* მისალოცი – ასე უწოდებენ კახეთში მთავარი საყდრის მოშორებით არსებულ სალოცავ ადგილს, სადაც შეიძლება მთავარი ხატის სახელობაზე ლოცვა.
* ნაფშა (ადიღ. Напщэ) – ჩერქეზი ექიმბაში, მაგი, რომელიც გათვალვასა და სხვა სნეულებებს (მაგალითად, ცხოველთა ნაკბენს) სულის შებერვითა და შელოცვით მკურნალობდა. „ნაფშა“ ეწოდება თვით შელოცვასაც.
* ჩურჷგურნჷხა (აფხ.) – ქურდობისა და ყაჩაღობის მფარველი ხატი (ა-ნიხა) ბზიფის აფხაზეთში. მთიელებთან (უბიხებთან, შაფსუღებთან და სხვ.) სათარეშოდ მიმავალი ყველა აფხაზი მის სახელზე გაგრის ციხის უკან მდებარე კლდესთან ახლოს ლოცულობდა.
ჩურჷგურ-ნჷხას კონუსის ფორმის პურებს და ნაყაჩაღარ ნივთებს ან მოპარული ცხენისა თუ საქონლის ბალნებს სწირავდნენ. აბჟუის აფხაზეთში ამ ხატს „ეირიგ-ააცნიხი“ ერქვა. ჩურჷგურ-ნჷხა სოფელ ჯირხვაში მდინარე ჩურჷგურის მახლობლად იყო და, როგორც ჩანს, წმინდა გიორგის კულტს უკავშირდებოდა.
* ქაცარიში რჯგინა („თხის ძლევა“) – მეგრული სამჯობინარო: ვიდრე ახალშობილი ციკანი დაიკიკინებდა, ადამიანს უნდა დაესწრო და ეთქვა: „გაჯობე, გაჯობე, გაიზარდე, ციკანო“; წინააღმდეგ შემთხვევაში, ნაჯობნ ადამიანს ხშირად წამოცდებოდა საწყენი სიტყვები.
გარდა ამისა, მეგრელებში ცხოველებთან და ფრინველებთან დაკავშირებულ სხვა სამჯობინაროებიც იყო გავრცელებული: მაგალითად, გაზაფხულის პირზე მერცხლის მოფრენამდე, ანუ მის პირველ დანახვამდე, ან მისი ხმის გაგებამდე, ყოველ დილით წყალნარევი ღვინო უნდა შეესვათ, ფრინველის დანახვისთანავე კი ეთქვათ: “მერცხალო, მერცხალო, გაჯობე“.
ამ წესის შეუსრულებლობა ავის მომასწავებლად ითვლებოდა; გუგულისა და მოლაღურის პირველი ხმიანობის მოსმენამდე, დილაადრიან მცირედით მაინც უნდა დანაყრებულიყვნენ და მათი ხმის გაგებისთანავე დაეძახათ – გაჯობეო. ასევე უნდა მოქცეულიყვნენ ახალგამოჩეკილი წიწილის დანახვამდე, თუ არადა ადამიანს „გული დაელეოდა“; ყვავზე „გამარჯვების“ მიზნით, დიდმარხვაში ნასუფრალიდან ცოტა ყველი, კვერცხის გული და სხვა რამ ნამცეცი კვერცხის ნაჭუჭში უნდა ჩაედოთ და დილაადრიან სხვის ყანაში გადაეგდოთ შეძახილით: „გაჯობე, ყვავო, გაჯობე“ (გორჯგინი ყვარია, გორჯგინი). სწამდათ, რომ ამის შემდეგ ყვავი ოჯახის ქათამსა და ჭირნახულს ვერ დააზარალებდა. გავრცელებული იყო სხვა სახის სამჯობინაროებიც.
* ზაფაძი ირ., ზაფაძა, ობაი დიგ. (ოს. Зæппадз, зæппадзæ, обаи) – საგვარეულო აკლდამა, რომელშიც ოსები XVIII-XIX საუკუნეებშიც კი თავიანთ მიცვალებულებს მარხავდნენ.
ქვითნაგებ საძვალეებში განირჩევა სამი ტიპი – მიწისქვეშა, ნახევრადმიწური და მიწისზედა. მიწისზედა აკლდამა რამდენიმე სახეობისაა:
1. ოთხკუთხოვანი კოშკის მსგავსი, საფეხურიანი ოთხფერდა გადახურვით;
2. ექვსი და რვაკუთხოვანი ბანიანი (ბრტყელი) ან საფეხურიანი სახურავით;
3. წაგრძელებული, საფეხურიანი ორფერდა სახურავით;
4. მრგვალი ფორმის.
ზაფაძი ერთკამერიანი ნაგებობაა და აშენებულია უხეშად დამუშავებული ფილებისა და ქვებისაგან. მისი დაახლოებით 1, 5 მეტრის სიმაღლის კედელი გადადის ე.წ. ცრუ თაღში, რაც მთიანი კავკასიის ნაგებობებისათვის არის დამახასიათებელი. მოპირდაპირე კედლებს უკეთდებოდა ნარიმანდები, რომლებშიც ხის განივი კოჭები იჯდა და შეფიცრული იყო.
აკლდამას ჰქონდა ღიობი, რომელზედაც ხის კარი ეკიდა (თუ მთელი ოჯახი ამოწყდებოდა, ამ ღიობს წისქვილის ქვას – დოლაბს მიაფარებდნენ). ასეთი აკლდამა დროთა განმავლობაში ერთი გვარის რამოდენიმე თაობის კოლექტიური საძვალე ხდებოდა.
ზაფაძები მთელ ოსეთშია მიმობნეული. მათგან ყველაზე ცნობილია დარგავსის ხეობაში არსებული „მკვდართა ქალაქი“, სადაც 90- ზე მეტი აკლდამაა და დიგორის ხეობის სოფელი დონიფარსის „ნეკროპოლი“.
აკლდამების ძირითადი ნაწილი XVII-XVIII საუკუნეებით თარიღდება; არის უფრო ძველი აკლდამები, რაც იმაზე მიუთითებს, რომ ოსთა ნიწაპრები საძვალებს XIII-XIV საუკუნეებშიც აგებდნენ.
იდენტური დანიშნულების ნაგებობა გავრცელებული იყო ბალყარელებში და ვეინახებში (აკლდამების საუკეთესო მშენებლებს – ინგუშებს ოსებიც იწვევდნენ). ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, აღნიშნული სამარხები გენეტიკურად ალანურ კატაკომბებთან არიან დაკავშირებულნი.
აკლდამებში დასაფლავების ტრადიციის არსებობა დადასტურებულია ოსურ ნართულ ეპოსშიც. მკვდარი ძერასა აკლდამაში ბადებს სახელოვან ნართ ქალს – სათანას; აკლდამაშივე განისვენებენ ნართები – სოსლანი და ბათრაძი. ღვთისგან დასჯილი და ბედს შეგუებული ნართები თავად იშენებენ აკლდამებს და თავიანთ სიცოცხლეს იქ ამთავრებენ. ტერმინი Зæппадз, ვ. აბაევის აზრით, „კალათის“ აღნიშვნელ სპარსულ сабад (ფალაური *сапат) სიტყვას უკავშირდება.
* ფალდისინძინადი (ოს. Фæлдисындзинад) – მოკლულის საფლავზე მკვლელის მიმართ ჩატარებული დამამცირებელი რიტუალი, რომლის დროსაც მიცვალებულის ერთ-ერთი უხუცესი ნათესავთაგანი მთელი სოფლის თანდასწრებით, საწესო მიმართვის შემდეგ, დამნაშავეს თავზე არაყს გადაასხამდა და ყურს ჩაუჭრიდა (საფლავზე დაღვრილი ან აკლდამის კედელზე წასმული სისხლის წვეთები შურისძიების სიმბოლური აქტი იყო და ამით მესისხლეობა საბოლოოდ წყდებოდა).
ამ მომენტიდან „შეწირული“ მკვლელი და მთელი მისი გვარი ყურსაგავსთის (ფალდისთის) – „ყურმოჭრილის“ სამარცხვინო მეტსახელს ატარებდა.
ყოფილა შემთხვევები, როცა მკვლელი ვერ უძლებდა ასეთ დამცირებას, შურისმაძიებელს დანას გამოსტაცებდა და კლავდა, რაც მესისხლეობის ახალი ტალღის აგორებას იწვევდა. მოგვიანებით მკვლელისათვის ყურის ჩაჭრის წესი თმის შეჭრით და მოკლულის საფლავში მისი ჩაფლვით შეიცვალა. უფრო გვიან კი საკმარისი იყო დამნაშავის მოსვლა სამარესთან სამგლოვიარო სამოსითა და შიშველი თავით. მიცვალებულის ნათესავები მას შეიწყალებდნენ. შერიგებულები მოკლულის სახლში მიდიოდნენ, სადაც მკვლელის ხარჯით მოკლულის ხსოვნისადმი მიძღვნილი სუფრა იშლებოდა.
* გინორჩქილაფა (მეგრ.) – მკითხაობის ერთერთი მეგრული წესი, რომელსაც ელიობის წინა დღეს, ჭეჭეთობა ღამეს მიმართავდნენ. რამდენიმე ქალი და მამაკაცი ღამით მალულად მაღლობ ადგილზე დასხდებოდნენ; განაბულნი და სმენად ქცეულნი სოფელს მიაყურადებდნენ: სწამდათ, იმ ოჯახში, საიდანაც შეშის ჭრის ხმა მოესმოდათ, წლის განმავლობაში აუცილებლად მამაკაცი მოკვდებოდა, ღომის ცეხვის ხმაზე კი – ქალი.
* ოს-ბაღათირი (ოს. Ос-бæгъатыр) – ოსური ეთნოგენეტიკური და გენეალოგიური გადმოცემების მიხედვით, ოსი ხალხის ეთნარქი, პირველწინაპარი, რომელსაც ჰყავდა ხუთი ვაჟი: სიდამონი, ცარაზონი, კუსაგონი, აღუზი და ცახილი (პირველ სამ სახელს აქვს გვარის მაწარმოებელი ძველი ოსური ფორმანტი „ონ“, რომელიც შენარჩუნებულია ქალებთან მიმართებაში; ასე რომ, აღნიშნული სახელების სწორი ფორმაა სიდამი, ცარაზი, კუსაგი).
მათგან წარმოიშვა ცნობილი ოსური გვარები – სიდამონოვი, ცარაზონოვი, კუსაგონოვი, აღუზოვი და ცახილოვი.
ვ.პფაფის ცნობით, ოს-ბაღათირს შვიდი ვაჟი ჰყოლია; მეექვსეს ტეტლო რქმევია, მეშვიდეს სახელი კი მას ვერ გაუგია. ასეა თუ ისე ყველაზე გავრცელებული თქმულებით, ოს-ბაღათირს ხუთი ვაჟი ჰყავდა.
ე.ფჩელინას მიერ ჩაწერილი გადმოცემის მიხედვით, ოს-ბაღათირს თავის ძირითად ცოლთან, ქართველთა მეფის ასულთან, ოთხი ვაჟი ჰყოლია: ცარაზი, კუსაგი, სიდამი და აღუზი, ხოლო ნომილუსისგან (ხარჭასგან) ერთი ვაჟი – ტიდლა. გარდა ამისა, კუსაგისგან გაჩენილა ოს-ბაღათირის უსაყვარლესი შვილიშვილი – ცახილი. ამ ექვსთაგან იღებს სათავეს ოს-ბაღათირის შთამომავალი ექვსი გვარი: ცარაზონთა, კუსაგონთა, ცახილთა, სიდამონთა, აღუზათა და ტიდლათა. ამასთან, პირველი ხუთი სტირ მიგგაგად (стыр мыггаг – „დიდი გვარი“) ითვლება. თქმულების მიხედვით, ამ ექვსი გვარის შთამომავლები დასახლდნენ ალაგირის, ზაყყის, თირსის და ურსთუალის ხეობებში.
ოს-ბაღათარი შუა საუკუნეებში ყოფილა ოსთა ბელადი, რომელიც, ზოგიერთი მეცნიერის აზრით, დასაფლავებულია ნუზალის ეკლესიაში (XIII ს.). ამიტომ ყველა ოსის დაკავშირება მის სახელთან, რა თქმა უნდა, შეცდომა იქნებოდა [თუმცა, შესაძლოა, ოსური გადმოცემები და ქართული წყაროები აგრძელებენ ან უკავშირდებიან ლეონტი მროველისაგან მომდინარე ტრადიციას, რომლის თანახმად, ოსთა პირველწინაპარი იყო უობოსი (მისი გვიანდელი ქართული ფორმებია „ოვსი“ და „ოსი“).
ასე იყო თუ ისე, „ბაღათირი“ ოსების (ოსეთის) ბელადისა თუ მეფის ტიტული ჩანს]. არ არის გამორიცხული, მის სახელთან იყოს დაკავშირებული ოსების გარკვეული ნაწილის წარმოშობა. ზემომოყვანილ გადმოცემაში ხუთი ძმისაგან წარმომდგარი ძველი ოსური გვარების არსებობას, როგორც ჩანს, რეალურ-ისტორიული საფუძველი გააჩნია. მართალია, ეს გვარები დიდი ხანია უკვე მრავალრიცხოვან ცალკეულ გვარებად დაიშალნენ, მაგრამ მთელს ოსეთში შემონახულია ცოცხალი გადმოცემები ხუთი ძმის მიერ დაფუძნებული გვარიდან გვიანდელი გვარების წარმომავლობის თაობაზე.
ცნობილია, რომ ოსებს რამდენიმე ოს-ბაღათირი ჰყავდათ. შუასაუკუნეთა ქართულ ქრონიკებში იხსენიება ნახევრად ლეგენდარული გმირისა და ოსეთის მმართველის – ოს-ბაღათარის სახელი. უკანასკნელი ოს-ბაღათარი, რომლის ისტორიას ჟამთააღმწერელი მოგვითხრობს, XIII-XIV სს-ში ცხოვრობდა. ამ ცნობის თანახმად, იგი მონღოლური პოლიციის ოსურ რაზმს მეთაურობდა, შიდა ქართლს აწიოკებდა და მხოლოდ გიორგი ბრწყინვალემ შეძლო მისი დამარცხება და ჩრდილოეთ კავკასიის მთის ხეობებისკენ ოსების განდევნა.
„Ос-бæгъатыр“ შედგენილი ტერმინია, რომლის პირველი ნაწილი – „ос“ უკავშირდება ოსების აღმნიშვნელ ქართულ სიტყვას – „ოსი“, ხოლო მეორე მონღოლურ ბაღათურს – „დევგმირი, გოლიათი“. როგორც ვარაუდობენ, ამ სახელის (ოს-ბაღათირის) მეორე ფორმაა Батыр-Ас, საიდანაც მოდის ნართული ეპოსის ერთ-ერთი ცენტრალური პერსონაჟის სახელი.
* ზისხორა – სამსხვერპლო ცხოველის სისხლისაგან მომზადებული სვანური კუპატი; მზადდებოდა შემდეგი წესით: ახალდაკლული საქონლის სისხლს ამავე საქონლის გარეცხილსა და გასუფთავებულ ნაწლავებში ჩაასხამდნენ, თავს მოუკრავდნენ და მოხარშავდნენ. ზისხორა „წმინდა“ საჭმლის რანგში განიხილებოდა.
ვ.ბარდაველიძის აზრით, ამ სისხლისმჭამელობის გადმონაშთში შესაძლებელია სისხლის, როგორც სასიცოცხლო ძალის, სასიცოცხლო ელემენტები ვიგულისხმოთ. სისხლი მთელ რიგ ხალხებში როგორც სასიცოცხლო ძალად, ისე ადამიანის ერთ-ერთ სულად იყო მიჩნეული.
ჰომეროსის თანახმად, ჯოჯოხეთის მკვიდრი სულები სვამდნენ სისხლს და ამის შედეგად ცოცხლდებოდნენ. სისხლთან, როგორც გამანაყოფიერებელი ძალის მქონე სუბსტანციასთან, დაკავშირებით საინტერესოა აჭარაში დადასტურებული წესი: სამსხვერპლო ხარის სისხლის წასმა ხეებზე („ყოველ წელიწადს მოისხამსო“).
* სახევსუროები – თუშეთში არსებული ხევსურული სალოცავების საერთო სახელწოდება. თუშეთის ყოველ სოფელში მოქმედ რამდენიმე საკულტო სალოცავს შორის ერთი აუცილებლად „სახევსურო“ ნიშა (ხახმატის ჯვრისა ან კარატის ჯვრისა, იგივე კოპალასი) უნდა ყოფილიყო.
ათნიგენობების დღეებში თუშეთში თავთავიანთი დროშებით გადმოდიოდა ხევსურ „ჯვარიონთა“ (ხევისბერთა და დასტურთა) ორი ჯგუფი – ხახმატიონნი და კარატიონნი. ხახმატიონნი იმ სოფლებში მიდიოდნენ, სადაც ხახმატის ჯვრის ნისები იყო, ხოლო კარატიონნი – იმ სოფლებში, სადაც კარატის ჯვრის, ანუ კოპალას სახევსურო სალოცავები მდებარეობდა. მათ წინასწარ ჰქონდათ დაგეგმილი, სად შეჩერებულიყვნენ მხოლოდ გავლით და სად ღამე უნდა გაეთიათ. ხევსურთა გადმოსვლის დღისთვის ყოველი სოფელი ალუდიან კოდსა და საკლავს ამზადებდა. ხევსური ხევისბერი ალუდის ნათაურათი დაამწყალობნებდა და საკლავს დაკლავდა. ადგილობრივები ამ საკლავის ხორცითა და ალუდით სტუმრებს სუფრას გაუშლიდნენ და მოილხენდნენ. შეწირული ცხოველის ტყავს ხევსური ხევისბრები წაიღებდნენ და თავიანთი ჯვრების სხვა ნიშების შემოსავლელად გზას გააგრძელებდნენ.
თუშების რწმენით, ხევსური ხევისბრების ლოცვას მეტი ძალა ჰქონდა, ვიდრე ადგილობრივი დეკანოზებისას. ისინი ხევსურ ჯვარიონს ავადმყოფებს, თვალნაცემებს თუ ავზნიანებს ქვაბ-საკლავით მიაგებებდნენ. ხევისბერი მათ დაამწყალობნებდა, დროშას ზედ მათ თავზე დააჟღრიალებდა და სამსხვერპლო ცხოველის სისხლით „განათლავდა“ (შუბლზე ჯვარს გამოუსახავდა). ხევსურ ხევისბერს „მოაყვანინებდნენ“ „მაქც-ფათერაგით“ (ზვავში მოყოლა, წყალში დახრჩობა, კლდიდან გადმოვარდნა და სხვ.) დაღუპული კაცის სულსაც.
* მოლძა-ერდი / მოლიზ-ერდი (ინგუშ. Молдза-ерды / Молиз-ерды) – ომის ღმერთი, რომელიც სალაშქროდ მიმავალ ინგუშებს წინ მიუძღოდა, გამარჯვებაში შველოდა და იცავდა; სწირავდნენ მსხვერპლს, ლოცულობდნენ და ომში წარმატებას შეთხოვდნენ. მისი სახელით ყალბ ფიცს ვერავინ დადებდა, ეს მოდავე მხარეებს კარგს არაფერს უქადდა; შეიძლებოდა უშვილძიროდ ამოწყვეტილიყვნენ.
* სიელინგი (ინგუშ. Сиелинг) – წინაპართა კულტთან დაკავშირებული ძეგლი ინგუშებში. ეს არის დიდი ზომის სახლაკის სახის ყრუ ნაგებობა (შიდა სივრცის გარეშე), ორფერდა საფეხურებიანი სახურავით, რომელიც გარეგნულად ვაინახებში გავრცელებულ აკლდამებს წააგავს.
გვარის საკუთრებაში არსებული სიელინგი თაყვანისცემის ობიექტს წარმოადგენდა და მასთან დღეობაც კი იმართებოდა. მაგალითად, ხამხის თემში მდებარე სოფლების, ეგიკალისა და თარგიმის, ახლოს იდგა აუში-სიელინგი, აუშევთა გვარის საკულტო ნაგებობა, სადაც ყოველწლიურად საგვარეულო დღეობაზე მსხვერპლს სწირავდნენ და უზენაესსა და ჭექა-ქუხილის ღვთაება სელას მფარველობასა და კეთილდღეობას შეთხოვდნენ.
გადმოცემის მიხედვით, აუშევებს სიელინგის მეხით მკვდარი ერთ-ერთი მათი წინაპრის სახელზე აუგიათ. ამ გადმოცემიდან, აგრეთვე, იმ ფაქტიდან, რომ ინგუშებში „სიელინგი“ ერქვა ჭექა-ქუხილის დროს სელასთვის (სიელასთვის) შესაწირს, ირკვევა: აღნიშნული ძეგლი ჭექაქუხილის ღვთაებისა და მისი მსხვერპლის სათაყვანებლად არის აგებული და, ამდენად, სელას კულტს უკავშირდება. ამაზე მიუთითებს ნაგებობის სახელწოდებაც.
* შხვაფყარა (აფხ.) – „ქუსლის გაჭრა“. ეს მაგიური ხასიათის ქმედება სრულდება იმ შემთხევაში, როცა ბავშვი ფეხის ადგმას აგვიანებს. აბჟუის აფხაზები თვლიან, რომ ბავშვისთვის ფეხები შეკრული აქვს რაღაც ძალას, რის გამოც იგი ფეხზე გავლას ვერ ახერხებს. იმისათვის, რომ ბავშვი ამ ძალისაგან გაანთავისუფლონ ანუ ფეხები „გაუხსნან“, გამოაცხობენ ე.წ. აშვიმგჲალს (ჭვიშტარს), რომელზედაც ბებიაქალი აბრეშუმის ან შალის ლენტით ფეხებშეკრულ ბავშვს დააყენებს, ლენტს გაჭრის და იტყვის: „ქუსლები გაჭრა (ე.ი. ფეხები გაგიხსნა – ნ.ა.) და გაგიშვა შენ“; შემდეგ ჭვიშტარს დაუნაწილებენ იქვე მყოფ ბავშვებს, რომლებმაც იგი სირბილსა და ანცობაში უნდა შეჭამონ.
* პირქუში – მითიური მჭედელი (ოქრომჭედელი) ფშავ-ხევსურულ მითოლოგიაში; ამზადებდა უბადლო იარაღსა და თას-განძს; დევების ტყვეობიდან იაჴსარის მიერ განთავისუფლებულმა ფშავში, სოფ. აჴადში დაიდო ბინა; ბოლოს თვითონაც ხვთისშვილად გადაიქცა (მისი სახელობის სალოცავები მდებარეობს ბაცალიგოსა და აჴადში. ამიტომ ამ სოფლების მკვიდრნი ერთმანეთს ძმობენ) და ეწოდა პირქუში ცეცხლის ალიანი.
პირქუშს ჰქონდა სამი ვერცხლის თასი, რომლებიც იაჴსარმა სთხოვა, მაგრამ უარო მიიღო. მაშინ ეს თასები იაჴსარმა თავის სამლოცველოში ძალით წამოიღო. როცა ერთიცა და მეორეც ხვთისშვილები გახდნენ, პირქუში ამ თასებს კვლავაც ედავებოდა. ბოლოს ხთის კარზე რჯული ჰქონდათ. დამბადებელმა და კვირიამ გაარჩიეს ეს საქმე და თასები პირქუშს არგუნეს, რადგან ძალით იყო წართმეული (ხთისშვილთ ერთმანეთთან ძალადობა ეკრძალებოდათ, ძალადობის უფლება მარტო დევ-კერპებთან ჰქონდათ). თასებმა იაჴსარიდან აჴადში – პირქუშში გადაინაცვლეს. მას აქეთ შუაფხოელი ქალის – აჴადში და აჴადელი ქალის შუაფხოში გათხოვება აიკრძალა.
* სჲუჲდჲუმ თაში / დინჴალა ტლაჟი (ყუმ. Сюйдюн таш / динкъала кьажи – „სიყვარულის ქვა“) – მაგიური ძალის მქონე ქვა, რომელსაც ყუმიკი ქალები მამაკაცთა ყურადღების მისაპყრობად იყენებდნენ; თეთრსა და რბილ ქვას, რომელიც, მათი რწმენით, სეტყვასთან ერთად ციდან ვარდებოდა, ფქვავდნენ, ფხვნილს სასმელში ურევდნენ და სასურველ მამაკაცს ასმევდნენ; ფხვნილის დამზადების პროცესს თან ახლდა შელოცვა: „დე, ისე შემიყვარო, რომ ჩემს გარეშე 45 ცხოვრება ვერ შეძლო; დე, ისე შევერთდეთ და ვიცხოვროთ, როგორც ორი შეყვარებული ჩიტი“.
* ზერვათიქი (ოს. Зæрватыкк – „მერცხალი“) – ნართულ ეპოსსა და ოსურ მითოლოგიაში მერცხალი განსაკუთრებული ფუნქციების მატარებელია. ეპოსის მიხედვით, მერცხალი სახელოვან ნართებს შორის შიკრიკის როლს ასრულებს და არის მათი ერთგული მეგობარი.
მხოლოდ მერცხალმა იცის რჩეული ნართების – ახსართაგათების (სათანას, ურუზმაგის, სოსლანის, ბათრაძის და სხვ.) საიდუმლო ენა, რომელიც დანარჩენი ნართებისთვისაც კი უცხოა. „სულის ცხენის“ დამკურთხებლის – ბახფალდისაგის მიერ წარმოთქმული საწესო მიმართვის თანახმად, ზერვათიქი წმინდა გიორგის (ვასთირჯის) თავისი მეგობრის გარდაცვალების ფაქტს ატყობინებს. ვასთირჯი მასვე აგზავნის თურქეთში მიცვალებულისათვის საუკეთესო ცხენის შესარჩევად. მერცხალი არის საიქიოს დარაჯის, ამინონის, შიკრიკიც.
* სადიაცო სამანი – აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში ჯვარ-ხატებთან ახლოს მიწაში ჩასმული ქვის სამან-მიჯნა („დანიშნული ადგილი“), რომლის იქით ქალი, როგორც „უწმინდური“ არსება, ვერ გადააბიჯებდა. ფშავში ასეთი სადიაცო სამნები თითქმის ყველა ხატთან იყო (მაგ., ლაშარის ჯვარში, პირქუშის ხატში, თამარის ჯვარში და სხვ.), რადგან მდედრს სალოცავთან მიახლოება ეკრძალებოდა.
სამართლიანად შენიშნავს მ.კანდელაკი: „... თუ მთიელი ქალის მაღალ სოციალურ სტატუსს გავითვალისწინებთ, ზემოთქმული აკრძალვა თავის დასაბამსა და შესაბამის ახსნას უძველესი რწმენა-წარმოდგენების სამყაროში იღებს“.
* ომორგუალე ფაცხა („სამგლოვიარო ფაცხა“) – მეგრული ტრადიციული წნული ნაგებობა, რომელშიც დაქვრივებული მამაკაცი ცოლის დასაფლავებამდე (რიგ შემთხვევაში, მეცხრე დღემდე ან ორმოცამდეც კი) იმყოფებოდა. წარმოადგენდა გეგმაზე წრიული ან ოთხკუთხა ფორმის მცირე ზომის ფაცხას, რომლის უკანა კედელზე ე. წ. „გუა“ (სახელდახელო სკამლოგინი) იყო მიდგმული.
მეგრელები მას წინა (სუფთა) ეზოს რომელიმე კუთხეში მიცვალებულის გასვენების დღეს დილაადრიან აგებდნენ. თ. სახოკიას თანახმად, „ამ კარავში შედის დაქვრივებული ქმარი, დაღვრემილი, უზომო მწუხარებისა და სასოწარკვეთილების გამომხატველსახიანი. ამით გამოხატავს, რომ ამ დღიდან ისიც მკვდარია, ბნელშია, ღირსი არ არის მზის სინათლის ყურებისა. როდესაც მოტირალნი მიცვალებულს იტირებენ, მიდიან კარავთან და შიგ მჯდომ ქმარს მიუსამძიმრებენ. ზოგჯერ ტანისამოსს გაშლიან კუბოს მოშორებით ტახტზე – ქალისას და კაცისას. ერთი გამოხატავს მიცვალებულ ცოლს, მეორე – ქმარს. როდესაც ნამდვილ მიცვალებულ ქალს იტირებენ, მოტირალნი მიდიან ნიშნებთან და ორსავე დასტირიან.
ეს ცერემონია გამოხატავს ცოლის სიკვდილთან ერთად მისი ქმრის სიკვდილსაც. თვითონ ქმარი ამ დროს დამალულია, რომ დამსწრეთ სრული ილუზია მიიღონ სიკვდილისა, გაუჩინარებისა, მოსპობისა“.
თუ დაქვრივებული მამაკაცი ფაცხაში „მკლავის გახსნამდე“ ან ორმოცამდე დარჩებოდა, მას ოჯახის წევრები მხოლოდ ხმელა პურსა და წყალს აწვდიდნენ, რადგან მგლოვიარე სხვა რაიმე კერძს პირს არ დააკარებდა; ამ ხნის მანძილზე ფაცხიდან განსაკუთრებული საჭიროებისთვის გამოდიოდა და კვლავ უკან ბრუნდებოდა. თუ ქმარი ასაკმოყრილი იყო, ახლობლები ფაცხასთან ახლოს ისე, რომ მგლოვიარეს არ შეემჩნია, მორიგეობით ღამეს ათევდნენ.
* ჟიუიჭ ხაბზე (ადიღ. ЖъыуыкI хабзэ – „მოხუცთა მოკვლის ჩვეულება“) – ასაკმოყრილი ადამიანების მოკვდინების ჩვეულება ადიღური ეპიკური ტრადიციის მიხედვით. წარსულში მსოფლიოს მრავალ ხალხში გავრცელებული ეს უნივერსალური მოვლენა სპეციალურ ლიტერატურაში კარგად არის აღწერილი. მაგალითად, აღნიშნული ჩვეულება დაფიქსირებულია ძველი სარდინიის მოსახლეობაში - (შარდი, შარდონი), რომლებიც მოხუცთა მოკვლის დროს ხმამაღლა იცინოდნენ.
ამ სარდინიული სიცილის ანალოგს ჩერქეზულ ნართულ ეპოსშიც ვხვდებით: ნართები, ვიდრე თავიანთ მოხუცებს მოკლავდნენ, ნადიმს აწყობდნენ, ერთობოდნენ, ამასთან, მხიარულობდნენ ნადიმის მონაწილე მოხუცებიც. მაგრამ უნდა ითქვას, რომ ნართულ ეპოსში ეს მკაცრი ჩვეულება დაგმობილიც არის. უფრო მეტიც, ძირითადი პათოსი თქმულებისა, რომელშიც დაბერებულთა მოკვდინებაზე არის მოთხრობილი, ისაა, რომ ნართები მის გაუქმებას ან ეპოსის მთავარი გმირის – სოსრუყოს, მეშვეობით, ან სასიკვდილოდ განწირულთა გონიერებისა და სიბრძნის გამოყენებით ახერხებენ.
გამონაკლისს შეადგენს ერთი თქმულება, ჩაწერილი სირიაში მცხოვრები ადიღებისაგან, რომლის თანახმად, ხანგრძლივი სიციცხლის შემდეგ, დაუძლურებული მოხუცები თავად მიმართავენ ნართების მეთაურს, მოიწვიოს საბჭო, რათა ნადიმის დროს სიცოცხლეს ნებაყოფილობით განეშორონ.
ნართულმა ეპოსმა ძველი წესი შორეული გამოძახილის სახით შემოინახა, ამიტომ იგი არქაული რიტუალის ტიპოლოგიურ კონტექსტში განხილვას მოითხოვს. ითვლება, რომ მოხუცთა მოკვლის დროს სარდების სიცილი, ისევე როგორც სხვა ხალხებში მიცვალებულთა დამარხვისას დაფიქსირებული სიცილის გვიანდელი შემთხვევები, საერთო კანონზომიერებაში ერთიანდება, რაც საშუალებას იძლევა ვამტკიცოთ, რომ სიცილი ხელახალი დაბადების ანუ სიცოცხლის შექმნის მაგიურ საშუალებას წარმოადგენს.
საკითხთან დაკავშირებით, მართებულად აღნიშნავს ვ.პროპი: „მოხუცთა მოკვდინების დროს ხარხარებდნენ. ამაში მდგომარეობს ყბადაღებული სარდონიული სიცილი.
თქმა „სარდონიული სიცილი“ დღეისათვის გამოიყენება, როგორც ღვარძლიანი და უწყალო სიცილის სინონიმი. მაგრამ შესაბამისი მასალა საპირისპირო რამეზე მეტყველებს. ჩვენ ვხედავთ, რომ სიცილი ქმნის სიცოცხლეს, იგი თან ახლავს დაბადებას და ქმნის მას. და თუ ეს ასეა, სიცილი მოკვლის დროს სიკვდილს ახალ სიცოცხლედ გარდაქმნის... ეს სიცილი ღვთისმოსაობის აქტია, რომელის სიცილს ახალ დაბადებად გარდაქმნის“. სწორედ ამ პლანში უნდა განვიხილოთ ნართულ ეპოსში მოცემული მოხუცთა მოკვდინების ჩვეულება, მისი შედარებით ძველი სემანტიკური სტრუქტურები.
ზ.ნალოევი მოხუცთა მოკვდინების ჩვეულებასა და „რწევის“ ადიღურ წესში, არცთუ უსაფუძვლოდ, მათი ხელახლა დაბადების არქაულ რიტუალურ ფუნქციას ხედავს. ნართულ თქმულებებში რიტუალის თავდაპირველი ფუნქცია დაკარგულია. შესაბამისად, ეპოსიდან ცნობილი 'მოხუცთა მოკვდინების საბჭო“ (жъыукI хасэ), ისევე როგორც მასთან რიტუალურად დაკავშირებული ეპიკური ტოპონიმი „სიბერის მთა“ (жъыугъэ йибг), ცხადია, ნეგატიურ პლანში აღიქმება.
ნართები შეურიგებლად ებრძვიან დამკვიდრებულწესს და საბოლოო ჯამში წარმატებასაც აღწევენ. მაგრამ ისინი იბრძვიან არა ძველი, აწ უკვე მათთვის უცნობი, რიტუალის სიმბოლოების, არამედ მავნე ჩვეულების ლიკვიდაციისათვის.
ნართულ ეპოსში მოხუცთა მოკვდინების ინსტიტუტი, ზოგიერთი მნიშვნელოვანი პირველადი სიმბოლოების გარეშე, სხვადასხვა ფორმაშია დამოწმებული. მაგრამ რიტუალის ყველა სიმბოლო დაკარგული არ არის, რაც არამარტო შედარებით ძველი სემანტიკური სტრუქტურების რეკონსტრუირების, არამედ მისი ტიპოლოგიურ პლანში განხილვის საშუალებასაც იძლევა.
როგორც ითქვა, თქმულებებში წარმოდგენილია ეპიკური ტოპონიმი „სიბერის მთა“ – სახელწოდება მთისა, საიდანაც ხდებოდა მოხუცთა საწესო დაგორება, ე.ი. მათი მოკვლა. სპეციალურ კალათებში ჩასმულ მოხუცებს ამ მთიდან უფსკრულში აგდებდნენ. ერთ-ერთი თქმულებით, ამ მთაზე აჰყავს შვილიშვილს თავისი ბაბუა, რათა მას ხრამში გადაუძახოს.
სიკვდილის წინ კი ბებერი იცინის („ერთ ახალგაზრდა კაცს ბაბუა მთიდან უნდა გადმოეგდო. ჩასვა იგი კალათში და წაიღო იმ მწვერვალისკენ, რომელსაც სიბერის მთას უწოდებენ. რამდენადაც მთა მაღალი, ხოლო ტვირთი მძიმე იყო, ჭაბუკმა იქამდე გაჭირვებით ააღწია. დანიშნულიბის ადგილამდე თითქმის მისულს, ფეხი დაუცდა. ამ დროს მოხუცმა გაიცინა. „რატომ იცინი, ბაბუ?“ – ჰკითხა ვაჟმა. „გეტყვი რატომაც ვიცინი, – უპასუხა ბებერმა, - ასე მომყავდა ჩემი პაპა აქამდე და ამ ადგილზე მეც ფეხი დამიცდა. ამიტომაც ვიცინი“, – Нартхэр, VII, 1971). როგორც ვხედავთ, სიკვდილის ზღვართან მოხუცის სიცილი არქაული წესის სემანტიკის კვალს ინარჩუნებს და ტიპოლოგიურად სარდონიული სიცილის ანალოგიაა.
სხვა თქმულებები თანახმად, სასიკვდილოდ განწირულს „მოხუცთა მოკვდინების საბჭოზე“ (жьыукI хасэ) იბარებენ. კრება თანხლებულია სუფრით, რომელზედაც სადღეგრძელოებს წარმოთქვამენ. საბჭოს ხელმძღვანელი მოხუცს სთავაზობს, წარმოთქვას უკანასკნელი სადღეგრძელო (რიტუალის სემანტიკური ელემენტი, რომელიც მისი სიციცხლის დასასრულის სიმბოლოა).
აი, როგორ მიმართავს საბჭოს ხელმძღვანელი მოხუცს: „ბებერო ნართო ჟამადუ, შენ იცი, ჩვეულების ძალით რას უკეთებენ ბებერს, რომელსაც უკვე არ შეუძლია, იყოს ხასას მონაწილე, არ შეუძლია ნადირობა და შრომა. ამიტომ შეგარგოს, შესვი უკანასკნელად“ (Нартхэр, VII. 1971).
რიგი თქმულებების მიხედვით, ჩვენთვის საინტერესო წესი ალეჯების სახლში სრულდება.
ზ.ნალოევი მოხუცთა მოკვლის წესსა და ადიღურ ტრადიციაში შემორჩენილ მიხრწნილ ბებერთა „რწევის სიმღერას“ ერთ ტიპოლოგიურ რიგში იხილავს. მისი აზრით, ზოგიერთი ტიპის იავნანური (მაგ., „სიმღერა აკვანში ჩაწვენილ მოხუცებზე“) დაბერებულთა მოკვლის წესის შემადგენლობაში შედიოდა და „სასიკვდილოდ განწირულთა საწესო დაცინვისთვის იყო განკუთვნილი“.
ამ მხრივ საინტერესოა იორდანელ ადიღებში ჩაწერილი ერთი თქმულება: „ნართებს ჰქონდათ ჩვეულება: ძალზე დაბერებულებს ჩვილი ბავშვებივით აკვანში აწვევდნენ და მათ იავნანურს უმღეროდნენ. რძალ-მამამთილი (ან რძალ-დედამთილი) ერთმანეთს უმღეროდნენ“ (Нартхэр, VII. 1971).
რძლის სიმღერა, რომელსაც იგი დედამთილს რწევის პროცესში უმღერის: „იძინე, იძინე, ჩემო დედამთილო, იძინე, იძინე, ჩემო დედაბერო, ძლევამოსილი ნართები სალაშქროდ წავიდნენ, თუ ისინი რაიმეს მოიტანენ, გაჭმწვ შენ, თუკი არ დაიძინებ, ჩემო ბებრუხანავ, ალეჯებთან გაგაგზავნი შენ“ (Нартхэр, VII. 1971).
დედამთილი პასუხობს: „ნუ გამგზავნი ალეჯებთან, ჩემო ოქრორძალო, იქ (ალეჯებთან) მოხუცებს კლავენ, ჩემო პატრონო რძალო“ (Нартхэр, VII. 1971). ამდენად, ნართული ეპოსი მოხუცთა მოკვდინების არქაული რიტუალის სემანტიკურ სტრუქტურებს და მათთან დაკავშირებულ ტერმინებს შეიცავს.
* საუბარაგი, საუბარაჯი ძუარი (ოს. Саубарæг – „შავი მხედარი“, саубарæджы дзуар – „წმინდა შავი მხედარი“) – ქურდებისა და ყაჩაღების მფარველი ღვთაება ოსურ მითოლოგიაში. შავ სამოსში გამოწყობილი და შავ ცხენზე შემჯდარი საუბარაგი წინ მიუძღვება შავი საქმისთვის მიმავლებს, რომლებიც რაიმე ღონისძიების წინ თავიანთ მფარველს კვერებს სწირავდნენ და ხელშეწყობას შესთხოვდნენ (წარმატება და წარუმატებლობა საუბარაგის მათდამი განწყობას მიეწერებოდა). საუბარაგის კულტი განსაკუთრებით ალაგირის ხეობაში იყო გავრცელებული. აქ სოფელ ბიზთან ახლოს მდებარეობდა მისი სახელობის კორომი, სადაც ნებისმიერ დამნაშავეს შეეძლო თავის შეფარება [საუბარაგის კორომი ასევე იყო ფარნიჯი ძუარის ადგილსამყოფელი (დამნაშავეთა და მკვლელთა მფარველი)]. გარდა ამისა ბიზელები თვლიდნენ, რომ საუბარაგი ცხოვრობდა ახლომდებარე მაღალი მთის გამოქვაბულში, საიდანაც აკვირდებოდა თავისი მრევლის საქმიანობას.
საუბარაგის სახელობის დღეობა სოფელ ბიზში ყოველწლიურად გაზაფხულზე აღინიშნებოდა; სოფელი მსხვერპლად სწირავდა ხარს, ხოლო ცალკეული ოჯახი – ცხვარს. სადღეობო ქუვდს, გარდა ადგილობრივებისა, ესწრებოდნენ სხვადასხვა სოფლებიდან ჩამოსული ნათესავები და მეგობრები. დღეობა რამდენიმე დღე გრძელდებოდა.
საუბარაგის იკონოგრაფიული სახე ისევე, როგორც ქურდობისა და ყაჩაღობის მფარველი აფხაზური ღვთაებების – ეირიგ ააცნიხის (სოფელ ააცის წმინდა გიორგის ხატი) და ჩურგურნიხის (სოფელ ჯირხვაში მდინარე ჩურგურის მახლობლად მდებარე წმინდა გიორგის სალოცავი) სახეები მაქსიმალურად მიახლოებულია წმინდა გიორგის ქრისტიანულ იკონოგრაფიასთან (სხვაობა მხოლოდ ფერებშია). აშკარაა, რომ „შავი მხედრის“ შესახებ წარმოდგენებს საფუძველი დაუდო თეთრი გიორგის, როგორც მეომრული ბუნების, მამაკაცთა მფარველი ღვთაების შესახებ არსებულმა წარმოდგენებმა.
გვიანი შუასაუკუნეების აფხაზეთსა და ოსეთში კი სრულფასოვანი მამაკაცობა ქურდობისა და ყაჩაღობის უნარსაც გულისხმობდა.
აღნიშნული პერიოდის ოსეთსა და აფხაზეთში შემოსავლის მნიშვნელოვანი წილი სწორედ ქურდობაზე და ყაჩაღობაზე მოდიოდა, რაც ნართულ ეპოსში, განსაკუთრებით მის ოსურ ვერსიაში აისახა. მართალია, ნართების საზოგადოების ძირითადი სამეურნეო საქმიანობა მესაქონლეობაა, მაგრამ რომ არა ე.წ. ბალცი – ახლო თუ შორეული ყაჩაღური ლაშქრობები, რომელთა მიზანი საქონლისა და ცხენების გამორეკვაა, შეიძლება ითქვას, ნართები შიმშილით ამოწყდებიან.
ეპოსის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, ყაჩაღობა ნართების შემოსავლის ძირითადი წყაროა.
აქვე უნდა ითქვას, რომ აფხაზებში აერგზე (წმინდა გიორგი), როგორც ქურდების მფარველ ღვთაებაზე წარმოდგენებს ბიძგი მისცა „ხარისპარია“ გიორგიზე სამეგრელოში გავრცელებულმა რწმენამ, რომლის თანახმად ილორისა და მოქვის ტაძრებში ნოემბრის დღესასწაულისათვის ხარი წმინდა გიორგის თავად მოჰყავდა. ოსებში იმდენად ყოფილა ფეხმოკიდებული აღნიშნული საქმიანობა, რომ ქურდებსა და ყაჩაღებს თავანთი საიდუმლო ენაც კი შეუმუშავებიათ.
* ქალქვა – გურჯაანის რაიონში, იქ, სადაც დღეს ახტალაა, ოდესღაც ქალის ქვის ქანდაკი მდგარა, რომლის თაობაზე გადმოცემა შემდეგს გვაუწყებს: ერთხელ ქრისტეს ფერისცვალების დღეს კალოს გალეწვა აუკრძალავს. მაცხოვრის ნათქვამი ერთ მღვდელს არ შეუსმენია და ამ დღეს კალო ულეწავს. ქრისტე ღმერთი გაჯავრებულა, გლახის სამოსი ჩაუცვამს, მღვდელთან მისულა და უნახავს კალოს როგორ ლეწავდა; უთქვამს: მღვდელო, დღეს რა დღეა, კალოს როგორ ლეწავო? მღვდელს უპასუხია: ჩვენმა ქალებმა დილაადრიან იცვალეს ფერიო; მაცხოვარი უსიტყვოდ გამობრუნებულა; ამ დროს მღვდელთან მისი გათხოვილი ქალიშვილი ბავშვთან ერთად ყოფილა, მისთვის უთქვამს: აიყვანე შენი შვილი და აკვანი და ქმრის სახლში უკან მოუხედავად წადი, თორემ გაქვავდებიო.
ქალი რომ გამგზავრებულა, ქრისტე ღმერთს იქაურობისთვის ჯვარი გადაუსახავს და ახტალად უქცევია: ამოვარდნილა საშინელი ქარიშხალი და მღვდლის სახლ-კარი წაულეკავს. ქმართან მიმავალ ქალს უფიქრია, ნეტა ჩემს მშობლებს რა დაემართაო, სერზე ასულა, უკან მოუხედავს და უხილავს, რომ მისი დედ-მამის სახლ-კარის ადგილზე ნაცარტუტის ტბა დამდგარიყო; ერთი „უიმე“ დაუძახია და იქვე გაქვავებულა.
ადგილობრივთა აღნიშვნით, ეს ქალქვა „უწინ რუს ჴენწიფეს“ წაუღია. ანალოგიური მოარული სიუჟეტი საქართველოში არსებულ რამდენიმე ტბის გაჩენას უკავშირდება.
* მამბერი (სვ.) – მგელთა უფალი სვანური (ბალსქვემოური) რწმენა-წარმოდგენათა მიხედვით. თუ მამბერი კმაყოფილი იყო, მგლებს ხახას შეუკრავდა, ხოლო თუ სვანები მის რისხვას დაიმსახურებდნენ, საქონლის დასაზარალებლად მგლებს მიუსევდა. სვანების სამეურნეო ყოფაში ცხოველთა ამ კატეგორიას დიდი მნიშველობა ენიჭებოდა და ამიტომაც იხდიდნენ მათი სახელობის დღეობას, რომელსაც „თხერობ, თხერემი ლამპრობ“ ერქვა.
სადღეობოდ ანთებდნენ მაშხალებს, წარმოთქვამდნენ ლოცვებს და ნადირს ე.წ. გელო ლაგჲფს („მგლის ულუფა“) სწირავდნენ. საწესო მოქმედებათა და სიტყვიერ ფორმულათა ერთი ნაწილი მიზნად ისახავდა, ნადირისათვის ვნების უნარი შეეკრა, ნაწილი კი მისი გულის მოგებას და, ამდენად, მგლისაგან საქონლის დაცვას ემსახურებოდა (შდრ. „მგელთ უქმი“, „მგელთ კვერაობა“).
* საკვლეველი – ახალი წელიწადის კახური სიმბოლო, თავისი ფუნქციით დასავლურქართული ჩიჩილაკის, ზემო იმერული „აბრი პურის“, რაჭულ-ლეჩხუმური სამკლოვიარო გვერგვის, ქართლური აბრამიანის, ჯავახური „საახალწლო ტაბლის“, აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა საკვლევარის, სვანური დიდჯვრიანი ბედის პურის ანალოგია.
ესაა ხახალზე ან ხონჩაზე დაწყობილი პური, საქონლის მოხარშული ხორცი, მოხარშული ღორის თავი, ხილი, ტკბილეული, ტყვია (მტრის განგმირვის ნიშნად), ღულები, ბედისკვერები და სხვა საახალწლო ნამცხვრები.
ოჯახის უფროსი მამაკაცი საკვლეველით ხელში დილაადრიან უმძრახად შემოივლის თავისი კარ-მიდამოს ყოველ კუთხე-კუნჭულს (ბოსელს, მარანს, საქათმეს და სხვ.) და მიუკვლევს; შინმობრუნებული მეკვლე სახლის დაკეტილ კარებს ფეხს მიარტყამს და დაიძახებს: „კარი გამიღთ!“ ჰკითხავენ: „რა მოგაქვს?“ რაზედაც პასუხობს: „მომაქვს სავსე ხონჩა (დაასახელებს ხორაგს), სავსე ორმო, სავსე ქვევრ-მარანი, ბევრი ცხვარი, ბევრი ძროხა, სიკეთე და სიხარული“. ამ ტექსტის სამჯერ გამეორების შემდეგ, დიასახლისი კარს გააღებს; მეკვლე შევა, ყველას ჩამოუვლის და მწოლიარეთ ლოგინშივე ტკბილეულით (გოზინაყით, ჩურჩხელით, ჩირეულით და სხვ.) „დააბერებს“, ბოლოს საკვლეველს მიუჯდება და ჭამა-სმასა და მისალოც სადღეგრძელოებს შეუდგება.
* რინჩინფარსაგი (ოს. Рынчынфæрсæг) – სოლიდარობის გამოცხადებისა და გართობის მიზნით ავადმყოფის თუ დაჭრილის მონახულების ჩვეულება. ავადმყოფის სრულ გამოჯანმრთელებამდე ოსის ოჯახში მომსვლელთა ნაკადი არ წყდებოდა.
ისინი მხიარულობდნენ, მღეროდნენ, უკრავდნენ სხვადასხვა მუსიკალურ ინსტრუმენტზე, ყვებოდნენ ზღაპრებს და სხვა გასართობ ამბებს. აუცილებლად მოდიოდნენ ან იწვევდნენ ე.წ. ქადაგგანაგებს – ნართული და დარეძანული თქმულებების მცოდნე მთხრობელებს.
ავადმყოფისა თუ დაჭრილის მონახულების ჩვეულება (ღამისთევითაც კი) ფართოდ იყო გავრცელებული კავკასიის ხალხებში (მათ შორის ქართველებში), მაგრამ თანხლებული რიტუალების თვალსაზრისით განსაკუთრებით საინტერესოდ გვეჩვენება ადიღეური „ჭაფში“, აფხაზური „აჭაფშარა“ და ყაბარდოული „შაფშაკო“.
* პირი (ПIир) – სალოცავი, თაყვანისცემის ობიექტი კავკასიელ მუსლიმებში; ასეთი ადგილები (კლდისპირები, წყაროები, ხეები, საფლავის ძეგლები ან აკლდამები) იყო ყველა სოფელში, სადაც მუსულმანური დღესასწაულების, ავადმყოფობების (ეპიდემიების) და სხვა უბედურების, გვალვებისა და ხშირი წვიმების დროს იკრიბებოდნენ და ალაჰს შეწევნას შეთხოვდნენ; აქვე ტოვებდნენ შესაწირს – პროდუქტებს, ფულს. ყოველი ადამიანი, რომელიც პირთან ახლოს ჩაივლიდა, აუცილებლად უნდა ელოცა, იქვე დაესვენა და წმინდა ხეზე ქსოვილის ნაჭერი ჩამოეკიდა.
* ფსჰა (აფხ.) – აფხაზეთის მთავარი. აფხაზურ ეთნოგენეტურ გადმოცემებში პირველი აფსჰასა და მის წარმომავლობაზე რამდენიმე თქმულება არსებობს.
ამ თქმულებათა ერთი ვერსიით, აბისინიაში ცხოვრობდა ოთხი არაბული ტომი, რომელთაგან ერთი, აფხაზთა წინაპარი აბაას ტომი, ვინმე აუბლაას მეთაურობით ჯერ ყუბანისპირეთში დასახლებულა, შემდეგ უკეთესი მიწა-წყლის ძიებაში ქართველების ქვეყანაში დამკვიდრებულა.
აუბლაას ქალიშვილს ვაჟი შესძენია და აფსჰა დაურქმევიათ. იგი ახალ სამშობლოში დაბადებული პირველი აფხაზი იყო და მოგვიანებით ქვეყნის მთავარი გამხდარა.
დროთა განმავლობაში აბაას ტომის სახელი აფსუათი შეცვლილა. არის გადმოცემათა სხვა ვარიანტებიც, რომელთა მიხედვით აფსუები აფხაზეთში ეთიოპიიდან, ეგვიპტიდან, აფრიკიდან, მესოპოტამიიდან გადმოსახლებულან. ყველაზე პოპულარული ლეგენდის მიხედვით, აფსჰა წარმოშობით ბერძენი იყო, საბერძნეთში ცხოვრობდა და ერთი უბედურება სჭირდა – ახალშეძენილ შვილს ღამე უხილავი ძალა სტაცებდა. ასეთი რამ არაერთხელ შეემთხვა და მრავლისმცოდნეთა რჩევით შორეულ მხარეში დასახლება გადაწყვიტა.
ბერძენი ისეთი ადგილის ძებნას შეუდგა, სადაც კაცისშვილს ფეხი არ დაედგა და ზღვით აფხაზეთს მოადგა. მაშინ აფხაზეთი უდაბური ტყე იყო. მოეწონა ბერძენს აქაურობა, დაბრუნდა სამშობლოში, წამოიყვანა ცოლი, მსახურებად შვიდი სახლეული და ისევ აფხაზეთს მოაშურა. ისინი გაგრის ახლოს, ალახაძეში გადმოსხდნენ და იქვე დასახლდნენ.
მალე ბერძენის ცოლი დაორსულდა. ამ დროს მთებში ქედსგაღმელი აჩბა ნადირობდა. მან გადმოიხედა და ზღვის დანახვისთანავე ამ დიდი წყლის (აძ-დუ) ფონის მოძებნა გადაწყვიტა, დაეშვა მთიდან და ბერძნების დასახლებას მიადგა. ბერძენმა სტუმარი დიდი პატივით მიიღო და თავის ცხოვრებაზეც უამბო. იმავე ღამეს ორსული ქალი სამშობიაროდ დაწვა, სტუმარი კი გამოემშვიდობა მასპინძელს და გაეცალა, მაგრამ შორს არ წასულა, იქვე ბარდნარში დაიმალა. ღამით ბერძენს ვაჟი შეეძინა, ძალზე გაიხარა, მშვიდად დაწვა და დაიძინა. დილით, როცა გაიღვიძეს, ბავშვი არ დახვდათ, სადღაც გამქრალიყო. უსაზღვროდ იდარდეს, მაგრამ რაღა უნდა ეღონათ, ბედისწერას ვერსად გაექცეოდნენ.
ამ შემთხვევის შემდეგ ბევრმა წყალმა ჩაიარა. ბავშვი თურმე იმ ღამით სტუმრად მყოფ აჩბას წაუყვანია და თავის სამ ძმასთან ერთად გაუზრდია.
უკვე დავაჟკაცებული ბიჭი აჩბებს წამოუყვანიათ და მამასთან აფხაზეთში მოსულან: „ეს ბიჭი შენი ვაჟია, იგი მე მოგპარე, რადგან გაგონილი მქონდა, სადაც ამისთანა ამბავი ხდება, ბავშვი უნდა მოიპარო და გაზარდოო. შენი შვილი ოთხმა ძმამ აღვზარდეთ; ვერც ეგ მოითმენს ჩვენს უნახაობას და ვერც ჩვენ გავძლებთ მის გარეშე, ამიტომ შენთან ახლოს, შენს მიწაზე გვსურს დავსახლდეთ“, – უთქვამს ბერძენისთვის აჩბას.
მამამ შვილის დანახვაზე გაიხარა, მაგრამ აჩბების ნათქვამი არ მოეწონა, არ ისურვა ისინი თავის მიწა-წყალზე და უარი უთხრა. შვილმა აჩბებს დაუჭირა მხარი, მიწას თუ არ მისცემ, ჩემს აღმზრდელებთან ერთად წავალო. ბერძენმა რა ნახა, შვილი წასვლას არ დაიშლიდა, დათანხმდა: ხვალ ადექით და ის ადგილი აირჩიეთ, რომელიც მოგეწონოთო, მოინიშნეთ და დასახლდითო. ასეც ქნეს აჩბებმა: ერთმა ძმამ სოჭის ახლოს ჩაარჭო ისარი, მეორემ – სოფელ აჭანდარაში, მესამემ – სოფელ ლიხნში, მეოთხემ – აბჟუაში იმ ადგილას ჩაარქითი რომ ჰქვია.
თქმულების მიხედვით, სწორედ ეს აჩბები იყვნენ პირველი აფხაზები, რომლებიც დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე დასახლდნენ. თავად ბერძენი ცოლ-შვილთან ერთად სამშობლოში, საბერძნეთში, დაბრუნდა; წასვლისას აჩბებს ერთი მსახური დაუტოვა, წყალს მაინც მოგიტანთო.
აჩბები დიდხანს ფიქრობდნენ, რა გვარი მიეცათ მსახურისთვის, ბოლოს გადაწყვიტეს: რაკი მას აჩბებისთვის პური მოჰყავს, ჩვენი გვარის მსგავსი გვარი ჩაჩბა მივცეთო. მართალია, ჩაჩბამ შემდეგში მთავრობა მიიღო, ე.ი. აფსჰა გახდა, მაგრამ ეს გვიან იყო, – ნათქვამია გადმოცემის ერთ ვარიანტში.
ზემომოყვანილი გადმოცემა აფხაზ მეცნიერთა უმრავლესობის მტკიცებით შავიზღვისპირეთის ბერძნული კოლონიზაციის პერიოდს ასახავს. ასეთი ლოგიკა ვერ უძლებს იმ ისტორიულ რეალობას, რომელიც აღმოსავლეთ შავიზღვისპირეთში, კერძოდ, დღევანდელი აფხაზეთის ტერიტორიაზე ბერძნულ კოლონიზაციამდე ან კოლონიზაციის შემდგომ იყო.
აღნიშნული რეგიონის ეთნიკურ მოზაიკაში, უფრო სწორედ აქ მოსახლე ტომთა შორის არ ჩანან აწინდელ აფხაზთა წინაპრები არათუ ანტიკურ პერიოდში, არამედ უფრო მოგვიანებითაც. ამიტომ ვფიქრობთ, რომ მითითებული ეთნოგენეტური გადმოცემების ის ნაწილი, რომელიც აფსჰათა წარმოშობას ბერძნებს უკავშირებს შექმნილია არაუადრეს XIX საუკუნისა აფხაზურ არისტოკრატულ წრეებში (შესაძლოა აჩბებში) და გავრცელებულია დაბალ ფენებში. რომ არაფერი ვთქვათ აბისინიის, ეთიოპიის, ეგვიპტის, აფრიკისა და მესოპოტამიის არსებობის შესახებ ცოდნაზე, დღევანდელ აფხაზთა წინაპრები ბერძნებსაც კი არ იცნობდნენ, არ ჰქონიათ მათთან უშუალო კონტაქტი, რაზედაც პირდაპირ მითითებას, გარდა სხვა მონაცემებისა, აფხაზური ენობრივი მასალა იძლევა. ბერძნული ქრისტიანული ტერმინები და სხვა დარგის ბერძნული ლექსიკური ერთეულები აფხაზურში შესულია ქართული ენიდან.
აფხაზურ ეთნოგენეტურ გადმოცემებში სარწმუნოა მხოლოდ ორი რამ:
1. დღევანდელ ტერიტორიაზე აფხაზთა მოსულობა (თუმცა არის სხვა თქმულებები, აშკარად აფხაზ მეცნიერთა მიერ XX საუკუნეში შექმნილი მითები, აფსუათა ავტოქტონობის შესახებ);
2. ჩაჩბების (შერვაშიძეების) ანუ არააფსუათა დამხვდურობა.
თქმულებაში აფსჰას შესახებ ასახულია სწორედ ამ ძლიერი ფეოდალური გვარების – მოსული აჩბასა (ანჩაბაძე) და ადგილობრივ ჩაჩბას (შერვაშიძის) ბრძოლა პირველობისათვის. პირველობას კი ხალხური გადმოცემა ისტორიული მეხსიერების წყალობით აჩბას აკუთვნებს და მას სახავს პირველ აფსჰად (როგორც ჩანს, თავდაპირველ სამშობლოში, ალბათ ყუბანისპირეთში, აფსუათა ტომის ბელადი ანუ აფსჰა აჩბა იყო).
ეს არის ასახული გამოთქმაში: „თუ არ თქვი აჩბა, ვერ იტყვი ჩაჩბას“. ხალხურ გადმოცემებში იდეალიზირებულია აჩბების მმართველობის პერიოდი („მანკიერია ჩაჩბების მთავრობა, კარგი წესები ჰქონდათ მათ წინამორბედ აჩბებს“).
„ა-ფსჰა“ შედგენილი ტერმინია, რომლის პირველი სეგმენტი (ა-ფს) წარმომდგარია აფხაზთა ავტოეთნონიმის (ა-ფსუა) ძირიდან, ხოლო მეორე უკავშირდება აფხაზურში „ბატონის“, „მბრძანებლის“, „მთავრის“ აღმნიშვნელ სიტყვას „აჰ“.
„ა-ფსჰა“ ნაწარმოებია იმავე პრინციპით, როგორც ტერმინები „ა-ფსცვაჰა“, „ა-დოუჰა“ და სხვა.
* ფჲარა ჰაზილგი (ინგუშ. Фаьра хьазилг – „მადლიანი ფრინველი“) – ინგუშურ გადმოცემათა სასწაულმოქმედი ჩიტი; ბუდობდა მეცხალის საზოგადოებაში, რომელსაც ბარაქა არ მოკლებია, ვიდრე ცუდმა ადამიანებმა მისი ბუდე არ მოშალეს. ამის გამო ფჲარა ჰაზილგი საქართველოში გაფრინდა. გადმოცემაში ასახულია კავკასიის მთიელთა წარმოდგენა საქართველოზე, როგორც მდიდარ და ბარაქიან ქვეყანაზე.
* ურჯულოსად სახელის დადება (ხევს.) – მოკლული ქისტის სახელობაზე ტაბლის დადგმის ხევსურული წესი. საამისოდ გამოაცხობდნენ სახელსადებებს, სატაბლო პურებს და გულიანებს, ერბონარევ რძეს, რომლებსაც, ქსოვილის ნაჭერთან და წყალთან ერთად, დააწყობდნენ ტაბლაზე („ურჯულოს“ სანთელს არ აუნთებდნენ), რომელსაც კარების უკან დადგამდნენ, და მიკლულს შემდეგი სახის შენდობას ეტყოდნენ: „სადაც შენ ხარ, თუ ჩვენგან რას იხედავა-დ ჩვენგან რა მაგიდოდას საგძალ იქნებისა თუ პირის გასალბობი ზისცვარი, წყრულის საპირე გინდოდას თუ შესახვევი, ეს შენამც გეჴმარების, რაადაც გინდ იმაადაც გამაიყენებ. ჩვენებს მკვდრებსაც ნურაით დააღონება-დ შააწუხებ, შაგინდნას, მაგახმარას ღმერთმა“. ტაბლას ხელს სამჯერ უკუღმა შემოუქნევდნენ. თუ სიზმარში იხილავდნენ მიცვალებულს, რომელიც მათ ეტყოდა: „ესე მაწუხებს სახვიელის, ფეხსაცმლების და სამოსის თხოვნითო“ და მიუთითებდა „ურჯულოზე“, რომელიც მას უკან მოჰყვებოდა, „მამკლავის“ ოჯახი მოკლულისათვის სახელდებულ სახვიელს, ფეხსაცმელსა და ტანსაცმელს ღარიბებს დაურიგებდა.
* ფარი (ინგუშ. Фар – „კეთილდღეობა“, „ბარაქა“) – ინგუშური საახალწლო წეს-ჩვეულება – ალილოზე სიარული. საკარნავალოდ მორთული ქალიშვილები და ბავშვები კარდაკარ დადიოდნენ, ყოველ ოჯახს ახალი წლის დადგომას ულოცავდნენ და უმღერდნენ:
КIур ма байла,
Кхуврч ирсе хийла,
Хъелий дебийла,
Котамаш дебийла!
ХIоаш деллачун – котамаш,
ЧIепилгаш деллачунна – хьелий,
Мкрза мел ерг еллачуна – хьал!
„დე, მუდამ ენთოს თქვენს კერაზე ცეცხლი,
დე, მუდამ ბედნიერები იყავით.
დე, გამრავლდეს თქვენი საქონელი,
დე, გამრავლდეს თქვენი ქათმები!
ვინც კვერცხებს მოგვცემს – მას ბევრი ქათამი,
ვინც ღვეზლებს მოგვცემს – მას ბევრი საქონელი,
ვინც ტბილეულს მოგვცემს – მას კეთილდღეობა“.
თუკი მიმლოცველები საჩუქრებით უკმაყოფილონი დარჩებოდნენ, ანუ მასპინძლები
იძუნწებდნენ, მაშინ მიუმღერდნენ:
„დე, გაქრეს თქვენს ოჯახში კვამლი,
არ გამრავლდეს საქონელი და ფრინველი!“
(КIурб байла! Хъелий,
котамаш, ма дебийла!).
გავრცელებული იყო ფარის სხვა ფორმაც: ორი ქალიშვილი მხარზე გაიდებდა ძელს, რომელზედაც თეთრი ტილოს ქსოვილი იყო გადაფარებული, და, გოგოებთან და ბავშვებთან ერთად, სასაჩუქრე ჩანთებით ხელში ოჯახიდან ოჯახში იწყებდნენ სიარულს. ბავშვები პროცესიას წინ უსწრებდნენ, შედიოდნენ მოსახლის ეზოში და მასპინძლების გასაგონად ყვიროდნენ: „თქვენთან ფარი მოდის!“ (Фар йоагIа шуга!).
პროცესიის გამოჩენისთანავე ყველანი გაიძახოდნენ: „ფარი მოვიდა, ფარი მოვიდა! გაიტანეთ ძველი, დაკიდეთ ახალი!“
(Фар енай, фар енай! Ширадар Iодаккха, кердадар Iоолла!).
ფარის მონაწილენი მღეროდნენ:
Ва нана, я лой!
Нана марша, я лой!
Фар йоагIа, я лой!
Хьуна дала, я лой!
Суна дата, я лой!
Кхо фар да са, я лой!
Долаж хала, я лой!
ვა ნანა, ჲა ლოჲ!
ნანა მშვიდობით, ჲა ლოჲ!
ფარი მოდის, ჲა ლოჲ!
შენთან ღვთისგან, ჲა ლოჲ!
მე დამიტოვოს, ჲა ლოჲ!
სამი ფარი მაქვს, ჲა ლოჲ!
მქონებელი იყავ, ჲა ლოჲ!
* ტვარა (აფხ.) „სულის სკამი“. მიცვალებულის სახელზე დიდ გზებსა და გზაგასაყარზე, საზოგადოებრივი თავშეყრის ადგილებში ხეებქვეშ გამართული გრძელი სკამი. აფხაზებმა ასევე იცოდნენ მიცვალებულის სახელობის ჭებისა და წყაროების მოწყობა (შდრ. ქართული „სულის წყარო“).
* ფიდგანდი (ოს. Фыдгæнд) – ჯადო სიტყვა, წყევლა, რომელსაც დაზარალებული პირი განსაკუთრებულ შემთხვევაში წარმოთქვამდა.
* ქჲოქ-ბორი (ნოღ. Коьк-боьри) – ზეციური მგელი ნოღაურ მითოლოგიაში; წარმოადგენს ზოგიერთი ნოღაური ტომის ტოტემურ არსებას; ისტორიული სიმღერებისა და ხმით ნატირლების ტექსტებში ხშირად დახმარებისთვის მიმართავენ.
* შხაჷნცვახჷ (აფხ.) – მთის ღვთაება, რომელიც ყველა მთას, უღელტეხილს და მის ბინადართ განაგებს. აბჟუის აფხაზეთსა და სამურზაყანოში მთის ღმერთის როლში სხვადასხვა ღვთაებები გამოდიან.
გაზაფხულზე, როცა იალაღებზე საქონელს მიერეკებიან და შემოდგომაზე, უკან მობრუნების ჟამს, მწყემსები აშხა ინცვახუს მსხვერპლს სწირავენ და საქონლის დაცვასა და გამრავლებას შესთხოვენ.
მთის ღმერთს არ უყვარს, როცა მის კამკამა წყლებში ბანაობენ, ამიტომ აფხაზი მწყემსი, შიშველი სხეულით რომ არ დაენახვოს მთის ღმერთს და არ წაბილწოს მისი წმინდა წყალი, მთაში არასოდეს ბანაობს.
ერთი გადმოცემის თანახმად, მთის ღმერთმა ნადირის დაცვა კაკაბს დაავალა. როგორც კი შენიშნავს მონადირეს, კაკაბი მაღლა იწევს და თავისი კაკანით ნადირს საფრთხის მოახლოებას ამცნობს.
მთის კულტს აფხაზთა ცხოვრებაში განსაკუთრებული ადგილი ეჭირა. ამ მხრივ გამორჩეულია დიდრიფშის „წმინდა მთა“, რომლისადმი თაყვანისცემას აფხაზები დღესაც ინარჩუნებენ. ძველი აფხაზური რწმენა-წარმოდგენების მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, დიდრიფში კოსმოსის სივრცითი სტრუქტურის ცენტრია და ამდენად მსოფლიო მთა (განსაკუთრებით ბზიფის აფხაზებისათვის).
* სინჯაშ დიშკა (მეგრ. „სიძის შეშა“) – ფალოსის სიმბოლო, რომელსაც სამეგრელოში ქორწილამდე რამდენიმე დღით ადრე ტყეში შეშის დამპობთა ხელმძღვანელი ამზადებდა; წარმოადგენდა დაახლოებით 1-1.5 მ. სიგრძისა და 10 სმ. დიამეტრის აკაციის გაკოპიტებულ და ლამაზად გათლილ ძელაკს, მომრგვალებული თავითა და წამახული ბოლოთ.
დანიშნულების ადგილზე გადატანამდე, შეშის მჭრელთა უფროს „სიძის შეშის“ მიწაში ჩაარჭობდა, ირგვლივ ფიჩხებს შემოუწყობდა და დაანთებდა ცეცხლს, რომლის გარშემო ეწყო სანეფოს ოჯახის მიერ საამისოდ გამზადებული ე.წ. „სიძის შეშის ულუფა“ – დოქით ღვინო, შემწვარი ქათამი, საქონლის მოხარშული ხორცი, ცივი ღომი და ყველი.
ცეცხლის დანთებისთანავე უფროსი დაილოცებოდა, შესვამდა სიძე-პატარძლის სადღეგრძელოს. პირველი სადღეგრძელოს შესმის შემდეგ, შეშის მჭრელები ბილწსიტყვაობდნენ, თან კეტს ურტყამდნენ „სიძის შეშას“. ცეცხლი მანამდე ენთო, ვიდრე ეს უკანასკნელი არ შეიმურებოდა; მერე ჩააქრობდნენ და შეუდგებოდნენ შეშის გადაზიდვას; ნეფის სახლს მიახლოებულებს უბნის ბიჭები მიეგებებოდნენ და წელთა უფროსს „სიძის შეშის“ ჩვენებას თხოვდნენ.
დაკმაყოფილებული ბავშვები ძახილით – „სიძის შეშა მოაქვთ“ – მექორწილე ოჯახის ეზოში შეირბენდნენ; ქალები იმალებოდნენ, მამაკაცები კი „სიძის შეშას“ ბილწსიტყვაობით ათვალიერებდნენ. მჭრელთა უფროსი „სიძის შეშას“ გადასცემდა ახალდაქორწინებულთათვის განკუთვნილი დროებითი საცხოვრებლის გამმართავებს, რომლებიც მას ფაცხის კუთხეში მიაყუდებდნენ. იგი პირველი ღამის შემდეგ ბავშვებს გამოჰქონდა და დიდი ზარ-ზეიმით წვავდნენ.
იმ შემთხვევაშიმ თუ სიძე „შებორკილი“ ან გათვალული აღმოჩნდებოდა, „სიძის შეშას“ ხელს არ ახლებდნენ. იგი მხოლოდ პატარძლის დეფლორაციის შემდეგ გამოჰქონდათ. ხდებოდა ისეც, რომ, სიძის სქესობრივი უძლურების გამო, “... შეშა“ ფაცხაში მთელი წელიწადიც კი რჩებოდა. ამ ხნის განმავლობაში მას მკურნალობდნენ (ცხოველთა ტესტიკულებით კვებავდნენ) და სასურველი შედეგის მიღებისას იწვევდნენ მეზობელ-ნათესავებს, ამცნობდნენ, რომ ქალიშვილი „დატეხილია“ და „... შეშას“ დაწვავდნენ. მაგრამ თუ მკურნალობა უშედეგო აღმოჩნდებოდა, მას სადმე ხრამში გადააგდებდნენ (დაწვა არ შეიძლებოდა).
*
*
*
წყარო: ანთელავას კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები.