ძირითადი ფაქტები დინოზავრებზე

• დინოზავრები რეპტილიების (ქვეწარმავლების) ჯგუფს მიეკუთვნებიან და დედამიწაზე დაახლოებით 245 მილიონი წლის წინ გამოჩნდნენ.

• 1842 წელს ინგლისელმა ნატურალისტმა სერ რიჩარდ ოუენმა მოიგონა ტერმინი Dinosauria, რომელიც ბერძნული სიტყვებიდან deinos (აშკარად დიდი, შიშის მომგვრელი) და sauros (გველი, ხვლიკი) შედგება.

• დინოზავრების ნამარხები აღმოჩენილია დედამიწის ყველა შვიდ კონტინენტზე.

• ყველა არამფრინავი დინოზავრი გადაშენდა დაახლოებით 66 მილიონი წლის წინ.

• დღემდე ცნობილია დინოზავრების დაახლოებით 700 სახეობა, რომლებიც გადაშენებულად მიიჩნევა.

• თანამედროვე ჩიტები ფაქტობრივად დინოზავრების შთამომავლები არიან, რადგან საერთო წინაპარი ჰყავდათ არამფრინავ დინოზავრებთან.

პალეონტოლოგია — სწორედ ეს მეცნიერება იკვლევს დინოზავრებისა და სხვა უძველესი არსებების ნამარხებს.

პალეონტოლოგია — სწორედ ეს მეცნიერება იკვლევს დინოზავრებისა და სხვა უძველესი არსებების ნამარხებს.

პალეონტოლოგები გავს დეტექტივებს, რომლებიც იკვლევენ გადაშენებული ცხოველების მიერ დატოვებულ კვალს. დინოზავრებზე თითქმის ყველაფერი, რაც ვიცით, ეფუძნება ნამარხებს — უძველესი ცოცხალი ორგანიზმების ნარჩენებს, როგორიცაა კბილები, ძვლები, ნიჟარები — ან ცხოველთა აქტივობის კვალს, მაგალითად, ნაკვალევებსა და ბილიკებს.

არამფრინავ დინოზავრებზე მთელი ჩვენი ცოდნა ამ ნამარხებს ეყრდნობა: ძვლებს, კბილებს, კვერცხებს, ნაკვალევებსა და კანის ანაბეჭდებს. საუკუნეების განმავლობაში, მსოფლიოს სხვადასხვა კუთხეში ადამიანები პოულობდნენ დიდებულ გაშეშებულ ძვლებსა და ნაკვალევებს. ამ აღმოჩენებმა მითი და ზღაპრები შთააგონა — ბევრს სჯეროდა, რომ ეს ძვლები გიგანტებს ან ურჩხულებს ეკუთვნოდათ.

ერთ-ერთ უდიდეს დინოზავრების მაძიებლად მიიჩნევა ბარნუმ ბრაუნი, რომელმაც თავისი კარიერა 1897 წელს დაიწყო ამერიკის ბუნებისმცოდნეობის მუზეუმში. ის გახდა პირველი ადამიანი, რომელმაც აღმოაჩინა ტირანოზავრ ექსის (Tyrannosaurus rex) ნამარხები — მისი მრავალი აღმოჩენა დღეს მუზეუმის დინოზავრების დარბაზებშია გამოფენილი.

დღესდღეობით პალეონტოლოგები, გარდა მოთმინებისა და დაკვირვების უნარისა, თანამედროვე ტექნოლოგიებსაც იყენებენ იმის გასარკვევად, თუ როგორ ცხოვრობდნენ დინოზავრები. მაგალითად, კომპიუტერული ტომოგრაფია (CT სკანირება) მათ საშუალებას აძლევს, დეტალურად შეისწავლონ ნამარხის სამგანზომილებიანი სტრუქტურა, ხშირად ისე, რომ მისი გათხრა არც კი გახდეს საჭირო.

პალეონტოლოგები ასევე იყენებენ ბიომექანიკის კვლევებს — ფიზიკისა და ინჟინერიის პრინციპების მეშვეობით ცდილობენ აღადგინონ არამფრინავი დინოზავრების მოძრაობის მოდელი. fossil-ების მეშვეობით მიღებული მონაცემები და ცოცხალი ცხოველების მოძრაობისა და კუნთოვანი სისტემის დაკვირვება მათ ეხმარება იმის წარმოდგენაში, თუ როგორ გადაადგილდებოდნენ დინოზავრები.

დინოზავრების ეპოქა

ადრეული დინოზავრები პირველად გამოჩნდნენ ტრიასულ პერიოდში (დაახლოებით 250-დან 200 მილიონ წლის წინ). დროთა განმავლობაში, დინოზავრები მრავალფეროვან ჯგუფად განვითარდნენ, განსხვავებული გარეგნული თვისებებით.

გარკვეულწილად გავრცელებული შეხედულების მიუხედავად, ყველა დინოზავრი ერთსა და იმავე გეოლოგიურ ეპოქაში არ ცხოვრობდა. მაგალითად, სტეგოზავრი ცხოვრობდა გვიან იურული პერიოდის დროს — დაახლოებით 150 მილიონი წლის წინ, ხოლო ტირანოზავრ ექსი — გვიან ცარცული პერიოდის დროს, დაახლოებით 72 მილიონი წლის წინ. სტეგოზავრი გადაშენებული იყო 66 მილიონი წლით ადრე, სანამ ტირანოზავრი დედამიწაზე გამოჩნდებოდა.

მეზოზოური ერა (რომელიც მოიცავს ტრიასულ, იურულ და ცარცულ პერიოდებს და 180 მილიონ წელზე მეტ ხანს გაგრძელდა) დინოზავრების განვითარების ყველაზე მნიშვნელოვანი პერიოდი იყო. სწორედ ამ ერის განმავლობაში არამფრინავი დინოზავრების ერთი სახეობა გარდაიქმნა მფრინავ დინოზავრად — ანუ პირველ ჩიტად, რომელიც თანამედროვე ყველა ჩიტის წინაპარია. ყველა არამფრინავი დინოზავრი გადაშენდა დაახლოებით 66 მილიონი წლის წინ.

არსებობს რამდენიმე თეორია იმაზე, თუ რა მიზეზებმა შეიძლება გამოიწვია დინოზავრებისა და მრავალი სხვა სახეობის მასობრივი გადაშენება ცარცული პერიოდის ბოლოს. ცნობილია, რომ ამ დროს დედამიწას უზარმაზარი ასტეროიდი ან კომეტა შეეჯახა, რამაც კლიმატის მკვეთრი ცვლილება გამოიწვია. ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, ამან კატასტროფული გავლენა იქონია სიცოცხლეზე მთელ პლანეტაზე. თუმცა, შესაძლებელია, რომ სხვა ფაქტორებმაც — ზღვის დონის ცვლილებებმა და მასშტაბურმა ვულკანურმა აქტივობამ — მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა ამ მასობრივ გადაშენებაში.

პალეონტოლოგები უძველესი ქანებში შემონახული ნამარხების მეშვეობით ცდილობენ დაადგინონ, როგორ ცხოვრობდნენ და იქცეოდნენ გადაშენებული ცხოველები.
უმეტეს შემთხვევაში, ნამარხი ძვალი სინამდვილეში ქვაა, რომელიც მინერალებისგან შედგება და არ შეიცავს ძვლის თავდაპირველ მასალას.

დინოზავრების კვერცხებისა და ბუდეების აღმოჩენამ მოგვცა გარკვეული წარმოდგენა იმაზე, თუ როგორ იქცეოდნენ ისინი.
მაგალითად, პროტოცერატოპსის (Protoceratops) სხვადასხვა ასაკის თავის ქალების შედარებით, მეცნიერებს შეუძლიათ დაადგინონ, როგორ იზრდებოდნენ ზოგი დინოზავრი.

იმის გასარკვევად, როგორ ცხოვრობდნენ უძველესი ორგანიზმები, პალეონტოლოგები ეძებენ მათ ქანებში შემორჩენილ კვალს — ნამარხ ძვლებს, კბილებს, კვერცხებს, ნაკვალევებს, კბენის ნიშნებს.

გაშეშებული ყბები, კბილები მნიშვნელოვანი ინფორმაციას იძლევა იმაზე, რას ჭამდნენ არამფრინავი დინოზავრები.

ჯერ კიდევ ცოტა ხნის წინ ითვლებოდა, რომ ბუმბული მხოლოდ ჩიტებს ახასიათებდა. თუმცა ბოლო წლების აღმოჩენებმა აჩვენა, რომ ზოგი არამფრინავი დინოზავრიც ბუმბულით იყო დაფარული.

დინოზავრების ნამარხების საძიებლად პალეონტოლოგები ჯერ იკვლევენ რეგიონებს, სადაც მეზოზოური ეპოქის ნალექოვანი ქანებია. სწორი ადგილის პოვნა გამოცდილებასა და დაკვირვების უნარზეა დამოკიდებული.

ყველაზე მეტი თეროპოდული დინოზავრი — მაგალითად, ტირანოზავრი — ხორცისმჭმელი იყო. მათ კბილები იყო ბასრი, ოდნავ მოხრილი და კიდეებზე დაკბილული. ბასრი წვერები ხორცს ხვრეტდა, ხოლო დაკბილული ზედაპირი ბოჭკოების დახევაში ეხმარებოდა. მტაცებელი დინოზავრები საკვებს არც ჭრიდნენ და არც ღეჭავდნენ — ისინი მას მთელ ნაჭრებად ყლაპავდნენ.

მცენარეული საკვებით გამოკვებილ დინოზავრებს სხვადასხვა ფორმის კბილები ჰქონდათ, რომლებიც მათი დიეტის მიხედვით იყო ადაპტირებული.
მაგალითად, ტრიცერატოპსს ასობით კბილი ჰქონდა, რომლებიც მჭრელ "კედლად" ერთიანდებოდა — მცენარეების მოსაჭრელად.

სხვა ბალახისმჭმელები, როგორიც იყო ანატოტიტანი, ფართე და ბრტყელი კბილებით რთულ მცენარეულობას სრისავდა.

ნაკვალევი ხშირად გვეხმარება დინოზავრის ტიპის იდენტიფიცირებაშიც:

სამთითიანი და ბასრბრჭყალებიანი ნაკვალევი, როგორც წესი, თეროპოდს ეკუთვნის — მტაცებელ დინოზავრს.

წყვილი ნაკვალევი სხვადასხვა ზომის ფეხებით, დიდი ალბათობით, ეკუთვნოდა ოთხფეხა, გრძელკისერა და გრძელკუდა დინოზავრებს — ე.წ. საზუროპოდებს, რომლებიც მცენარეულობით იკვებებოდნენ.

ავიური დინოზავრებს ანუ მფრინავ დინოზავრებს აქვთ ჩონჩხის ისეთი მახასიათებლები, რომლებიც თითქმის იდენტურია ზოგი არამფრინავი დინოზავრის ჩონჩხისა. „ავიური დინოზავრი“ არის ის დინოზავრები, რომლებიც ფრინველებად ჩამოყალიბდნენ (მათგან წარმოიშვა დღევანდელი ჩიტები).

„არამფრინავი (არავიური) დინოზავრი“ არის ყველა სხვა დინოზავრი, რომლებიც არ დაფრინავდნენ (მაგ. ტირანოზავრი, სტეგოზავრი, დიპლოდოკი და ა.შ.).

არქეოპტერიქსი (Archaeopteryx) — ერთ-ერთი პირველი ავიური დინოზავრია: ჰქონდა ბუმბული და ფრენის უნარი.

საინტერესოა: პალეონტოლოგების თანახმად, ყველა თანამედროვე ფრინველი ტექნიკურად "ცოცხალი დინოზავრია", რადგან ისინი იმავე ევოლუციური ტოტიდან მოდიან.

დასასრულის სიტყვა — დინოზავრების საოცარი სამყარო

დინოზავრები შესაძლოა უკვე მრავალი მილიონი წლის წინ გადაშენდნენ, მაგრამ მათი ისტორია კვლავ ცოცხლობს — მიწაში ჩაფლულ ნამარხებში, მუზეუმებში გამოფენილ ჩონჩხებში და, რაც ყველაზე საოცარია, ჩვენს გარშემო მოფარფატე ჩიტებში.

თითოეული ნამარხი წარსულის უძველეს საიდუმლოს გვიმხელს — გვიყვება არსებებზე, რომლებიც ერთ დროს დედამიწის ბატონები იყვნენ.
პალეონტოლოგების დაუღალავი შრომით, ჩვენი ცოდნა ამ უჩვეულო სამყაროზე წლიდან წლამდე იზრდება. ისინი გვასწავლიან, როგორ ცხოვრობდნენ დინოზავრები, რას ჭამდნენ, როგორ გადაადგილდებოდნენ და როგორ გადაურჩა მათი ნაწილი დროთა განმავლობაში.

დღეს, როდესაც ცაში გადაფრინდება ჩიტი, შეგიძლია წარმოიდგინო, რომ შენს წინაშეა დინოზავრის შთამომავალი — ცოცხალი მემკვიდრე ერთ დროს გამეფებული სამყაროსი.

დინოზავრების ამბავი დასრულებული არ არის — ის უბრალოდ სხვა ფორმით გრძელდება.