადასვლის შემდეგ იმდროინდელი წესით გვარებიც იცვლებოდა და მანველაშვილები - ბოჩოლაშვილებად ჩაეწერნენ. როდესაც დავითი მოიტაცეს ტყვეებით მოვაწრეებმა ის მოხვდა ისევ ბაღდადის ქართველ ფაშასთან - სულეიმან ბუიუქთან, რომელმაც მას უპატრონა და მამლუქთა სასწავლებელში მიაბარა. დაუდ-ფაშას ტახტზე ასვლის შემდეგ დაიწყო უბედნიერესი ხანა ერაყის ისტორიაში. ქვეყანას უნიჭიერესი მმართველი მოევლინა. დაუდ ფაშამ თავდაპირველად საგარეო საქმეები მოაგვარა. ჯერ ირანს წაართვა ერაყის მიტაცებული ტერიტორიები. მერე გაურჩებული ქურთისტანი მოარჯულა და შემოიერთა, მოკლე ხანში კი ინგლისელესბ ამოაკვეთინა ფეხი ერაყიდან. და ბოლოს ოსმალეთის უმძლავრეს იმპერიას აგემა უამრავი მარცხი. დავით მანველაშვილი ერაყის განმათავისუფლებლად და აღმაშენებლად შერაცხეს.

გახდა თუ არა ერაყის მმართველი, განუდგა ოსმალეთის სულთანს და ატარებდა დამოუკიდებელ სასინაო და საგარეო პოლიტიკას. სამხედრო-პოლიტიკური მანევრებით ყველას ერთნაირად აყენებდა თავისი ძალაუფლების ქვეშ - მას ერთნაირად ემორჩილებოდნენ არაბი შეიხებიც და ქურთი ბეგებიც. თურქეთს არ ეპუებოდა და მთელი ერაყიც სმენაზე ჰყავდა დაყენებული. დავითი ოცნებობდა ოსმალეთისგან სრულიად დამოუკიდებელი "ბაბილონის სამეფოს" შექმნაზე. დაუდმა მთელი ერაყის არმია გარდაქმნა ევროპულ სტილზე და ამ ჯარში გააძლიერა სპეციალური დანაყოფი - ქართული გვარდია - ეს შეიარაღებული დანაყოფი, დღიდან მისი ჩასახვისა (1703-1705 წწ.) ყოველთვის იყო ბაღდადის ფაშების საიმედო საყრდენი ძალა. დაუდის რჩეულ რაზმში სხვადასხვა ისტორიკოსის ცნობით ართველთა რაოდენობა 3000-ს აღწევდა.

ფრეზერის მიხედვით: "ეს ქართველები ჩინებულად ჩაცმულ-შეიარაღებულნი, ძლიერ ვაჟკაცური გამომეტყველებისანი არიან და საუკეთესოდ მორთულ-შეკაზმულ, მშვენიერ ბედაურებზე სხედან."

ფრანგი კონსული ფონტანიე კი წერდა: "ისინი მსოფლიოში საუკეთესო მხედრები არიან."

ფრანგი ოსე დუა წერდა: "დაუდ ფაშა, გამორჩეული ხიბლით, ევროპელ ხელმწიფეებს უფრო ჰგავს, ვიდრე აღმოსალეთის მბრძანებელს."

არაბი მეცნიერი ალ აზ-ზავი აღნიშნავდა: "დაუდ ფაშა იყო დიდი სახელმწიფო მოღვაწე, ფრიად განწავლული, დიდი ფილოსოფოსი, კანონმდებელი, განმანათლებელი, რომელმაც ბრწყინვალე რეფორმების წყალობით ერაყი აღმავლობის გზაზე დააყენა."

ისტორიკოსი იზ-ად დინიუსეფი კი ამბობდა: "ის იყო უდიდესი ადამიანთაგანი, რომელიც თანამედროვეთაგან გამოირჩეოდა განსაკუთრებული იდეალებით. მშვიდობის დროს იყო მჭევრმეტყველი და მხიარული, ხოლო ომში უმამაცესი. სიკეთესა და თავმდაბლობაში მას ბადალი არ ჰყავდა."

დაუდ ფაშას მოღვაწეობას ღირსებით აფასებს პროფესორი, ინგლისელი მეცნიერი ლონგრიგი და წერდა: "დაუდ ფაშას ფილოსოფია უფრო პროგრესული გახლდათ, ვიდრე რომის იმპერატორ მარკუს ავრელიუსის."

ავტორი: თორნიკე ფხალაძე