* ლოგინის ძღვენი – სამშიობიარო ციკლის წეს-ჩვეულება – მოლოგინებულისა და ახალშობილის მონახულება ძღვენით, რომელშიც, ჩვილისთვის განკუთვნილ საჩუქართან ერთად, შედიოდა: ქართლში – ერბოიანი ქადა, 2-3 ჩარექი არაყი; კახეთში – შითი პურები ნაზუქები, ქადა, ყველი, ქათამი საქონლის ხორცი, რამდენიმე ხელადა ღვინო, არაყი, ხილი, აგრეთვე, სასამოსლე დედა-შვილისთვის; სამცხე-ჯავახეთში – ერთი დიდი ხაჭაპური და ერთი ბოთლი თუთის არაყი; იმერეთში – 9 გომიჯის პური (ცხვებოდა უმარილო ცომისგან), ერთი ბოთლი ღვინო ან არაყი, ხაჭაპური, ქათმები და კოკრები; ფშავში, სადაც ამ წესს „სუფრის მიტანა“ ერქვა, – სანახავი კოტორი, თუშური ხაჭაპური; ხევსურეთში („მოსანახავი“) – ქადა, ქადის კვერი, კუბადი, ქინთით (ტიკით) არაყი; სამეგრელოში (ხეძღვინი – „ხელ-ძღვენი“) – შაქარი, პური, ხაჭაპური, ქათამი და აუცილებლად ერთი ბოთლი ღვინო, რომლის ერთი ჭიქა მელოგინეს უნდა დაელია, რათა ღონე მისცემოდა და ძუძუში რძე ჩადგომოდა.
* მგელკაცი – ნადირი, რომელიც, კახელთა რწმენით, კაციცაა და მგელიც; ერჩის ადამიანებს.
* ჴული / ბებერაჲ – ქართველ მთიელთა საახალწლო მორი – ძველი წლის ქართული სიმბოლო, რომელთანაც დაკავშირებული ფრიად საინტერესო რიტუალი არქაულ რწმენა-წარმოდგენებს ავლენს.
სვანები ახალიწლის წინა დღეს, რომელსაც შუშხვამს, ეშხვამს, ჲეშხვამს უწოდებდნენ, ტყეში ნაძვის, კაკლის ან მსხლის ხეს მოჭრიდნენ, გასხეპავდნენ. ასე დაამზადებდნენ ჴულს – საახალწლო მორს.
მეორე დღეს „... ორი მამაკაცი გაიდებდა მხარზე ჴულს, რომლის შუა ადგილზე ბავშვს მოათავსებდნენ (ეს ბავშვი თუ ბიჭი იყო, მაშინ ჴულს მხედრულად გადააჯდებოდა, ქალი კი მას მუცლით გადაეკიდებოდა) და ყველანი სახლში შედიოდნენ. კერიას გარს უვლიდნენ და თან გაიძახოდნენ: „ბომბღა, ბომბღა, ბეღლის კარზე დატვირთული, რიჩხ!“ ჴულზე შემჯდარ ბავშვს ყოველი მხრიდან ბწკენდნენ და ჩხვლეტდენ ისე გამეტებით, რომ ხშირად ბავშვი ატირდებოდა ხოლმე. ჴულს რომ კერიის გარშემო შემოატარებდნენ, შემდეგ სგირის (სახლის ქვემო სართულის – ნ. ა.) აღმოსავლეთის კედლის მარჯვენა სარკმელთან მივიდოდნენ და მის წინ ჴულის მზიდავნი უეცრად დაეცემოდნენ მიწაზე და ბავშვიც გადმოვარდებოდა. განთავისუფლებულ ჴულის ერთ ნაჭერს კერიაში შეუკეთებდნენ, სადაც ის ნელ-ნელა უნდა დამწვარიყო, მეორეს – ლიფანალისთვის (მიცვალებულთა დღისთვის – ნ. ა.) შეინახავდნენ, ხოლო მესამე პატარა ნაჭერს მომავალ კანდამდე (ახალწლამდე – ნ. ა.) ინახავდნენ.
სახლის უფროსი მივიდოდა ცეცხლში შეკეთებულ ჴულის ნაჭერთან, ჩაცუცქდებოდა, ჴულის ნაპირზე ნაჭშხუნს (ღორისქონიან კვერს – ნ. ა.) მოათავსებდა და შეუდგებოდა დანით მის ჩხვლეტას სიგრძესა და სიგანეზე ჯვრის სახედ. ამ დროს ის გაიძახოდა: "ყველა ღმერთის წყალობა, ყველა ღმერთის წყალობა, დიდი ღმერთის წყალობა, დიდი ღმერთის წყალობა, ადამიანის მშვიდობიანობა, ადამიანის მშვიდობიანობა, საქონლის სიმრავლე, საქონლის სიმრავლე, ეს ხორბალი, ეს ხორბალი, ეს ხარი, ეს ხარი, ეს ფური, ეს ფური, ეს ცხვარი, ეს ცხვარი, ეს ცხვარი, ეს ვაჟკაცი, ეს ქალი, ეს ქალი, ეს კიდობანი, ეს კიდობანი..." და მრავალ სხვა სიკეთეს ჩამოსთვლიდა. სვანს ეგონა, რომ რაც უფრო მეტ ჯერ გაიმეორებდა თვითეული მათგანის სახელს და რაც უფრო მეტჯერ დაჩხვლეტდა ნაჭშხუნს, იმდენად მეტი რაოდენობით და სიუხვით ექნებოდა წლის განმავლობაში ჩამოთვლილი სასურველი სიკეთე.
ბოლოს ჯვარედინად დაჩხვლეტილი კვერი ოთხად გაიჭრებოდა. ამას ელოდნენ მაყურებლებიც, მაშინვე მისცვივდებოდნენ და კვერის ნაჭრებს დაიტაცებდნენ.
ნაჭშხუნის შეჭმის შემდეგ სტუმრები სტოვებდნენ ოჯახს და ზოგი თავის სახლში წავიდოდა, ზოგი კი მეორე მეზობლის კარ-მიდამოს მიაშურებდა ჴულ-ის შეტანის წეს-ჩვეულების შესრულებაში მონაწილეობის მისაღებად“.
ვ.ბარდაველიძის მიერ სოფელ ფარში ჩაწერილი ეს რიტუალი სვანეთის სხვა სოფლებში გავრცელებულ ჴულთან დაკავშირებულ წეს-ჩვეულებებს მეტ-ნაკლები სიზუსტით ასახავს.
ზემოაღწერილის იდენტური რიტუალი, დამოწმებილი აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში, „ბებერაჲს“ სახელითაა ცნობილი. ბებერაჲ ანუ ტყეში მოჭრილი იფნის, მსხლის, ვაშლისა თუ სხვა ჯიშის ხის კარგად გასხეპილგასუფთავებული მორი უნდა ყოფილიყო.
მთიულეთში ბებერაზე აცხობდნენ ბედისკერებს; გუდამაყარში, ისევე როგორც სხვა რაიონებში, თაფლ-ერბოწასმულ („წელს ეს მოგვირთმევია, კულა სხვას მოგართმევთ-ო“) და ცეცხლში ჩადებულ ბებერას წვის პროცესში ნაპერწკალი არ უნდა გასცვენოდა, რადგან ეს ავის მომასწავებელი იყო. გუდამაყარში და ერწო-თიანეთშიც იცოდნენ ბებერაზე მომღიმარი ბიჭის, როგორც ბერ-მეკვლის, მხედრულად დასმა და დიალოგის გამართვა: შეკითხვაზე „რა მოგაქვს?“, ბერი (ბიჭი) პასუხობდა: „ღალიანობა, პურიანობა, წულიანობა, მშვიდობიანიობა, მრავალი ახალი წლის დასწრება როგორც კაცით და საქონლით, ისე ნახნავ-ნათესით“.
მთიულეთში ბებერას ტოტს ახალი წლიდან წყალკურთხევამდე ინახავდნენ, წყალკურთხევაზე კი დიასახლისი ბებერას ტოტს ახალწლიდან დაგროვებულ საქონლის ნაკელზე „დააყუდებდა“, ირგვლივ ბაგიდან ამოხვეტილ ჩალას მიაყრიდა და ცეცხლს წაუკიდებდა.
ჴულისა და ბებერაჲს რიტუალების გამოძახილია საახალწლო მკითხაობა-შეჯიბრის ერთი მეგრული წეს-ჩვეულება, რომელიც, თავის დროზე, თ. სახოკიამ აღწერა: „... ბასილას (საახალწლო პურს – ნ. ა.) სდებენ ბუკზე, ხოლო ცეცხლზე დაიჭერენ თხილის ჯოხს. ამ ჯოხის ერთი თავი მამრობითი სქესისას უჭირავს, ხოლო მეორე თავი – მდედრობითისას. როცა შუა ნაწილი ჯოხისა გაიწვება, და თითოეულს ჯოხის თითო ნახევარი შერჩება, ჯოხის ამ ნახევრით გარეთ გამორბის და ცდილობს, მეორე კარიდან პირველი შემოვიდეს სახლში. შემოვა თუ არა, ეს მივარდება ბასილას და დიდ ნაწილს მოსტეხს და ამნაირად გამარჯვება იმას დარჩება... ამ ჯობნა დამარცხებით შეუძლიათ იწინასწარმეტყველონ, თუ მომავალი წელიწადი რამდენად მოსავლიანი იქნება. თუ აჯობა მამაკაცმა – ამ წელიწადს სამამაკაცო საქმე ზღვად გასკდება: სიმინდი, ღვინო ბევრი მოვა, ხოლო თუ ქალმა გაიმარჯვა, უნდა მოველოდეთ „საქალო საქმის გამარჯვებას: უხვი მოსავალი იქნება აბრეშუმის პარკებისა, შინაური ფრინველი გამრავლდება, საჩოხე შალებს ბევრს მოქსოვენ ქალები და სხვადასხვა“.
სამეგრელოს რიგ რაიონში (ზუგდიდი, წალენჯიხა, ჩხოროწყუ, ხობი), სადაც ჯოხის (მას გველის ტაბუირებული სახელი – შურდინაფილი – „სულდაკარგული“ – ჰქვია) ნახევრებს ეზოს გარეთ აგდებენ, „სულდაკარგულის გადაგდებას“ უწოდებენ.
ჴულისა და ბებერაჲს იდენტურია ოსური დარან-ყადი, ჩეჩნური გულა და ინგუშური ნაჯი.
ქართულ, ოსურ, ჩეჩნურ და ინგუშურ საახალწლო მორთან დაკავშირებული წეს-ჩეულების ანალოგიურია ევროპის ხალხებში, განსაკუთრებით სამხრეთის სლავებში (სერბებში, ხორვატებში, სლოვენებში, ბულგარელებში) „ბადნაკის“, „ბადნჲაკის“, „ბადნიკის“, ლიტველებში „ფერფლის დღის“, უკრაინელებში „მორის“ სახელწოდებებით ცნობილი რიტუალები.
მაგალითად, სერბები მზის ამოსვლამდე ან მისი ჩასვლის შემდეგ ტყეში საზეიმოდ ჭრიდნენ მუხის ხეს, რომელსაც სამად ან იმდენ ნაწილად ყოფდნენ, რამდენი მამაკაციც იყო ოჯახში, და სახლში მზის ჩასვლის შემდეგ შექონდათ, ზედ ღვინოს, რძეს, თაფლს ასხამდნენ და ხორბლის მარცვლებს აყრიდნენ, შემდეგ ნელ-ნელა წვავდნენ (ზოგჯერ მთელი ორი დღე-ღამე), გამეტებით ურტყამდნენ (ძახილით: „ძველო ბადნაკო“ – Стари Баднак) და „ახალგაზრდა ბოჟიჩს“, „ახალგაზრდა ღმერთს“ (Мали Божиჰ, Млади Бог) ოჯახის ბედნიერებასთან ერთად, გაცვენილი ნაპერწკლების რაოდენობის ხარს, ცხენს, თხას, ღორს, სკას და სხვ. თხოვდნენ.
დაბერებული ბადნაკის, ბადნჲაკის (Стари Баднак), როგორც ძველი წლის განმასახიერებელი პერსონაჟის („ძველი ღმერთის“) საპირისპირო სახეა სამხრეთ-სლავური მითოლოგიური პერსონაჟი ბოჟიჩი (Млади Божи), დაკავშირებული ახალგაზრდობასთან, შობაახალწელთან.
ბოჟიჩის იდენტური პერსონაჟია ქართული ბერი, რომელსაც ძველ, „დაბერებულ“ წელიწადზე ბებერაჲზე, ბებერაზე და ძველი წლის სიმბოლოზე ჴულზე გადამჯდარი ბერ-მეკვლე ბავშვები განასახიერებენ. სწორედ ამიტომ ბებერაჲს შემოტანის შემდეგ, ოჯახის უფროსსა და დიასახლისს შორის გამართულ დიალოგში აღნიშნულია, რომ მოდის ბერი ბერობითა, რომელმაც ოჯახში „კაციანობა, საქონიანობა, კარგა ყოფნა და მხიარულება“ უნდა მოიტანოს.
ქართველი მკვლევარები საახალწლო მორს ფალოსის სიმბოლოდ განიხილავენ. ამ მოსაზრების სასარგებლოდ მეტყველებს მორის ფორმა და ზოგიერთ რიტუალში მისი სემანტიკა, მაგალითად, მეგრულ საქორწილო წესჩვეულებათა კომპლექსში მოქმედი თავწამახული მორი ე.წ. „სიძის შეშა“ (სინჯაში დიშქა) აშკარად ფალოსზე (უფრო ზუსტად სიძის პენისზე) მიუთითებს.
ქორწილიც და ახალი წელიწადიც ნაყოფიერების მოლოდინის დროა, როცა ფალიური ღვთაებები და სიმბოლოები აქტიურდებიან, მაგრამ ჴულთან და ბებერაჲსთან, ისევე როგორც, ზოგადად, საახალწლო მორთან დაკავშირებული რიტუალები არქეტიპული მითოლოგემის გამოძახილია და მათი ნაყოფიერებასთან კავშირი გვიანდელი გადააზრების შედეგია.
ის რომ მორი, ჯოხი არ არის მარტო ფალოსის სიმბოლო, კარგად მიანიშნებს ერთი აჭარული ხალხური დღეობა ე.წ. გარგნობა, რომელიც გველებისგან დაცვას ეძღვნება. იგი წითელ პარასკევს – აჭარულ ბზობას (მაჭახლის ხეობაში ძველი სტილით აპრილის პირველ პარასკევს – ზღვის კაცის გამოსვლის დღეს) ემთხვევა; იკრძალება შეშის მოტანა, რადგან, ადგილობრივთა რწმენით, გარგნობის დღეს გველები მოგზაურობენ, და მათი შიშით ტყეში ვერავინ შედის; გარგნობაზე სახლში შეტანილ შეშას გველი მოჰყვება და ოჯახს მთელი წელიწადი არ მოშორდება.
„გარგნობა“ ტერმინი უკავშირდება აჭარულ, გურულ და იმერულ დიალექტებში დადასტურებულ სიტყვას გარგანა „დიდი ჯოხი“, „მორი“ და გააზრებულია, როგორც გველის სიმბოლო.
ი.ტოპოროვის მიერ განხორციელებული ლინგვისტური ანალიზით, სავსებით მართებულად არის დადგენილი სერბულ-ხორვატულ-სლოვენურ-ბულგარული ბადნაკის ეტიმოლოგია – „გველი“. როგორც ჩანს, ასეთივე ეტიმოლოგიზირების საშუალებას იძლევა სვანური ჴულიც.
ჰ.ფეინრიხისა და ზ.სარჯველაძის „ქართველურ ენათა ეტიმოლოგიურ ლექსიკონში“ გაზიარებულია გ. კლიმოვის თვალსაზრისი და ხვლიკის ამოსავალ ფორმად აღდგენილია *მხულ-:ქართ.: მ ხ უ ლ- მ ხ უ ლ-ივ-ი „ხვლიკი“; ხვლ-იკ-ი (ახ. ქართ.), ლაზ.: მ ხ ო ლ, ხ ო ლ- მხოლ-ურ-ე, ხოლურ-ა „ხვლიკი“.
ტ. ფუტკარაძე უეჭველად მიიჩნევს სახელ ხვლიკისა და მისი მრავალრიცხოვანი ფონეტიკური ვარიანტების მომდინარეობას *ხ უ ა ლ- არქეტიპისაგან. არ არის გამორიცხული, რომ სვანური ჴულისთვისაც ეს არქეტიპი იყოს ამოსავალი. ჴულის, როგორც ხვლიკისა თუ გველის, სემანტიკურ წრეში შემოდის სვანური ჴურუ „ხვრელი“ (ხურელი), ხოლა „ცუდი“ და სხვ. აჭარული გველის დღის, „გარგნობისა“ (გარგანა – „დიდი ჯოხი“) და მეგრული საახალწლო მკითხაობა-შეჯიბრის სახელწოდების გარდა, ამ თვალსაზრისის სისწორეზე უნდა მიუთითებდეს ტერმინ ბებერაჲს, როგორც ძველი წლის სიმბოლოს, მნიშვნელობებიც: „მოხუცებული“, „დიდი ხნის“, აგრეთვე, „აბურცული წყალჩამდგარი წყლული ხელზე“, „ობობა“ (შდრ. აბებრება – კანის აბურცება, ტყავის აბურცება; დაბებრება – აბებრება, ტყავთ დაბურცება, ტყავის ადგომა, წყლულთ დაბურცება (საბა). ამდენად, ვფიქრობ, რომ ორივე საახალწლო მორი (ჴული და ბებერაჲ) რიტუალში გველს განასახიერებს, ხოლო საკუთრივ რიტუალი არქაულ მითოლოგემის – მსოფლიო ხის ფესვებთან მობინადრე გველის ცეცხლით (და/ან ჭექა-ქუხილის ღვთაების სხვა იარაღით – ცულით, შუბით, კომბლით და ა.შ.) განგმირვის გამოძახილია.
ბებერაჲსა და ბერის, ისევე როგორც ძველი ბადნაკისა და ახალგაზრდა ბოჟიჩის, ბინარულ დაპირისპირებაში შეიძლება, ჩვენთვის საინტერესო მითის წყვილი გმირების – გველისა და მისი მოწინააღმდეგის (ჭექა-ქუხილის ღვთაების) – ტრანსფორმირებული ურთიერთობა დავინახოთ; პირველს ეკუთვნის ძველი წლის უკანასკნელი დღე, მეორეს – ახალწლის პირველი დღე, როცა კოსმიური, მაორგანიზებელი საწყისი იმარჯვებს.
მითით ინსცენირებულ რიტუალში იოლი გასაგები ხდება, თუ რატომ ბწკენდნენ და ჩქმეტდნენ გამეტებით ჴულზე შემჯდარ ბავშვს, რატომ ჩხვლეტდნენ ჴულის ლემზირს – ნაჭშხუნს, რატომ დაათრევდნენ ლიტველები კარდაკარ მორს სკაბრეზული შეძახილებით, რატომ ხდებოდა უკრაინულ რიტუალში მორის სიკვდილისა და გაცოცხლების ინსცენირება: საახალწლო დღესასწაულის ადრეულ რიტუალურ სისტემებში სამსხვერპლო ცხოველსა თუ ადამიანს კლავდნენ, ანაწევრებდნენ და სხვადასხვა ადგილზე ფანტავდნენ იმ აზრით, რომ საბოლოოდ ქაოსი დაემკვიდრებინათ (მხოლოდ ქაოსიდან იყო შესაძლებელი შესაქმის დაწყება, ქაოსის ძალების თანდათანობითი დაძლევა და მის პარალელურად მიმდინარე სინთეზირება კოსმოსისა); შემდეგ მსხვერპლის ნაწილებს, რომლებსაც კოსმოსის ელემენტებთან აიგივებდნენ, კვლავ შეკრებდნენ და შეაერთებდნენ. სამყაროს ხატება მსხვერპლის სახით, თითქოს, იცვლება არარაობიდან აღმდგარ რეალურ სამყაროზე, რომელშიც ბრუნდება ორგანიზებულობა, ნაყოფიერება, სიცოცხლე, აღორძინება; იქმნება ახალი ქვეყნიერება, ახალი დრო, ახალი სოციუმი.
* ბერქათე სთაგი (ინგუშ. Беркате стаг – „ბარაქის მატარებელი“) – რჩეული, ფეხბედნიერი ადამიანი, რომელიც, ვაინახთა აზრით, ღვთიური მადლითაა მოსილი და ყველგან სიკეთესა და სიუხვეს თესავს.
ასეთ ადამიანებს იწვევდნენ მეკვლედ საახალწლოდ, საქმის წამოწყების წინ, საოჯახო ხასიათის დღესასწაულებზე. ბერქათე სთაგები სოფელში დიდი პატივით სარგებლობდნენ.
* მდებრის სუფრა / მდებივრის სუფრა – დედა-მდებიარის (დედამიწის სულის, ადგილის დედის/ფუძის ანგელოზის) სახელობის საწესო სუფრა, რომელსაც კახელები ყოველგვარი უბედურების (განსაკუთრებით მტრების, გველებისა და სხვათა შემოსევის) თავიდან აცილების მიზნით მართავდნენ. საამისოდ კლავდნენ იხვს (ზოგჯერ ცხვარს, დედალ-მამალ ქათმებს), მზესუმზირის ზეთით აცხობდნენ ქადას, ამზადებდნენ რძის შეჭამანდს და სუფრას ზედაშესთან ახლოს პირდაპირ მიწაზე შლიდნენ; სანთლების ანთებისა და საკმევლის კმევის შემდეგ, ლოცულობდნენ: „ფუძის ანგელოზო! შენი სახელი დალოცვილია. თუ ვინმეს რამე უნებლიედ ისე გაუკეთებია, როგორც წესი არ არის, აპატიე და მიუტევე“.
* ხარა (ყალ. Хара) – განსაკუთრებული მზერა, რომელიც, ყალმუხთა წარმოდგენით, ადამიანისათვის ძალზე საშიშია; ასეთი გამოხედვის მქონე გამთვალავ ადამიანზე იტყოდნენ: „ავი გამოხედვისაა“ (му харата).
ლ.ტუდევი წერს, რომ მონღოლებში არსებობს „თვალებით წყევლა“, ხოლო ტერმინი харал „წყევლა“ წარმომდგარია სიტყვიდან „მზერა“, „ხედვა“.
ყალმუხურ ენაში ბოროტი გამოხედვის მქონე ადამიანის აღსანაშნავად გამოიყენება ტერმინი му нудтჷ („ავი მზერა“).
* ფსჰჷნჷხა (აფხ.) – აფხაზური გვარების – ადლეიბას, აშუბას, არისთაას, ჩხუფიას, ხვატიშის, ქჲახირიფას, სიმსის, ჩიჩბას, საძბას, ციმცის, ბენიას, ამიჭბას, კვიწინიას, ჩეგემის, მარშანიას, ემუხვარის, ინალიფას, წანბას, ზუხბას, არძინბას, ტრაშის, აკაბას, აძინაას, პტიშისა და სხვათა ძირიხატი (ა-ნჷხა); მდებარეობს თანამედროვე აფხაზეთის ცენტრალურ მთიან ნაწილში (სოხუმის რაიონი).
საკუთრივ ფსჰჷ არის საერთო სახელწოდება იმ ადგილებისა (დონბეხი, ძონგა, ვიღძუ მუქურზა და სხვ.), რომლებიც მდ. ბზიფისა და მისი შენაკადების (ბავიუ, რეშავი) ხეობებს მოიცავს.
კავკასიის წყალგამყოფი ქედის სამხრეთ კალთებზე განლაგებული ფსჰჷ ოდითგანვე ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიიდან აფხაზეთისკენ მიდრეკილ მთიელთა პირველი სამოსახლო ტერიტორია იყო [შ. ინალ-იფას, ლ. აკაბასა და სხვა ავტორთა მიხედვით, ზემოჩამოთვლილი გვარების (და არამარტო მათი) წარმოშობა, გარდა მარშანიას, კვიწინიასა და ბენიასი (ეს უკანასკნელნი, როგორც ჩანს, მოგვიანებით არიან გააფხაზებულნი) ჩრდილოეთ კავკასიას უკავშირდება]. ფსჰჷში დამკვიდრებული, აქედან კი აფხაზეთის სხვადასხვა მხარეში გადასახლებული და საბოლოოდ აფსუებად ქცეული კავკასიელების ძირიხატი, ბუნებრივია, ფსჰჷსთან არის დაკავშირებული (ფსჰჷდან გადასახლებულები ადგილებზე ფსჰჷ-ნჷხას „წილებს“ აფუძნებდნენ).
ამიტომაც არის, რომ აფხაზთა და ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიის ხალხთა მსოფლმხედველობრივი მრწამსი გაჭრილი ვაშლივით გვანან ერთმანეთს, თუმცა საკრალური სივრცისა და საკულტო ადგილების ფორმირების თვალსაზრისით, აფხაზურ რეალობას ერთი მნიშვნელოვანი თავისებურება ახასიათებს: თანამედროვე აფხაზების ჩრდილო-დასავლეთ კავკასიიდან ჩამოსახლებულ წინაპრებს, მართალია, ჩამოყვათ იქაური მითოსური აზროვნება, მაგრამ ახალ სამშობლოში საკუთარ „რელიგიურ სივრცეებს“ კი არ ქმნიან, არამედ ადგილობრივ მკვიდრთაგან ითვისებენ „მზა“ საკრალურ სივრცეს, რომელიც ქრისტიანულ საკულტო ადგილებს უკავშირდება. ეს, უპირველესად, ქართული სახელმწიფო (ქრისტიანული) კულტებისადმი მათი გაუთვითცნობიერებელი განსაკუთრებული შიშით აიხსნება (მაგალითად, ფსჰჷს, დიდრიფშის ან ლაშკენდარის მთები მათთვის წმინდა მთები იმიტომ ხდება, რომ იქ ქრისტიან წმინდანთა სახელობის ტაძრებია დამკვიდრებული).
ჩამოსახლებულებს აქვთ ამ კულტების შიში, მაგრამ არ ესმით და მოგვიანებითაც, ახალ სამოსახლოში უკვე მკვიდრად მყოფნი, ბოლომდე ვერ იაზრებენ რა ქრისტიანობის არსს, მთაზე ასვლას და ეკლესიაში ლოცვას ეკრძალვიან და კავკასიელი მოძმეების დარად მხოლოდ მთის ძირში ლოცულობენ. საინტერესოა ასევე ის ფაქტი, რომ XX საუკუნის დასაწყისშიც კი აფხაზები ბიჭვინთის ღვთისმშობლის ტაძრის ეზოში მდგარ ხეებს შორის ლოცულობდნენ და არა საკუთრივ ტაძარში.
მსგავსი მაგალითების მოტანა მრავლად შეიძლება. ვფიქრობ, რომ ფსჰჷნჷხას კულტი დაკავშირებულია ფსჰჷში არსებულ ქრისტიანულ ტაძართან, რომლის ნაშთები ბოლო დრომდე იყო შემორჩენილი. ამასთან, რამდენადაც აფხაზურ ენაში ეკლესიის აღსანიშნავად გამოიყენებოდა სიტყვა „ა-ბაა“, მიმაჩნია, რომ ფსჰჷნჷხა და ფსჰჷში არსებული ა-ბაანიხა ერთიდაიმავე სალოცავს წარმოადგენს. ფსჰჷნჷხას შემთხვევაში საქმე გვაქვს ქართველებსა და კავკასიის ხალხებში არსებულ ტრადიციასთან, რომლის თანახმადაც ქრისტიანული ეკლესიები და სალოცავები ხშირად თავიანთი ადგილმდებარეობის მიხედვით იწოდებიან და არა წმინდანის სახელით.
* მეკეზისწვრე ანგელოზი (ხევს.) – სახლის მფარველი სული ხევსურეთში; ცხოვრობს საცხოვრებელი ნაგებობის თავხეზე და სახლს ყოველგვარი ზიანასაგან (ზვავისაგან, ხანძრისაგან და სხვ.) იცავს. ხალხი ამ სულის მიმართ დიდი პატივისცემით იყო განწყობილი და მას წელიწადში ერთხელ საკლავს უკლავდა. ამ წესს სახლის სანათლავი ერქვა.
მსხვერპლშეწირვის დროს ხუცესი შემდეგნაირად ლოცულობდა:
„ღმერთმა ადიდას შენ ძალი, შენ სახელ-სამართალი ამ სახლის მცაო, მფარაო მეკეზისწვრე ანგელოზო. შენად სამთავროდ, შენად გასამარჯოდ მაიჴმარი ეს სამსახური სახლის სანათლავი, შენ შენდ მეხვეწურთად სამეშვლოდ, სახოიშნოდ“.
* მჷჭშხი („მეფერხე“) – ახალწლის მეკვლე. სვანის ოჯახს ახალ წელიწადს რამდენიმე მეკვლე ჰყავდა, რომელთაგან ერთი ოჯახის წევრი, ანუ შინაური მეკვლე იყო, მეორე – გარეშე, ანუ სხვა ოჯახიდან მოსული და მესამე – ხარი.
* ბესიქე სალუვი (ნოღ. Бесикке салув) – საბავშვო ციკლის ნოღაური წეს-ჩვეულება – ახალშობილის აკვანში ჩაწვენის რიტუალი, რომელიც ჭიპის შეხორცებიდან რამდენიმე დღეში სრულდებოდა. ამ დრომდე ჩვილი ქსოვილის ან ქეჩის ძირის მქონე ყუთში (ел бесик) ეწვინათ.
ტრადიციის მიხედვით, აზიურ-კავკასიური ტიპის აკვნითა და მისი მოწყობილობით ბავშვს ბებია (დედის დედა) უზრუნველყოფდა. ნოღაელებს ღრმად სწამდათ კუნელის მაგიური დამცავი ძალის და ამიტომ აკვნის ერთი დეტალი მაინც ხის ამ ჯიშისგან უნდა ყოფილიყო დამზადებული. საამდღისოდ მოლოგინებულის დედამთილი იწვევდა ნათესავ და მეზობელ ქალებს. როგორც წესი, ბავშვს აკვანში დედის ნათესავი ქალი აწვენდა. ის აცმევდა პერანგს და ახვევდა ორ სახვევში: ერთში – წელამდე და მეორეში – წელს ზემოთ. შემდეგ ბავშვს ხელში აიყვანდა, აკვნის მაჯვენა მხარეს (მარცხენა უწმინდურად ითვლებოდა) დადგებოდა და ფეხებით სასთუმლისკენ სამჯერ დააწვენდა, თან დამსწრეებს ეკითხებოდა: „მარჯვნივ? მარცხნივ?“ ქალებს მისთვის არასწორო პასუხი უნდა გაეცათ. ეს იმისთვის კეთდებოდა, რომ „შაითნისთვის გზა-კვალი აებნიათ“. ბოლოს ჩააწვენდა და ნანას (бесик йырлар) უმღერებდა.
* მელა საღა (ვაინ. Мела сагIа) – „სისხლიანი მსხვერპლშეწირვა“ ვაინახებში. ყოველი ვაინახური ხატობა თუ სხვა სახის დღესასწაული, ისევე როგორც ნებისმიერი ხასიათის რიტუალი, იშვიათი გამონაკლისის გარდა, ამა თუ იმ ცხოველის მსხვერპლშეწირვით იყო თანხლებული. სამსხვერპლო ცხოველს ძირითადად წვრილფეხა საქონელი (ცხვარი და თხა), ზოგჯერ ხარი და ძროხა წარმოადგენდა. მსხვერპლშეწირვის რიტუალი სალოცავთან არსებულ სამსხვერპლო ადგილზე სრულდებოდა (წვიმის გამოწვევის ლოცვისთვის – მდინარისპირზე, მთის წვერზე ან თავისი სიწმინდით ცნობილი მიცვალებულის საფლავზე, მეხნაკრავ ადგილზე).
* ხალონი ქომი (ოს. Халоны ком) – „ყვავის სახელობის მარხვა“, რომელსაც გარკვეულ დღეებში ყოველწლიურად იცავდა კესაევების გვარი. აღნიშნული მარხვის დაწესების თაობაზე კესაევები ჰყვებიან შემდეგს: ერთხელ მათი გვარი რაღაც შემთხვევასთან დაკავშირებით ქუვდისათვის დიდ ქვაბში ხორცს ხარშავდა. როცა უკვე მოხარშული ხორცის ამოღებას შეუდგნენ, საიდანღაც ყვავი გამოჩნდა და, წინააღმდეგობის მიუხედავად, რამდენიმე ცდის შემდეგ ქვაბში ჩაფრინდა; ქვაბი გადმოაპირქვავეს და შიგ გველი აღმოაჩინეს. აქედან მოყოლებული კესაევებმა დაიწესეს რამდენიმე დღიანი მარხვა, რომლის დამთავრებისთანავე ცხვარს ან თხას კლავდნენ, აწყობდნენ ქუვდს და გვარის გადასარჩენად მოვლენილ ყვავს ადიდებდნენ.
სათანადო მასალებიდან ჩანს, რომ შორეულ წარსულში თანამედროვე ოსების წინაპრების რწმენა-წარმოდგენებში ყვავის კულტს მნიშვნელოვანი ადგილი უნდა სჭეროდა (ჩრდილოეთისა და ცენტრალური ოსეთის ბევრ სოფელში ყვავის მოკვლა დიდ ცოდვად ითვლებოდა).
ოსური წარმოდგენები ყვავზე, როგორც სასწაულმოქმედ ფრინველზე, უახლოვდება მეზობელი ქართველების (მოხევეების) მითოლოგიას, რომლის თანახმად ყვავი არის ჰიეროფანიის გამოვლენის ერთ-ერთი ნიშანი.
სწორედ ყვავის ღვთიური ქმედება ხდება უპირველესი სიწმინდის – სამების ტაძრის აშენების საფუძველი (საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში გავრცელებულია თქმულება ყვავზე, რომლის თავგანწირული საქციელი ქმნის წმინდა ადგილს, სადაც ხალხი ეკლესიას აშენებს და „ყვავის საყდარს“ არქმევს).
რა თქმა უნდა, არ არის შემთხვევითი, რომ ზემომოყვანილ თქმულებაში კესაევების გვარის გადამრჩენლად ყვავი გვევლინება (ხევსურული მითოლოგიით, კერძთან ერთად მოხარშული გველი წამლავს მთელ ოჯახს). კესაევების გადმოცემა ჯვარჩენის შესახებ ცნობას ბუნდოვნად ინახავს (გველიც და ყვავიც ძუარის ნიშანს წარმაოადგენს).
* მეჯალაფენი – ავსულები ხევსურთა რწმენაწარმოდგენების მიხედვით; ჩნდებიან კლდის ძირში ან წყლისპირზე და ერჩიან ადამიანებსა და შინაურ საქონელს. ამიტომაც ხალხი ასეთ ადგილებში სიარულს განსაკუთრებით ღამით ერიდება, რადგან, მათი რწმენით, მეჯალაფეთაგან დაწყევლილი ადამიანი დიდხანს ვერ იცოცხლებს.
* ოლიქ-ერი (ნოღ. Оьлик-эр) – მიცვალებულთა საუფლო ნოღაურ მითოლოგიაში. მდებარეობს ქვესკნელში, გამოყოფილია მდინარე თოიმადიქით (Тоймадык – „გაუმაძღარი“), რომელიც ადამიანთა ცრემლითაა სავსე.
ესაა და ეს, საიქიოს შესახებ სხვა ცნობები ისლამამდელი ნოღაური რწმენა-წარმოდგენებისათვის უცნობია.
* მიღო (ადიღ. Мыгъо) – უბედური, უშნო გარეგნობისა და ხასიათის, ცუდი ფეხის მქონე ადამიანი, რომელსაც ჩერქეზები რაიმე მნიშვნელოვანი საქმის წამოწყებაში (მაგ., პირველი ხნულის გავლების რიტუალში და სხვ. ღონისძიებებში) არ გაირევდნენ.
* ოჩოპინტე, ოჩოპინტრე (ხევს.), ოჩონპეტრე (თუშ.), ოჩოპინტრა (რაჭ.) – ნადირთ მწყემსი ქართულ მითოლოგიაში; განაგებს და მფარველობს ნადირს, განსაკუთრებით ჯიხვებს. თუ ოჩოპინტეს არ სურს, მონადირე ჯიხვს ვერ მოიხელთებს. ამიტომ, როცა იგი ჯიხვს ეპარება, აუცილებლად იტყვის: „ნადირთ მწყემსო ოჩოპინტევ, შენ გეხვეწები, მამეცი ჯიჴვთ თავი, მამაკვლიე! სულნი ხომ შენია ნადირთანი?! რას მააკლდების შენთ ნადირთ?“ ასე თხოვნის შემთხვევაში ოჩოპინტე გულმოწყალებას იჩენს და მონადირეს ხელცარიელს არ გაუშვებს. როცა ეს უკანასკნელი ნადირს მოკლავს, ხმამაღლა იძახის: „მადლობელი-ორ შენი, ოჩოპინტე, რო ჯიჴვი მამაკვლიე. რაც მე მოვაკალ შენთ ნადირთ, ორ ამოდენიმც მაგემატების! ნადირთ მწყემსობაიმც ნუ წაგერთმის, კლოვ მიამც კიდე შენგან ესრ ჴელიმც მამემართების! ჯიჴვებიმც გზაში ზედ შამამეყრების, კიდეგანაის წვერზეით ჯიჴვებიმც ნუ გათავდების, დღით ერთ რო მოგიკლ, ორიმც ქვე მაგემატების, ღაბერდის ეხში ჯიჴვთ ჴორციმც ნუ გამაილევის, არხოტივნებს ჯიჴვთაზე გამარჯვებაიმც ნუ მაეშლების!“
თუშების წარმოდგენით, „წმინდა ნადირს“– ჯიხვს, ფსიტს, ირემს, შველს – ორი მწყემსი ჰყავს. მათგან ქალს დალი ჰქვია, კაცს კი – ოჩონპეტრე. ისინი მორიგეობით მწყემსავენ ნადირს; ერთ წელს – ერთი, მეორე წელს – მეორე; როცა დალია მორიგე, იმ წელიწადს მონადირეს უჭირს. დალი ძალზე ფრთხილია და ძნელად, რომ მას ნადირი ვინმემ მოუკლას.
ოჩონპეტრე გულუხვია და მისი მორიგეობის ჟამს მონადირე იშვიათად ბრუნდება ხელცარიელი. „სანადიროებში, ღამის სათევი ეხების წინ, ახლაც შეამჩნევს კაცი წვრილად წაგრძელებული ალის ნაკვალევს. ეს სანადიროდ გასვლის წინ დალისა და ოჩონპეტრეს სამხვეწროდ ნანთები სანთლების ნაკვალევია“ (გ. ცოცანიძე).
რაჭველი მონადირეები სანადიროდ წასვლის წინ, სანადირო ადგილზე მისვლისა და უკან დაბრუნების დროს სანთლებს ანთებდნენ და ნადირთმწყემსსა თუ ნადირთპატრონს შემდეგი ლოცვით მიმართავდნენ: „ოჩოპინტრა ბედნიერო, ოჩოპინტრა მშვენიერო, მოგვეცი შენი მოწყალება, შენი ნამწყემსური ნადირი“. ლოცვის დასრულებისთანავე ამ შემთხვევისათვის სპეციალურად გამომცხვარ ხმელგანატეხს შეჭამდნენ.
რაჭის ზოგიერთ სოფლებში ოჩოპინტრა ნადირთპატრონის მთავარი თანაშემწე, ანუ ნადირთმწყემსია, ზოგან კი თავად არის ნადირთპატრონი. მონადირის წარმატებული ნადირობა დიდად არის დამოკიდებული ოჩოპინტრაზე და ამიტომ ლოცვაც მას მიემართება.
* ელგაცი, ელგჷცი (ინგ. Эльгац, эльгыц) – ვაინახური სამლოცველო ზოგადად (ძირითადად, ქრისტიანული ტაძარი), ასევე „სასახლე“, „სახლი“, „სადგომი“; სპეციალისტებს მნიშვნელობათა გრადაცია შემდეგი სახით წარმოუდგენიათ: ტაძარი, სამლოცველო > სახლი; მიიჩნევენ, რომ ინგუშური ელგაც, ელგჷც ნახური ფონეტიკის წესთა შესაბამისად სახეცვლილი ქართული (ბერძნული) „ეკლესია“ უნდა იყოს, რომელიც ნახურში ბევრად ადრე შევიდა, ვიდრე ჩეჩნური „ქილს“ (თურქ. Kilise „ეკლესია“), ან ინგუშური ქინაზ „ეკლესია“.
ელგაც, ელგჷც მეტათეზის შედეგია, რომელიც ნახურში ყველაზე გავრცელებული ხერხია არასასურველი ბგერითი კომპლექსის დასაძლევად (ეკლესია > *ეგლეს > * ელგეს > *ელგეც > ელგაც, ელგჷც).
გვხვდება ორი სახის ელგაცები: პირველს განეკუთვნება უშუალოდ ქართველების მიერ ან მათი მონაწილეობით სხვადასხვა პერიოდში აშენებული მცირე ზომის ეკლესიები, რომლებიც, ადგილობრივთა გადმოცემების თანახმად, თამარ მეფის (ვარიანტი: ერეკლე II-ის) აგებულია, ხოლო მეორეს – ვაინახებში გავრცელებული საგვარეულო საძვალეების – მიწისზედა აკლდამების – მსგავსი საკულტო ნაგებობები. აკლდამასა და სამლოცველოს შორის მხოლოდ ერთადერთი განსხვავებაა: აკლდამას შესასვლელის სახით კვადრატული ღიობი აქვს, სამლოცველოს – ჩვეულებრივი კარი.
* მოკილი, მეკილი (სვ.) – ხატის გასაღების, საგანძურისა და ხაზინის მცველი; ინიშნებოდა სახატო თემის მიერ. გარდა აღნიშნულისა, მოკილის მოვალეობას შეადგენდა ხატის შენობის დასუფთავება. მღვდლის (ბაპის) არყოფნის შემთხვევაში საღვთისმსახურო წესებს მოკილი ასრულებდა. ზოგჯერ ბაპიც თავად იყო.
* ძიქვა – “რძის ქვა“, მდებარე სოფელ მურჯახეთში (ჯავახეთი). ს.მაკალათიას აღწერით, წარმოადგენს 3, 2 მ-ის სიმაღლის მრგვალი ფორმის მუქ ნაცრისფერ ქვის სვეტს. მის გვერდით მდგარა (ამჟამად წაქცეულია) ასეთივე ფორმის, მაგრამ შედარებით მცირე ზომის (2, 6 მ.) ქვის სვეტი, რომელსაც ხალხი ლალიას (ბლუს) უწოდებს.
ძიქვაზე გამოსახულია მამაკაცისა და დედაკაცის სასქესო ორგანოები (პენისი და კტეისი) „განაყოფიერების მომენტში და ეს მოცემულია პრიმიტიულ ნახაზებში. ამიტომ მნახველი, ერთი შეხედვით, მას უფრო ქალის ძუძუს ამსგავსებს, და ხალხიც ამ ქვას ძუძუს ქვას უწოდებს. ძიქვაზე ფალოსის გამოსახულებას პირი დასავლეთისაკენ აქვს მიმართული. ლალიას ერთ გვერდზე ორი მრგვალი ნაჩვრეტი აქვს. შეიძლება მას წაქცეულ მხარეზედაც ჰქონდეს რაიმე გამოსახულება, მაგრამ ამ დიდი სვეტის გადაბრუნება და მისი გასინჯვა შეუძლებელია“ (ს. მაკალათია).
გადმოცემის თანახმად, ძიქვა და ლალია და-ძმანი ყოფილან. ერთხელ მურჯახეთს ლეკები შემოსევიან; ამ დროს დას ძმასთან, რომელიც იქვე ცხვარს აძოვებდა, სადილი მიჰქონდა. გზაზე დას ლეკები გამოდგომიან; შეშინებულს უთქვამს: „ღმერთო მე და ჩემი ძმა გაგვაქვავე, რომ მტერს ტყვედ არ ჩავუვარდეთ“. ღმერთს შეუსმენია და ქალიშვილი იქვე გაუქვავებია. ლეკებს მისთვის თოფი უსვრიათ; ძიქვას ტყვია თავში მოხვედრია (ძიქვას ამიტომ აქვს თავში ნაჩვრეტიო). როდესაც ძმას დაუნახია, რომ მის დას ლეკები მისდევდნენ, შიშისგან „დალალავებულა“ (ენა ჩავარდნია) და გაქვავებულა (ამიტომ მას „ლალია“ უწოდეს).
ძიქვასთან სალოცავად და სხვერპლშესაწირად ჩვილბავშვიანი ურძეო ქალები ხუთშაბათობით და კვირაობით (თათრის ქალები პარასკევობით), ძმებთან ერთად, მიდიან, თან „შავი საღრმთო“: შავი ფერის მტრედი, ქათამი, ბატკანი და სხვ. მიყავთ და ძიქვას ღამეს უთევენ (ძიქვასთან ბავშვიც მიყავთ, რათა იტიროს (იქნებ, ქვამ შეიბრალოს და დედას რძე მისცეს). დილით საკლავს დაკლავენ, თავ-ფეხს ძიქვას ძირში მიწაში დაფლავენ, ხორცს კი რომელიმე ღატაკ ოჯახს გაუგზავნიან. შემდეგ მუხლმოყრილი ქალები ძიქვას სვეტს სამჯერ შემოუვლიან, კოცნიან მას და რძის მოცემას ევედრებიან, თან ორი თითით კარაქს ჯვრის ფორმით ჯერ ქვას წაუსვამენ, შემდეგ ძუძუზე წაიცხებენ და თითებს ბავშვსაც პირში გამოავლებენ. როცა ამას მორჩებიან, ლალიასთან მივლენ და შეევედრებიან: „შენ მადლიანი ხარ, ღმერთსა სთხოვე და დაგალალა, ჩვენ მოგვეცი სათხოვარი, იმისი ძმა ხარ და რძე მოგვეცი“. ლალიასაც კოცნიან და მუხლის მოყრით შემოუვლიან.
წასვლისას ქალები ძიქვას მიწას წაიღებენ და მურჯახეთის საზღვარს ისე გაცდებიან, რომ სვეტებისკენ არ მოიხედავენ. შინ მისულები მიწას წყალში გახსნიან მასში დედა-შვილი იბანავებს. ურძეო ქალებს ორმოცი დღე ქმართან წოლა ეკრძალება. ძიქვასთან და ლალიასთან ხშირად უშვილო ქალები (ლალიასთან უშვილო კაცებიც) საწირ-საკლავით, მიდიან, ღამეს უთევენ და ევედრებიან: „ღმერთო, ნატვრა შემისრულე, ლალიავ და ძიქვავ, შვილი მომეცი“.
ს.მაკალათიას აზრით, ძიქვა და ლალია თავიანთი მოყვანილობითა და ფორმით წარმოადგენენ ფალოსის გამოსახულებას, რომელსაც, როგორც ნაყოფიერების მომნიჭებელს, ხალხი ეთაყვანება.
* ნალათ-თაში (ყარაჩ. Налат-таш – „ წყევლის ქვა“) – ექვსწახნაგოვანი ქვის კოლონა, რომელზედაც ყარაჩები უმსგავსო დანაშაულში მხილებულ ადამიანს მისი დაწყევლის რიტუალის შესრულებამდე აბამდნენ. ამავე მიზნით გამოყენებული ე.წ. „შავი ბოძი“ ხის იყო.
* დედოფალას დამარხვა – მაგიური ხასიათი მეგრული რიტუალი, დაკავშირებული ავადმყოფის ირაციონალური ხერხით მკურნალობასთან (შდრ. „ზერანი“). თუკი გათვალვით მოხიბლულ ადამიანს სათანადო შელოცვა ვერ უშველიდა, შემლოცველი ავადმყოფის ტანსაცმლის ნაჭრებისაგან დედოფალას შეკერავდა და სნეულთან ერთად ჩუმად ტყეში წავიდოდა; იქ მიწას ამოთხრიდა და დედოფალას შიგ ჩაფლავდა, თან იტყოდა: „როგორც ეს ვერ იქცევა ადამიანად და ვერც ადგება ადამიანის სახით, ისე შენს მავნეს არ ეაროს და არ ეცოცხლოს. შენ (ამბობდა გათვალულის სახელს) თავისუფალი იყავი“.
შემლოცველი ავადმყოფს ზურგზე ხელს გადაუსვამდა და კისერზე შეაბამდა ნათვალევის წამალს (სამეგრელოში ნათვალევის წამლად მიჩნეული იყო: ტყავის ან ქსოვილის ნაჭერში ჩაკერებული მგლის კბილი, წითელი ტყემლის ხის ქერქი, წითელი ვაშლის ხის ქერქი, მწვანე შაბი, კაჟის ნატეხი და რიგი ბალახების – ქრისტეს ბეჭდის, დედა-ბოსტანას, შავ ბალახასა და სხვ. ფესვები; აგრეთვე, ქაღალდზე დაწერილი და ჩვარში სამკუთხედად შეხვეული შელოცვის ტექსტი).

* ბჷრსკჷლი (აფხ.) – ეპიკური გმირი; დაიბადა ქალწულისაგან სასწაულებრივი ჩასახვით (ძველი ვარიანტების მიხედვით, ქალიშვილმა ჭამა დაფქული თავის ქალა, რომლის გამანაყოფიერებელმა ძალამ იგი დააფეხმძიმა. შდრ. აჭარული ფოლკლორის პერსონაჟის, რომპაპის, დაბადება).
აბრსკილი დროის მცირე მონაკვეთში გაიზარდა და გოლიათური ძალ-ღონის დაუმარცხებელი გმირი გახდა; იყო მტერთაგან აფხაზთა დამცველი და თავისი ხალხის მოჭირნახულე: მიწათმოქმედთა დასახმარებლად გვიმრასა და ეკალ-ბარდებს სპობდა; ისე გათამამდა, რომ თავი უზენაესის ტოლად ჩათვალა და მას ქედს არ უხრიდა; განრისხებული ღმერთის ბრძანებით გმირი შეიპყრეს და თავის ცხენთან ერთად ოჩამჩირის რაიონის სოფელ ჭლოუს ერთ-ერთ მღვიმეში რკინის პალოს მიაჯაჭვეს, მცველად, ერთი ვარიანტით, მაბზაკუნა (ადარგანწუხვა) მიუჩინეს, მეორეთი – დედაბერი.
აფხაზთა საყვარელი გმირი განთავისუფლებას ცდილობს, მაგრამ ამაოდ (ზოგი ვერსიით, თავს გაინთავისუფლებს, მაგრამ გამოქვაბულიდან გამოსული და დღის სინათლით დაბრმავებული გოლიათი მთებში მიდის).
აბრსკილი ტიპოლოგიურად ყველაზე ახლოს დგას, როგორც ჩანს, თავის დროზე სამეგრელოში ფართოდ გავრცელებულ და მოგვიანებით, თითქმის, მივიწყებულ გადმოცემათა გმირთან – ბერსკუასთან. ბერსკუას შესახებ მხოლოდ შვიდი ვარიანტია ჩაწერილი. ბერსკუა ყველა ნიშნით აბრსკილის იდენტური გმირია (მას, კალათში მწოლ ჩვილს, უშვილო მონადირე ხუტია მიუვალ მთაზე პოულობს და შინ მიჰყავს. ბავშვი მალე იზრდება და ხალხის ქომაგი ხდება: იცავს მტერთაგან, შველი ხვნა-თესვაში, დევთაგან მოიპოვებს ღომის მარცვლებს და ადამიანებს მის მოყვანას ასწავლის; ბოლოს, ერთი ვარიანტით, ღმერთს ეურჩება, მეორეთი წმინდა გიორგის; ამის გამო გამოქვაბულში ამწყვდევენ, საიდანაც ზოგჯერ დღესაც ისმის მისი გმინვა).
რამდენადაც თქმულება აბრსკილზე მხოლოდ აბჟუელ აფხაზებშია გავრცელებული (ბზიფის აფხაზებისთვისუცნობია), იმაზე მეტყველებს, რომ იგი საერთოაფხაზური მოვლენა არ არის. როგორც ჩანს, თქმულების სიუჟეტი ნასესხები უნდა იყოს ამირანიანის ტიპის საგმირო ეპოსის დასავლურქართული ვარიანტისაგან. საინტერესოა აბჷრსკჷლი და ბერსკუა სახელების შეპირისპირება, მითუმეტეს, რომ სკუა/სკილი/სკირი მნიშვნელობა არის „შვილი“, „ძე“ (ნ. მარი ა-ბჷრსკჷლ-ის სკილს სიტყვად (სკილი, სკირი) მიიჩნევს.
საეჭვოა გ.წულაიას თვალსაზრისი ამ და ბჷრ, ბერ- სეგმენტის სკვითური წარმომავლობის თაობაზე); უცნობია სახელის პირველი ნაწილის (ბჷრ, ბერ-) სემანტიკა.
* მწვადი – ნადირობის შემსწრე კაცისთვის კახელი მონადირის მიერ მიცემული წილი – ნადირის მხრის ხორცი ან ჯიგარი. ხალხის რწმენით, აღნიშნული ტრადიციის დამრღვევს ნადირობაში იღბალი წაუვიდოდა.
* ნართიფი / ნართიხუ (ადიღ. Нартыф/ Нартыху) – „ნართების ფეტვი“, – ასე უწოდებენ ჩერქეზები სიმინდს, რომელიც XIX ს-ში ჩრდილოეთ კავკასიის ბარის რაიონებში ერთერთ ყველაზე გავრცელებულ მარცვლეულ კულტურას წარმოადგენდა.
ეს ამერიკული მარცვლეული XVI ს-ში საქართველოში გამოჩნდა, საიდანაც მან ჩრდილოეთ კავკასიაში, კერძოდ, ჩეჩნეთის დაბლობის ნაწილში შეაღწია ( გამომდინარე სიმინდის ჩეჩნური სახელწოდებიდან хъаджикъа „ხორბალი მექადან“, ზოგიერთი მეცნიერი ფიქრობს, რომ ეს კულტურა ადგილობრივი პილიგრიმების მიერ მექადან არის ჩამოტანილი, რაც სარწმუნო არ ჩანს). ვარაუდობენ, რომ დაახლოებით ამავე პერიოდიდან სიმინდი მოჰყავდათ ჩრდილოდასავლეთ კავკასიაში მოსახლე ჩერქეზებსაც, რომლებთანაც მას საქართველოდან ან თურქეთიდან უნდა შეეღწია.
ყურადღებას იპყრობს აღნიშნული კულტურის როგორც ადიღური (нартыф/нартыху), ისე ბალყარულ-ყარაჩაული (нартюх – ნასესხებია ყაბარდოულისაგან) და ოსური (нартхор – „ნართების ქერი“) სახელწოდებები. აშკარაა, რომ, ტაროსა და მარცვლის სიდიდის გამო, ხალხმა სიმინდი მითიურ გოლიათ გმირებს – ნართებს დაუკავშირა, რაც ამ კულტურის აღმნიშვნელ ტერმინში აისახა.
* ომორგუალე ორომე – „სამგლოვიარო ორმო“, რომელშიც მეგრელი ქალი გარდაცვლილ ქმარს ორმოცამდე გლოვობდა. წარმოადგენდა კვადრატული ფორმის (დაახლ. 1.5 X 1.5 მ.) ორმოს, რომლის სიღრმე მგლოვიარის სიმაღლეს დაახლ. 0.5 მ. იყო ჩაცდენილი.
ორმოს, რომელსაც ფიცრის ნაჭრები ეხურა (წვიმიან ამინდში ან ზამთარში ფიცრებზე ჩალას აწყობდნენ), შემოვლებული ჰქონდა ან დაახლ. 1 მმდე სიმაღლის წნული ღობე, ან მის მთელ პერიმეტრზე ქვები ელაგა.
მიცვალებულის დასაფლავების დღიდან ორმოცამდე მგლოვიარე ცოლი ამ ფაცხაში, რომელიც წინა ეზოს რომელიმე კუთხეში იყო გათხრილი, ჯორკოზე იჯდა და მხოლოდ წყალსა და პურს (მჭადს) ჭამდა. ჭირისუფლები ქვრივს მალულად მორიგეობით ღამეს უთევდნენ.
სამეგრელოში დღესაც კი ძალზე დიდ ლანძღვად მიიჩნევა თქმა: „ორმო გამსკდარი“ (ორომე გოხარცქილი); იტყვიან ქალზე, რომელმაც უკადრისი საქციელი ჩაიდინა ან ქმრის გარდაცვალების შემდეგ გათხოვდა. როგორც ჩანს, იგი „სამგლოვიარო ორმოსთან“ არის დაკავშირებული.
* პირ-დოვდანი (სომხ. Պիր-դովդան – „წმინდა დოვდანი“) – სომხეთის მთიანეთში, დაბაქლუს უღელტეხილის ქვემოთ, მდ. ოხჩი-ჩაის მხარეს მდებარე მუსლიმთა სალოცავი.
ეს საკულტო ობიექტი განსაკუთრებით იმით არის საინტერესო, რომ მას თაყვანს სცემდნენ როგორც მაჰმადიანი თურქები, ისე ქრისტიანი სომხები. აქ ზღუდეშემოვლებულ ოთხკუთხა ეზოში რამდენიმე ნაგებობაა, მათ შორის ორი სამლოცველო, რომელთაგან შედარებით დიდში, კამაროვანი შენობის მრგვალ დარბაზში „წმინდანის“ (პირის) საფლავია განთავსებული.
გადმოცემის თანახმად, ეს არის ქრისტიანი განდეგილის – დავითის – საფლავი, სადაც სასწაულები ხდებოდა. აქ მუსულმანთა ბატონობის დამკვიდრების შემდეგ, საფლავს ყურანის მიმდევრები დაეპატრონნენ და მას სახელიც გადაარქვეს. გამვლელები ამ საფლავთან ჩერდებოდნენ და, ვიდრე უღელტეხილს შეუდგებოდნენ, სანთლებს აანთებდნენ და წმინდანს მშვიდობიანი მგზავრობაში შველას ევედრებოდნენ.
* რიგი – მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული დამარხვის შემდგომი საწესო სუფრების (მათ შორის მეშვიდე დღის, ორმოცის, წლისთავის და სხვ.) საერთო სახელწოდება აღმოსავლეთ საქართველოში.
* სამძახის დაკვეთა – დასჯის ხევსურული წესი, რომელიც დანაშაულში (სამარცხვინო საქმე, ბრძოლის ველის მიტოვება, ღალატი, ქალ-რძალში რაიმე „უკუთვნილო საქმის“ ჩადენა და სხვ.) ეჭვმიტანილი პირის მიმართ რიგი მკაცრი ზომების განხორციელებას ითვალისწინებდა და სათანადო რიტუალით იყო თანხლებული. თუკი ვინმე საქვეყნო სამარცხვინო საქმეს ჩაიდენდა, თემი შეიკრიბებოდა და სამძახს უკვეთავდა: დაკლავდა საკლავს, დაარისხებდა მათ, ვინც დამნაშავეს ქალს მიათხოვებდა, ან მისთვის შუაკაცობას გასწევდა. სამძახდაკვეთილი შეიძლებოდა ყოფილიყო ერთი კომლი ან უფრო დიდი ნათესაური გაერთიანება (მაგ., მამა). რამდენადაც დასჯის ეს წესი დანაშაულზე კოლექტიურ პასუხისმგებლობასაც გულისხმობდა, სამძახდაკვეთილებთან დამოყვრებას (საქორწინო კავშირის გაბმას) ვერავინ გაბედავდა. სამძახდაკვეთილობა, ყველაზე მცირე, ერთ თაობაზე მაინც ვრცელდებოდა, შემდეგ კი კაც-შუაკაცის ძალით და ჯვარში საკლავ-შეხვეწნით სამძახი უნდა აეხსნათ.
* ა-ფსუა (აფხ.) – აფხაზი. ნართულ გადმოცემებსა და ზღაპრებში დასახელებული ერთადერთი ხალხი (მაგ., გოლიათი მხვნელი ბჟაიუა-ბჟაძა ნართების უმცროს ძმას, სასრიყვას, „საწყალ აფხაზს“ უწოდებს; ზოგჯერ დევები გმირს ვერ ხედავენ, მაგრამ გრძნობენ „აფხაზის სუნს“). ა-ფსუა აფხაზთა ავტოეთნონიმია, რომელიც ყველაზე დამაჯერებელი ეტიმოლოგიით „მოკვდავ ადამიანს“ ნიშნავს.
* ნასან უთულხი (ყალ. Насан уттулх – „ასაკის გაზრდა“) – სიცოცხლის გახანგრძლივების ყალმუხური წეს-ჩვეულება.
ყალმუხთა რწმენით, არსებობს „საშიში წლები“ – მოსაფრტილებელი ასაკობრივი ზღვრები – 13, 25, 37, 49 და ა.შ. (ეფუძნება 12 წლიანი ციკლის გამოთვლებს; ამასთან, საშოში ყოფნის პერიოდი ითვლება, როგორც სიცოცხლის პირველი წელიწადი). ამიტომ ყოველი 12 წლის შემდეგ აუცილებელია ნასან უთულხის შესრულება. არსებობს „საშიშ წლებში“ ავადმყოფობის, სიკვდილისა და სხვა უბედურების თავიდან აცილების რამდენიმე ხერხი: საამისოდ, ქალები პერანგს საყელოს მოაჭრიან და, ძველ წინდებთან ერთად, სამი გზის გაზასაყრზე ან სტეპში მიწაში ჩაფლავენ.
მამაკაცები მიდიან ნასან უთულხის შესრულების მცოდნე პირებთან და თან გაცვეთილი პერანგი, ერბო, არაყი, ბორცოგი (ფიგურული პური) და ტკბილეული მიაქვთ. ღვთისმსახური კითხულობს ლოცვებს, რის შემდეგაც პერანგს სულს შეუბერავს და საყელოს შეაჭრის. სხვა ხერხის მიხედვით, ცომისგან ამზადებენ ადამიანის ფიგურას, რომელშიც ხელ-ფეხზე მოჭრილ ფრჩხილებს არჭობენ. შემდეგ ამ ფიგურას ადამიანის მთელ სხეულზე (თავიდან ფეხების ჩათვლით) გაატარებენ. ამ მოქმედებით თითქმის სრულად დუბლირებულია „სიცოცხლის სულის გამოსყიდვის“ (äмн дзалих) ლამაისტური წესი, რომელიც ავადმყოფობის დროს სრულდება ადამიანის სიმბოლოსთვის სნეულების გადაცემას გულისხმობს. საკუთრივ ნათან თულუხის წესში გამოყენებული ფრჩხილები განვლილი სიცოცხლის წლების სიმბოლოა.
სიცოცხლის გახანგრძლივების წესის მეოთხე ვარიანტი შედარებით რთულია: ცომისგან მზადდება ადამიანის ფიგურა; აუცილებელი შელოცვების წარმოთქმის შემდეგ, ორი ვერცხლის მონეტით პერანგს საყელოს სიმბოლურად „მოაჭრიან“; საამისოდ სპეციალურად არჩევენ კენტი რიცხვის მონეტებს (მაგალითად, 3 და 15 კაპიკიანს), რათა ორივემ ერთად შეადგინოს ლუწი რიცხვი, რომელიც ყოველთვის ორ ნაწილად იყოფა – ადამიანისა და ღვთაებისათვის; დააფენენ პერანგს, რომელზედაც განალაგებენ ადამიანის ფიგურასა და მონეტებს და მათ გარშემო ცხრა სხვადასხვა სახის საკვებს მოათავსებენ; შემდეგ ყოველივე ამას სტეპში ან ღრმა წყალში გადაყრიან.
დაბოლოს, მეხუთე ვარიანტი: „საშიშ ასაკში“ მყოფი ადამიანი ვალდებულია ერთი წლის განმავლობაში ატაროს მატყლის თეთრი წინდები, რომელის წინა, ფრჩხილებს ზემოთა ნაწილი შავია.
* მრანჷჰვა (აფხ. „მზის ლოცვა“) – აფხაზებში მზის სახელობის ლოცვა დიდმარხვის პირველ ორშაბათს ღვთაება აითარისადმი მიძღვნილ მსხვერპლშეწირვათა რიგში, ე.წ. „აითარნიჰვაში“ გამართული სავალდებულო ლოცვა იყო, რომელიც მხოლოდ „მთვარის ლოცვის“ შემდგომ სრულდებოდა. მლოცველი ხელში აიღებდა მზის ფორმის კვერს, გვერდით დაიყენებდა ოჯახის ქალებს და იტყოდა: „შენ, მზეო, დიდი აითარის დიდო წილო, ნუ მოაკლებ წყალობას ჩვენი ოჯახის ქალებს, გაგვიმრავლე საქონელი და ბარაქა მოგვეცი!“ აფხაზებს სწამდათ, რომ მზე მდედრობითი სქესის ცოცხალი არსება იყო და ქალების მფარველად თვლიდნენ.
* საფლავის ახდა (ხევს.) – ძველ საფლავში ახალი მიცვალებულის დასაფლავების ხევსურული წესი. იცოდნენ პირველი დაკრძალვიდან 7-10 წლის შემდეგ.
* ზადალესქი ნანაჲი ბარაგბონი (ოს. Задаелескы Нанайы баераегбон – „ზადალესქელი დედის დღესასწაული“) – სოფელ ზადალესქში მცხოვრებ ქალთა ყოველწლიური დღეობა, რომელიც ივლისის თვის მესამე შაბათს აღინიშნებოდა. აღნიშნული კულტის წარმოშობასთან დაკავშირებულია შემდეგი თქმულება: ოსთა წინაპრების სამოსახლოში მონღოლ-თათართა შემოსევის დროს ერთმა ხნიერმა ქალმა (ასაკოვან ქალებს ოსები მოფერებით, როგორც წესი, ნანას – „დედას“ უწოდებენ) ობოლი ბავშვები შეკრიბა და მალულად მთაში წაიყვანა, რათა ისინი უცილობელი დაღუპვისგან ეხსნა. ქალი ბავშვებს ველური ხილითა და მცენარის ფესვებით კვებავდა.
ერთ მშვენიერ დღეს ნანა ბავშვებთან ერთად ზადალესქში, თექიევების გვარში აღმოჩნდა. თექიევებმა ისინი მიიღეს, საერთო სახლი აუშენეს და ყოველმხრივი დახმარება აღმოუჩინეს. დრო გადიოდა. ბავშვები გაიზარდნენ. ქალიშვილები გათხოვდნენ, ვაჟები დაქორწინდნენ და ნანას ოჯახიც მრავალრიცხოვანი გახდა. ნანას სიკვდილის შემდეგ, მასზე შეყვარებულმა სოფელმა ქალის სახლი სამლოცველოდ აქცია და იმ დღიდან მოყოლებული ზადალესქელი ნანას სახელობის დღეობა დაიწესა. ოჯახებს, რომლებსაც წლის განმავლობაში ქალიშვილები შეეძინათ სალოცავში მიჰყავთ ზვარაკი, სწირავენ რიტუალურ ღვეზელებს, ლუდსა და არაყს. ლოცვის დროს ნანას შესთხოვენ ბავშვებისა და ახალგაზრდების მფარველობას, მათ დაცვას ავადმყოფობისა და სხვა უბედურებისაგან. ნანას კულტი, შესაძლებელია, უკავშირდება ზადალესქში ერთ დროს არსებულ მარიამ ღვთისმშობლის სახელობის სალოცავს.
*
*
*
წყარო: ანთელავას კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები.