ბაბა იაგა - ქალღმერთი თუ ალქაჯი: ვინ იყო სინამდვილეში მოხუცი ქალი საბავშვო ზღაპრებიდან?
სახელწოდება „ბაბა იაგას“ წარმოშობის შესახებ დისკუსიებში ფოლკლორისტები და ლინგვისტები ხშირად კამათობენ. მრავალ ჰიპოთეზას შორის, გაბატონებული მოსაზრებაა, რომ ძირი „იაგა“ პროტოსლავურ ენაში ღრმად მიდის, სადაც ის ასოცირდება „საშინელის“ ან „ბოროტის“ ცნებებთან. ამავდროულად, ზოგიერთი მეცნიერი ვარაუდობს, რომ მისი ფესვები უძველეს ენებში უნდა ვეძებოთ. მაგალითად, სანსკრიტში სიტყვა „აჰი“ ნიშნავს „გველს“, ხოლო ძველ ინდურში „იატუ“ ითარგმნება, როგორც „მაგია“. ხოლო სლავურ ენებში, მაგალითად ჩეხურში, ტერმინი „ჯაგა“ შეიძლება ნიშნავდეს „ტყის ჯადოქარს“ ან „ნიმფას“. მაშ, ვინ არის ის სინამდვილეში, ეს ბაბა იაგა?
ქალღმერთი იანა მოხუც ბოროტმოქმედად გადაიქცა.
ბაბა იაგას გამოსახულების წარმოშობა საუკუნეებს ითვლის, რაც ავლენს კავშირს უძველეს ქალღმერთთან, რომელიც განასახიერებს სიკვდილსა და ხელახლა დაბადებას. ზოგიერთი მეცნიერი გამოთქვამს მოსაზრებას, რომ ეს პერსონაჟი ღვთაებრივი ქალური პრინციპის აღქმის ევოლუციის შედეგია, რომელიც თავდაპირველად ასოცირდებოდა ბუნებრივ ძალებთან და სიკვდილის შემდგომი ცხოვრების საიდუმლოებებთან. ცალკე, მეცნიერები აღნიშნავენ VI-IX საუკუნეების პერიოდს, როდესაც განსაკუთრებით ფართოდ იყო გავრცელებული „იაგას“, როგორც ტყეების ბედიის, თაყვანისცემა.
სლავურ მიწებზე ქრისტიანობის მოსვლასთან ერთად, მოხდა მრავალი წარმართული რწმენის გადაფასება. ამ ტრანსფორმაციამ ბაბა იაგაზეც იმოქმედა. ორმაგი ხასიათის ქალღმერთიდან, ის ხალხურ ზღაპრებში ბოროტების სიმბოლოდ გადაიქცა. თუმცა ამ ისტორიებშიც კი ზოგჯერ ჩნდება მისი ყოფილი სიდიადისა და გადასვლის რიტუალებში როლის ასპექტები.
რით არის ასეთი განსაკუთრებული ხალხური ბოროტმოქმედის ქოხი?
ბაბა იაგას შესახებ ხალხური ზღაპრების ცნობილი ელემენტია მისი უჩვეულო ქოხი, რომელიც ქათმის ფეხებზე დგას. ამ საცხოვრებლის უნიკალურობა მდგომარეობს მის უნარში, შეცვალოს ორიენტაცია სპეციალური ბრძანების საფუძველზე, როდესაც ის სტუმრისკენ იყურება და ზურგს აქცევს ტყისკენ.
მეცნიერები ვარაუდობენ, რომ საცხოვრებლის ასეთი გამოსახულება დაკავშირებულია გარდაცვლილთან დამშვიდობებასთან დაკავშირებულ უძველეს რიტუალებთან. მე-19 საუკუნემდე რუსეთში გავრცელებული იყო ჯადოქრებისა და მკურნალების დაკრძალვა სპეციალურ ნაგებობებში სვეტებზე, რომლებიც ხშირად ქათმის ფეხებზე დაკიდებულ ქოხს ჰგავდა და სიმბოლურად გამოხატავდა გარდამავალ წერტილს ცოცხლებისა და მიცვალებულების სამყაროებს შორის.
გასაკვირია, რომ სიძველეთა მკვლევარებმა თანამედროვე რუსეთის უზარმაზარ სივრცეებში აღმოაჩინეს ორმოცდაათზე მეტი არქაული სამარხი, რომელთა სტრუქტურა საოცრად ჰგავს ბაბა იაგას ლეგენდარულ ქოხებს.
ვინ იყო ის სინამდვილეში?
ზღაპრების კონტექსტში, ბაბა იაგა ცნობილია როლების მოქნილობით: ზოგჯერ ის მთავარი გმირის გზაზე მდგომი მტერია, ზოგჯერ კი მოულოდნელი მოკავშირე. საერთო ჯამში, ხალხური ზღაპრების 40%-ში ის გმირს უპირისპირდება, 35%-ში მისი თანამგზავრის როლში გვევლინება, ხოლო დანარჩენ სიუჟეტებში მისი იმიჯი ბუნდოვანი რჩება.
ბაბა იაგას ასევე მნიშვნელოვანი ფუნქციები აქვს: ის არის როგორც მცველი, რომელიც იცავს სამყაროებს შორის გადასვლას, ასევე ბრძენი, რომელიც ჯადოსნურ არტეფაქტებს ანიჭებს მათ, ვინც ღირსია.
რას ფიქრობენ ფსიქოლოგები ბაბა იაგას იმიჯზე?
ბაბა იაგას არქეტიპით ფსიქოლოგებიც კი დაინტერესდნენ.
ანალიტიკური ფსიქოლოგიის თვალსაზრისით, ბაბა იაგას ხატი საშინელი დედისა და ბრძენი მოხუცი ქალის არქეტიპების განსახიერებაა. ის ასახავს როგორც დედობის ბნელ მხარეს, ასევე ასაკთან და ცხოვრებისეულ გამოცდილებასთან ერთად მომდინარე ღრმა სიბრძნეს.
კარლ გუსტავ იუნგი, ანალიტიკური ფსიქოლოგიის დარგის პიონერი, დარწმუნებულია, რომ ასეთი ხატები კაცობრიობის კოლექტიური არაცნობიერის ნაწილია. ეს ხსნის მსგავსი ფიგურების გამოჩენას სხვადასხვა კულტურის მითოლოგიასა და ფოლკლორში.
აღინიშნა, რომ ხალხური ისტორიების აბსოლუტურ უმრავლესობაში ბაბა იაგას ფიგურა ახალგაზრდობასთან ასოცირდება, რომელიც წარმოდგენილია როგორც ზრდასრულობისკენ მიმავალი გზის, ასევე განსაცდელების დაძლევის ასახვა.
