x
მეტი
  • 29.03.2024
  • სტატია:134047
  • ვიდეო:353919
  • სურათი:508247
კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები – IV ნაწილი

image* თჰაჭეღი (ადიღ. ТхьэчIэгъ/тхьэщIагъ - „ღვთის ქვეშ“) – საკრალური სივრცე, საკულტო ადგილი ადიღური რწმენა-წარმოდგენების მიხედვით. ასეთ სივრცედ მოიაზრებოდა ის ტერიტორია, სადაც წმინდა კორომი (тхьэчIэгъ/тхьэщIагъ мэз) ან წმინდა ხე იყო განთავსებული.
ჩერქეზთათვის თჰაჭეღი ცვლიდა ტაძარს: იქ ლოცულობდნენ და სწირავდნენ მსხვერპლს. ჩერქეზეთში ცალკეული ხეები და კორომები უზენაესი ღმერთის თჰაშხოს, მცენარეული სამყაროს, ბარაქისა და ნაყოფიერების ღვთაების (თჰაღალეჯის), ჭექაქუხილის ღმერთის -შიბლეს, მსხვილფეხა საქონლის მფარველის – ახინის და სხვა ღვთაებების სახელობისა იყო. წმინდა კორომი ან წმინდა ხე, თითქმის, ყველა გვარს, ყოველ სოფელს ჰქონდა. აქ მოდიოდა ხალხი თავისი ღმერთებისათვის დახმარების სათხოვნად, როცა საჭირო იყო ინდივიდის, გვარისა თუ სოფლისთვის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღება; განკურნების მიზნით, ლოცულობდნენ და მსხვერპლს სწირავდნენ ავადმყოფები, რომლებიც ხეებზე ქსოვილის ნაჭრებს ჰკიდებდნენ.
საკულტო მსახურების გარდა, თჰაჭეღში შესვლა და ხის (ხეების) ხელის ხლება არა ჰხამდა (шIоэп). იქ შესული დამნაშავე კი, თავშესაფარს იძენდა და მდევართაგან დაცული ხდებოდა.
უნდა ითქვას, რომ ჩერქეზთა ეთნოკულტურაში ხის კულტს იმდენად დიდი ადგილი ეკავა, რომ მათი რწმენა კეთილისმყოფელ და უკეთურ ხეებსაც კი განარჩევდა. ადიღებში საკულტო თაყვანისცემით სარგებლობდა არამარტო ნაყოფისმომცემი ხეები. ისინი განსაკუთრებულ პატივს მუხის ხეს მიაგებდნენ.
ა.შორთანოვი ასეთ დამოკიდებულებას იმით ხსნის, რომ ტყის მასივში ძირითადი ადგილი მუხას ეკავა, გამოირჩეოდა ზომებითა და სიცოცხლის ხანგრძლივობით, კიდევ იმიტომაც, რომ ყველაზე ხშირად მეხის დაცემის ობიექტი სწორედ ხის ეს ჯიში ხდებოდა, რაც ჩერქეზთა წარმოდგენით, ღვთაებრიობის მომასწავებელი ნიშანი იყო; ჭექა-ქუხილის ღვთაების კერპი მუხის სახით აღიქმებოდა და ამიტომაც მის სამკვიდროდ მუხნარს აღიარებდნენ.
განსაკუთრებული დამოკიდებულება შეიმჩნეოდა კუნელთან მიმართებაშიც. კუნელისგან მზადდებოდა ღვთაება სოზარეშის სიმბოლოც. ავსულთაგან დაცვის მიზნით, მისგან კეთდებოდა მუჯრა, ღობე, ამულეტი; ითვლებოდა, რომ ყველაზე ბედნიერი ადამიანები კუნელის აკვანში აღზრდილები იყვნენ.
ბედნიერ მცენარედ ითვლებოდა კაკლის ხე, მაგრამ მასთან დამოკიდებულება გარკვეულ სიფრთხილეს მოითხოვდა: არ შეიძლებოდა მისი დარგვა ეზოში, განასაკუთრებით მცირერიცხოვანი გვარის წარმომადგენლისთვის; არა ჰხამდა ხის ტანზე ცულით კაკუნი, რადგან ასეთ შემთხვევაში ხე უკონტროლოდ გაიზრდებოდა; კოშმარული სიზმრის გამო, კაკლის ხის ძირში ძილიც იკრძალებოდა. შაფსუღები კაკლის ხესა და მის ნაწილებს სამკურნალო პრაქტიკაში აქტიურად იყენებდნენ. ადრე გაზაფხულზე, ხვნა-თესვის დაწყების წინ სოფლის მოსახლეობა კაკლის ხესთან იკრიბებოდა, მოჰქონდათ შესაწირი და, შეჰყურებდნენ რა ხეს, ღმერთის სადიდებელს აღავლენდნენ, ხის ფესქვეშ გასასვლელს გათხრიდნენ, მასში ჯერ თავად გაძვრებოდნენ, შემდეგ კი საქონელს გაატარებდნენ იმ რწმენით, რომ ყველა ავადმყოფობა და უბედურება ფესვქვეშ დარჩებოდა. ბოლოს, გასასვლელს მიწით ამოავსებდნენ.
თავისი სიმბოლური მნიშვნელობა ჰქონდა კაკლის ხის ნაყოფსაც. ნიგოზი იხსენიებოდა საბავშვო და საქორწილო ციკლების წეს-ჩვეულებებში წარმოთქმული კეთილის სურვების ფორმულებში. საახალწლო დღესასწაულის დროს იცოდნენ საწესო თამაში ნიგვზით. იმ სახლში, სადაც დანიშნული ქალიშვილი ცხოვრობდა, მისი თანატოლი გოგონები ერთმანეთს ეჯიბრებოდნენ საწესო თამაშში, რომელსაც „კაკალი“ ეწოდებოდა და რომელიც სასიყვარულო და ნაყოფიერების მაგიასთან იყო დაკავშირებული. კაკალი იყო რიგი სპეციფიკური საგნების დასამზადებელი მასალა.
ქორწილში გამართული დოღისთვის ყაბარდოელები ამზადებდნენ „კაკლის პერანგს“ (дэ джанэ), „კაკლის ქუდს“ (дэ пыIэ), „კაკლის მათრახს“ (дэ лъахъэ), „კაკლის ჯოხს“ (дэ баш), რომლებსაც გამარჯვებულები პრიზის სახით ისაკუთრებდნენ.
დასავლელ ადიღებში კი დოღში გამარჯვებულის პრიზებად განსაკუთრებული პოპულარობით კაკლის მათრახი (дэжъые къамыщ) და დროშა (дэжъые быракъ) სარგებლობდა. კაკლისგანვე მზადდებოდა სხვა სარიტუალო საგნებიც.
უკეთურ მცენარეთა რიცხვს განეკუთვნებოდა ნეკერჩხალი, შინდი, ბალამწარა: საცხოვრებელი და სამეურნეო დანიშნულების ნაგებობებში ამ ჯიშის ხეების სამშენებლო მასალად გამოყენება იკრძალებოდა.
ფოლკლორული ტექსტებისა და ეთნოგრაფიული მასალების ანალიზი მოწმობს, რომ ადიღურ მითოპოეტურ შეგნებაში ჩამოყალიბდა რწმენა-წარმოდგენათა მთელი სისტემა, რომელიც ხის ფუნქციონალური მნიშვნელობისა და მითოლოგიური სიმბოლიკის აქტუალიზაციას ახდენს.
* იავნანა – ყვავილ, წითელა და სხვა ბატონებისათვის განკუთვნილი საგალობელი, იგივე „ბატონების ნანა“ (აღმოსავლეთ საქართველოში) და „საბოდიშო“ (დასავლეთ საქართველოში). განსხვავებით აკვნის ნანასაგან, რომელიც ერთხმიანი სიმღერაა, ინდივიდუალურად სრულდება და უპირატესად იმპროვიზაციული ხასიათისაა, იავნანა წარმოადგენს სინთეტური ფორმის გუნდურ ორ-სამ ხმიან სიმღერა-საგალობელს (რაჭაში ერთხმიანიცაა), რომელსაც თავისი განსაკუთრებული მუსიკალური და პოეტური ტექსტი გააჩნია.
იგი ზოგ შემთხვევაში საწესო ცეკვის თანხლებით ყვავილით, წითელათი და სხვა სახადით დაავადებულ ბავშვთან „ბატონებისა“ და მათი დედის პატივსაცემად სრულდებოდა. საყურადღებოა ისიც, რომ იავნანას ჰანგი გამოყენებულია აგრარულ კულტებთან დაკავშირებულ სიმღერა-საგალობლებში (მაგალითად, გონჯალაზარე, დათოს ფერხული, ზემყრელო, ლაშარის სიმღერა და სხვ.) და თავისი ძირებით მუსიკალური კულტურის აღმოსავლურქართულ წრეს უკავშირდება, ამასთან, ზოგადქართულ ინტონაციურ არეში ექცევა.
პირვანდელი საწესო ფუნქციის დაკარგვის შემდეგ, იავნანა აკვნის ნანასთან გაიგივდა. საინტერესოა აღინიშნოს, რომ, ქართველების მსგავსად, „ბატონების ნანასა“ და „აკვნის ნანას“ ერთმანეთისაგან კავკასიის სხვა ხალხებიც ( აფხაზები, ჩერქეზები, ოსები და სხვ.) განარჩევდნენ და მათ განსხვავებული ტერმინებით აღნიშნავდნენ.
* ხოჯობაია-ფუჯობაია (მეგრ. „ხარობია-ფურობია“) – მეგრული საგაზაფხულო ეროტიკული თამაში, რომელშიც მოწიფული ასაკის გოგო-ბიჭები მონაწილეობდნენ; ახალდათესილი მინდვრის ერთ მხარეს, სიმაღლის მიხედვით, გოგონები გამწკრივდებოდნენ, მეორე მხარეს – იმავე რაოდენობის ბიჭები (მათ შორის მანძილი სახნავ-სათესი ფართობის მოცულობაზე იყო დამოკიდებული). მოპირდაპირე მხარეები ოთხზე დადგებოდნენ: ბიჭები კუროებივით ბღაოდნენ, გოგონები – ძროხებივით.
ასე დაოთხილი ახალგაზრდები, უკანალის თამაშით, ერთმანეთისკენ ილტვოდნენ; მიახლოებისას ჯერ უკანალებს შეარკინებდნენ, შემდეგ კი „ხარები“ “ფურებს“ მოეკიდებოდნენ და ზედ წაქცევამდე ესხდნენ. გამარჯვებულად ის წყვილი ითვლებოდა, რომელიც ყველაზე ბოლოს წაიქცეოდა.
ამ თამაშის ერთ-ერთი აღმწერი წერს: „რომ იცოდეთ, ახალგაზრდებს ტილოს გრძელი პერანგის გარდა, არც ზემოთ და არც ქვემოთ, სხვა არაფერი ეცვათ. გასაკვირი ის არის, რომ ასეთი სათუთი (საციცამო) თამაშიდან, როგორც გადმოგვცემენ, მხოლოდ ერთადერთი შემთხვევა იყო, როცა ვინმე ფელანგიას ნამუსი აუხდია პარტნიორისთვის. ფელანგია დაუსჯიათ: მისთვის სამი წლის განმავლობაში ახალგაზრდობის თავყრილობებში მონაწილეობა აუკრძალავთ“ (ი. ქობალია).
ეს აშკარად მაგიურ-ეროტიკული თამაში, როგორც ჩანს, მოსავლის ნაყოფიერების გაზრდას ემსახურებოდა. იგი პარალელს პოულობს არაერთი ხალხის ყოფაში დამოწმებულ წეს-ჩვეულებებში, რომლებიც ახალგავლებულ ხნულზე სექსუალური სცენების გათამაშებას, ზოგჯერ კი სქესობრივ აქტის განხორციელებას ითვალისწინებდა.
image
* მადიზანი ძუარი (ოს. Мадизæны дзуар – „მადიზანის ღვთაება“), დაგომი ზარონდ ვასთირჯი (Дагомы зæронд Уастырджи – „დაგომის ძველი ვასთირიჯი“) – ალაგირის ხეობის სოფელ დაგომის მფარველი, რომელიც მთელს ოსეთში იყო ცნობილი.
აქ, მადიზანის მოედანზე, ვერტიკალურად აღმართული ქვა ღვთაების სალოცავს წარმოადგენდა. აღნიშნულ სალოცავთან ხდებოდა ალაგირისა და ქურთათის ხეობებში მცხოვრებ მოსისხლეთა შერიგება, რასაც თარხონი ლაგთები (შუამავლები) აწარმოებდნენ.
მადიზანი ძუარზე იყო დამოკიდებული საქმის წარმატებით დასრულება. როგორც ეს სალოცავის მეორე სახელიდან ჩანს, მადიზანი ძუარი ვასთირჯის ანუ წმინდა გიორგის კულტს უკავშირდება და რამდენადაც ეს უკანასკნელი ოსებისათვის, უპირველეს ყოვლისა, მამაკაცთა ღვთაებას წარმოადგენდა, შემთხვევითი არ არის, რომ მოსისხლეთა საქმე სწორედ მის სალოცავთან განიხილებოდა.
* თარძაღდანი (ოს. Тардзагъдан – „მკერდზე მჯიღის ცემა“) – წყევლის განსაკუთრებული ფორმა, რომელსაც ასაკოვანი ოსი ქალები მათი და ოჯახის წევრების შეურაცხყოფის შემთხვევაში მიმართავდნენ: გაშიშვლებულ მკერდზე მჯიღს იცემდნენ და ღვთაებებს გამნაწყენებლის დასჯას ევედრებოდნენ.
* ჲა ზინჯი ხაჲ (ოს. Йæ зынджы хай – „მიცვალებულის ცეცხლის წილი“) – მთიან ოსეთში გავრცელებული წესი – დასაფლავებიდან სამი დღის განმავლობაში მიცვალებული მამაკაცის საფლავზე კოცონის დანთება.
ტრადიციული ოსური საზოგადოებისათვის დამახასიათებელი ეს ჩვეულება ნათულ ეპოსშიც აისახა. აღნიშნული წესი მოგვიანებით შეცვალა დასაფლავების დღეს მიცვალებულის მკერდზე ერთი მუჭა თოფის წამლის დაწვამ.
* მითორგინაფა (მეგრ. “შეგორება“) – შვილის აყვანასთან დაკავშირებული რიტუალი. ძველად სამეგრელოში, თუკი ახალრძალი არ დაფეხმძიმდებოდა, იტყოდნენ: ფუძე გამწყრალიაო (ნერჩი გოჭყორელ რე); მიაჩნდათ, რომ ოჯახში მის შემოსვლას ფუძის მფარველი – „ნერჩი პატონი“ – უკმაყოფილო შეხვდა. ამიტომ ოჯახის ქალები „ფუძის გამოლოცვის“ (ნერჩი გითოხვამა) რიტუალს „სამზადში“ მამაკაცთა დაუსწრებლად ასრულებდნენ.
ამ დღისთვის რაიმე საგანგებო მზადება არ იცოდნენ. უშვილო ქალს დაჩოქილს კერიის გარშემო სამჯერ ისე უნდა შემოევლო, რომ წინ უფროსი დიასახლისი ანთებული სანთლით ხელში გაძღოლოდა და თან ელოცა: „ნერჩი ბატონო, ნუ გაუწყრები და წყალობას ნუ მოაკლებ უბედურს, თუ დანაშაული აქვს, შენ მიუტევე, დედა გახადე. დაილოცოს შენი სახელი“.
თუ ეს ლოცვა ვერ უშველიდა, იტყოდნენ: „იქაურ ფუძეს ჰყავს შეპყრობილი“-ო (თექიან ნერჩის აფუ ჭოფილი) და ახალრძალს მამისეულ სახლში გაგზავნიდნენ, სადაც მსგავსი რიტუალი სრულდებოდა, მხოლოდ ფუძის ანგელოზს ქმრის სახლში ქალის „გაშვებას“ შეთხოვდნენ.
თუ ესეც არ უშველიდა, გამოსალოცად „მოსკე-წაჩხურში“ (მარტვილის რ-ის სოფელ წაჩხურის მთავარანგელოზის ეკლესია) წაიყვანდნენ. იქედან მობრუნებული მუცელზე ბალიშს აიკრავდა და ისე დადიოდა, როგორც ფეხმძიმე. ბოლოს დაასკვნიდნენ, რომ „უსკე“ (უნაყოფო) ყოფილაო და ბავშვის აყვანას გადაწყვეტდნენ.
შეიგულებდნენ ორსულ ქალს, გამოიკითხავდნენ ოჯახისა და წინაპრების ავკარგიანობას და თუ ყველა მონაცემი დააკმაყოფილებდათ, წინასწარ შეთანხმების შემდეგ, საჩუქრებით დატვირთულები ეწვეოდნენ. ვიდრე ჩვილს წამოიყვანდნენ, სრულდებოდა რიტუალი, რომელსაც „ძუძუზე კბილის დადგმა“ ერქვა.
უშვილო ქალს ბავშვისთვის პირში ძუძუ უნდა ჩაედო და ეთქვა: „შენ – შვილი, მე – დედა“, რაზედაც გამშვილებელი პასუხობდა: „შენ – დედა, მე – შვილი“.
ბავშვი სახლში ერთი კვირის შემდეგ მიყავდათ. ამ ხნის განმავლობაში მომავალი დედა მუცელზე ბალიშაკრული დადიოდა. ჩვილის მოყვანის დღისთვის საგანგებოდ მოიწვევდნენ ბებია-ქალს (დედოფანია, დედფანია) და შვილის ამყვანს „მოსალოგინებლად“ დააწვენდნენ. „მშობიარე“ „კვნესის ისე, როგორც ბავშვის დაბადების დროს მელოგინენი. ბებია თავს დასტრიალებს, რჩევას აძლევს, ამშვიდებს... და ამ დროს ლოგინში შეუგორებენ ბავშვს... ბავშვის ატირების დროს ყველანი ჩქარობენ მიულოცონ დედას მშვიდობით შეძენა ვაჟისა. მშობიარე კიდევ რამდენსამე დღეს დარჩება ლოგინში. ამ შემთხვევაში საჭმელად აძლევენ საგანგებოდ მომზადებულ ტიბუს (თბილს) ანუ სახვრეპ მსუბუქ წვენს.
ახალი მშობლები ნაშვილევს ისე ზრდიან, როგორც საკუთარს. მეზობლებიც ასეთადა სთვლიან“ (თ. სახოკია).
მითორგინაფას მსგავსი ჩვეულება გავრცელებული იყო საქართველოს სხვა კუთხეებშიც. ასე მაგალითად, გურიაში შვილის აყვანის დღეს მოიწვევდნენ ახლო ნათესავებს; მომავალი დედა ლოგინში წვებოდა, ბებია-ქალი კი აიღებდა დედის პერანგს, რომელსაც ერთი ბოლოთი მიკერებული ჰქონდა დაახლოებით 1 მ-ის სიგრძის ლენტი, რომლის მეორე ბოლოს ჩვილს წელზე შემოაკრავდა და ჭიპთან გაუნასკვავდა, შემდეგ მთლიანად პერანგში შეახვევდა და მწოლიარეს მიუწვენდა. ასე დააძინებდნენ ბავშვს. თუ იგი მალე და მშვიდად დაიძინებდა, იტყოდნენ: „მოსიყვარულე და დამჯერი ბაღანა იქნება“.
მერე ბებია-ქალი ან ოთახში მყოფი ვინმე მანდილოსათაგანი გარეთ გავიდოდა და მომავალ მამასა და სტუმრებს ამცნობდა: „ბაღანამ დეიძინა“. „ახალშობილი“ როგორც კი გაიღვიძებდა და ატირდებოდა, მამასა და ოჯახის სხვა წევრებს მის გაჩენას მიულოცავდნენ. ბებია-ქალი გამოღვიძებულ ბავშვს ლენტს ჭიპთან შეაჭრიდა ისე, რომ წელზე შემოხვეული მისი ნაწილი ზედ შერჩენოდა.
ლენტი ბავშვს ერთ წლამდე შემოკრული უნდა ჰქონოდა. ამის გამო, როცა უკვე გაზრდილის გამოჯავრება უნდოდათ, ეტყოდნენ: „წაი, შე ზონრიანო“. პერანგს, რომელშიც ბავშვი იყო გახვეული, მიკერებულ ლენტთან ერთად, ინახავდნენ. თუ ამ წესით აყვანილი შვილი დედის სიცოცხლეშივე გარდაიცვლებოდა, პერანგს საფლავში ატანდნენ: „მისიანებში არ გადევიდეს"-ო.
საინტერესო ცნობას გვაწვდის გ. წერეთელი მოთხრობაში „მამიდა ასმათი“, რომელშიც აღწერილიაუკვე ზრდასრული ადამიანის შვილად აყვანის წესი: „ერთხელ ქვრივმა შეიკერა დიდი განიერი პერანგი, რომელშიც ორი კაცი კარგად მოთავსდებოდა. დაიბარა მოძღვარი, მოიპატიჟა ოთარის ცოლი და მეზობელი, ოთარიც იქ იყო. ასმათმა უთხრა ოთარს: „მე – დედა, შენ – შვილი“. მერე გადაიცვა ტანისამოსზე დიდი პერანგი, შიგ ოთარი გააძვრინა (შდრ. ჰერას მიერ ჰერაკლეს შვილად აყვანის წესი. – ნ. ა.), შემდეგ გადმოაგდო ძუძუ და ზედ კბილი დაადგმევინა.
მოძღვარმა აიაზმის წყალი უკურთხა. ამის შემდეგ ყველა დარწმუნდა, რომ ოთარი ასმათის ნამდვილი შვილობილი ყოფილა“. უშვილო ქალის მიერ მუცელზე ბალიშის ან მუთაქის აკვრა, აგრეთვე თოჯინისა თუ მინიატურული აკვნის ტარება და მშობიარობის სიმულჲაცია თითქმის მთელ საქართველოში ყოფილა გავრცელებული.
ინტერესმოკლებული არ იქნება აქვე გავიხსენოთ აღმოსავლეთ საქართველოს მთიანეთში მოქმედი „საწულესა“ და „მისამბარეოს“ წესები, რომლებშიც ყურადღებას იქცევს სრულიად შიშველი ბავშვის შეგორება დროშის ქვეშ, რაც მისი შობის სიმულჲაციას გამოხატავდა ერთ დროს საკულტო ხის, შემდეგ ჯვარ-ხატების და მათი განმასახიერებელი დროშის მიერ.
ადოპტაციის დროს შობის სიმულჲაცია კარგად იყო ცნობილი მსოფლიოს სხვადასხვა ხალხებში. ჯ. ფრეზერს აღწერილი აქვს ერთი მეტად საინტერესო ჩვეულება, რომლის თანახმადაც ხელახალი შობის სიმბოლური აქტი სრულდება მაშინაც, როცა ადამიანს შემთხვევით მკვდრად ჩათვლიან.
როგორც ვიცით, კაცობრიობის განვითარების არცერთ საფეხურზე დედა უცნობი არაა, ე.ი. დედა-შვილს შორის ბიო-გენეტიკური კავშირის არსებობა ეჭვს არ იწვევს, როგორც ეს მამობასთან მიმართებაშია. ერთადერთი შემთხვევა, როცა საზოგადოება დედა-შვილს შირის დამოკიდებულებაში ბიოლოგიური საწყისის ხაზგასმას ითხოვს, ადოპტაციის შემთხვევაა. ვინაიდან საზოგადოება მშობიარობის გარეშე არ ცნობს დედა-შვილობას, საჭირო ხდება სათანადო სიმბოლური აქტის შესრულება – მშობიარობის იმიტირება, რაც ხორციელდება კიდეც. სიმბოლური აქტი ნამდვილი მოლოგინების ტოლფარდად არის მიჩნეული.
ამგვარად, „მითორგინაფა“ ბიოლოგიური დედობის მასანქციონირებელი წეს-ჩვეულებაა (შდრ. კუვადა – ბიოლოგიური მამობის „დამამტკიცებელი“ რიტუალი). სიმულაციური აქტი გვიჩვენებს, რომ ბავშვი დედის ღვიძლი შვილია და მათ შორის კავშირი ისეთივეა, როგორიც ჩვეულებრივ შემთხვევაში. შობის იმიტაციით, ე. ი. ბიოლოგიურ-გენეტიკური კავშირის ჩვენებით ქალი იმავდროულად სოციალური დედაც ხდება. ბიოლოგიური დედობა აფუძნებს სოციალურ დედობას.
* პაპაჯვარი – ავსულთაგან დამცავი გურული თილისმა – დაახლოებით, 1-1, 5 მეტრის ლუკუმხას (ხეჭრელის; ზოგან იელის) დაჭრელებული ჯოხი, რომლის ჩაჭრილ თავში განივად ჩასმული 25-30 სმ. სიგრძის იმავე მასალის ჯოხი პაპაჯვარს ჯვრის ფორმას აძლევდა. გამოიყენებოდა ელიობის დღეს (20 ივლისს): არჭობდნენ ყანის, ბოსტნის, საფუტკრის შუაგულში, ათავსებდნენ სახლის სახურავზე, სამეურნეო ნაგებობებთან. თუ პაპაჯვარი ხეჭრელისგან იყო დამზადებული, მის გვერდით აუცილებლად იელის ბოლს (ტოტს) ჩაასობდნენ. ხალხის რწმენით, ხეჭრელის პაპაჯვარი დასაცავ ობიექტს ავი სულისგან „პატიულობდა“ (იცავდა), იელი კი – ჭექა-ქუხილისაგან. ამავე მიზნით, საფუტკრეში და სხვა სამეურნეო ობიექტებზე ეკლისგან მოწნულ გორგალსაც კიდებდნენ.
image* აჲაგინ ბალღა სალიუ (ბალყ.-ყარაჩ. Аягьын балгъа салыу – „ბავშვის ფეხის ჩაყოფა თაფლში“) – ახალშობილისთვის „ტკბილი ცხოვრების“ უზრუნველყოფის მიზნით შესრულებული მაგიური რიტუალი.
საამისოდ, თაფლიანი ჭურჭელს, რომელშიც ბავშვს ფეხს ჩააყოფინებდნენ, მოწვეულთა შორის ჩამოატარებდნენ და თაფლს ყველა სტუმარს გაასინჯებდნენ.
* კდინი / კდინის კვირა – ავსულთა გააქტიურების პერიოდი – იანვრის თვის მესამე კვირა თუშეთში.
* თლეუჟეჲ (ადიღ. Лъэужьей/лъэIужьей: лъэужь – „კვალი“, -ей – სუფიქსური ეპითეტი მნიშვნელობით „უკეთური“) – „ცუდი“ ფეხის მქონე ადამიანი, რომელსაც, ჩერქეზის რწმენით, წარუმატებლობა, უბედურება მოაქვს. სტერეოტიპული აღწერის მიხედვით, არის ქონდრისკაცი, შეუხედავი, ბრტყელტერფა.
* კაპუნია – გაურკვეველი ფუნქციის მეგრული ღვთაება, რომლის სახელობაზე წელიწადში ერთხელ ყოველი ოჯახი ღორს კლავდა და ლოცულობდა.
ი. ქობალიას მიერ ჩაწერილი გადმოცემის მიხედვით, უხსოვარ დროში მეგრელები კაპუნიას მსხვერპლად ადამიანს სწირავდნენ, მოგვიანებით კი იგი ღორით შეუცვლიათ.
სხვა გადმოცემა მოგვითხრობს, რომ „მარტვილში, იმ ადგილზე, სადაც ამჟამად ღვთისმშობლის სახელობის ტაძარია, წარსულში წარმართული ღვთაების – კაპუნიას – თუჯის კერპი მდგარა. პირღია ადამიანის მსგავსი კერპი, რომელსაც, თურმე, ქურუმი ცოცხალ ბავშვებს სწირავდა, მუხის (ჭყონის) ხეზე ყოფილა მიბმული.
ღვთაება კაპუნიას მადიდებელ ქურუმს ჭყონდარი (ჭყონდიდარი – „ჭყონდიდელი“ – ნ. ა.) რქმევია, ისევე როგორც დღეს სამეგრელოში ეპისკოპოსს უწოდებენ... ღვთისმშობლის დავალებით მარტვილში ჩამოსულ ანდრია პირველწოდებულს, სვიმონ ქანანელთან ერთად, კაპუნიას კერპი დაუნგრევია, მუხაც მოუჭრია და მათ ადგილზე ჯვარი აღუმართავს. მოგვიანებით იქ ტაძარი აუგიათ“ (მ. მარუშკო).
ა. ჭანტურიას ძ. ჩახაიასგან შემდეგი რამ ჩაუწერია: „კაპუნიას კაპუნია იმიტომ ერქვა, რომ მან სანსვლა („კაპუა, რკაპუა“) იცოდა; დიდი პირი ჰქონდა. ეს იყო სპილენძის კაცი. იდგა სახლის ოდენა უზარმაზარი მოღრეცილი მუხის ქვეშ. ამ მოღრეცილი მუხის ქვეშ უზარმაზარი გველეშაპი იჯდა. თუ ის, ვისაც ზვარაკი უნდა შეეწირა, დროზე არ მიუყვანდა (შესაწირს), ეს გველეშაპი წამოვიდოდა და მთელ ოჯახს მთლიანად მუსრს გაავლებდა.
ერთხელ ერთმა ქალმა ბავშვი წამოიყვანა – კაპუსთვის უნდა შეეწირა. ამ დიდ მუხასთან რომ მოვიდა, ამოვარდა ქვეყნის დამაქცეველი წვიმა და ქარი. ქალს მისვლა უნდოდა, მაგრამ წვიმამ და ქარმა არ მიუშვეს. ამ დროს გაიელვა, განათდა, მეხი გავარდა. ამ მუხას ცეცხლი გაუჩნდა, საშინელი სუნი გამოსცა. შეხედა ქალმა და ნახა, რომ მეხს მუხა დაეწვა, ნახა, რომ ოკაპუ დაქცეულიყო და ნახევრად მიწაში ჩაფლულიყო“.
* თოფის დაშხამვა / თოფის შერცხვენა – რაჭველ მონადირეთა წეს-ჩვეულება; სრულდებოდა იმ შემთხვევაში, თუ მონადირე ნადირს ხშირად დააცდენდა ტყვიას ან დაჭრილი ნადირი გაექცეოდა. მონადირეების აზრით, ამის მთავარ მიზეზს წარმოადგენდა ან თოფის წამლის გაგჟება (მეტად ფიცხი წამალი თუ გამოვიდოდა), ან ისეთი შემთხვევა, როცა გველს მოხვდებოდა ნასროლი ტყვია, ან კიდევ თუ ნანადირევს ცუდად დამზნილი (დაცდილი) ადამიანი ხელისმდებზე ადრე მოკიდებდა ხელს. ყველა ასეთ შემთხვევაში ხელის ასახსნელად საჭირო იყო თოფის დაშხამვა ან მისი შერცხვენა; დაშხამვის მიზნთ, დატენილი თოფის ლულაში პატარა გველს ჩააცურებდნენ და თოფს ისე დაცლიდნენ. ასეთი თოფით ნადირობის დროს მონადირე უზრუნველყოფილი იყო დაცდენისაგან და ვერც დაჭრილი ნადირი წაუვიდოდა.
თოფის დაშხამვის გარდა, იცოდნენ ასევე რძის გამოყენება: რძეს აადუღებდნენ და თოფის ლულაში იქამდე ასხამდნენ, ვიდრე ეს უკანასკნელი კარგად არ გაცხელდებოდა; შემდეგ თოფს მოაძრობდნენ კუდს, დატენიდნენ მას ლულის ძირიდან და ორ-სამჯერ ზედიზედ დაცლიდნენ.
ხელის გადგომის შემთხვევაში ფართოდ იყო გამოყენებული თოფის შერცხვენის წესი, რაც იარაღის საღორეში ჩამარხვას ან დედაკაცის ქვედა საცვალში რამდენჯერმე გატარებას ითვალისწინებდა. ამ რიტუალში ორი ადამიანი მონაწილეობდა; ერთ-ერთი მონადირე ეკითხებოდა თოფს: „არც ეხლა მოხვდები? არც ეხლა მოხვდები?“ – მეორე უპასუხებდა: „ოღონდ აქედან გამომიყვანე და მოვხვდები“.
ხელის გადგომის შემთხვევაში მონადირის „ხელის ახსნა“ შეეძლო, აგრეთვე, კარგად დამზნილ პირს, რომელსაც სანადიროდ წასვლის წინ მონადირე პურს, ყველს, მარილს, ფქვილს გამოართმევდა. ამ ფქვილს ხმელგანატეხის გამოსაცხობად იყენებდნენ, მარილი და ყველი კი თან მიჰქონდათ; უკანდაბრუნებული მონადირე ვალდებული იყო ხელის ამხსნელისათვის ნანადირევის წილი მიეცა.
* მაფაეთლე (ადიღ. МафIэелъэ/мафIэегъалъэ/мэшIоелъ: мафIэ – „ცეცხლი“, елъэ – „გადახტომა“) – ავსულთაგან „შეპყრობილი“ უშვილო ქალების „განთავისუფლების“ მიზნით გამართული ადიღური ჭიაკოკონობა.
ჩერქეზები ქალის უნაყოფობას არა იმდენად ავადმყოფობას, არამედ მის სხეულში დაბუდებულ ზებუნებრივ ძალებს უკავშირებდნენ. ამიტომ ბოროტ ძალთაგან განწმენდა შესაბამისი რიტუალის ჩატარებას მოითხოვდა. მასში მონაწილეობდნენ ოჯახის ყველაზე ახლობელი ნათესავები და მეგობრები, ანუ ის ადამიანები, რომლებიც ბავშვის გაჩენაში იყვნენ დაინტერესებულნი.
საამისოდ ადიღები შვიდი კვირა ემზადებოდნენ და მხოლოდ მერვე კვირის ოთხშაბათს იკრიბებოდნენ. ამ ხნის მანძილზე ყოველ ოთხშაბათს ქალი ტანს „წმინდა წყლით“ (дыуахьыпс) იბანდა და ნაბან წყალს ხის ძირში იმ ადგილთან ახლოს ღვრიდა, სადაც ჭიაკოკონობა უნდა გამართულიყო. დანიშნულ დღეს წმინდა კორომში კოცონს ანთებდნენ ძონძებში ჩაცმული ადამიანები (მიიჩნევდნენ, რომ ავსულების შეშინება სწორედ ასეთი სამოსით შეიძლებოდა).
ვიდრე კოცონი გაჩაღდებოდა ქალს სახლში მამაკაცები „იცავდნენ“. ამ დროს მის გვერდით მრავალშვილიანი დედა იდგა, რომელსაც ცეკვის პროცესში უშვილო ქალის კაბის კალთებიდან ავსულები უნდა „ჩამოებერტყა“. კოცონთან მისი მიყვანის წინ „მცველები“ თოფებს ისროდნენ. რძალი, რომელსაც სახე პირბადით ჰქონდა დაფარული ხელჩავლებული გამოჰყავდათ. აუცილებელი იყო მისთვის გზა ციკნიან თხას გადაეჭრა. კოცონთან მიმავალ ქალს თავზე მარცვალს აყრიდნენ, შემდეგ ჩერდებოდნენ და ნაყოფიერების ღვთაება თჰაღალეჯს შემდეგი სიტყვებით მიმართავდნენ: „შენ, რომელსაც ყველა გთხოვს, თავად კი არავისგან ითხოვ, გააბედნიერე ჩვენი ოჯახი“. შემდეგ იწყებოდა კოცონზე გადახტომა, რომლის დროსაც იქ მყოფი ქალები მღეროდნენ:
Шъуз мылъфэ нахьи пчэн лъфэн,
Типчэн тилъапIэ, тилъэпIэн Iомэ мэбагъо,
Нысэр тилъэпIэщт енэкъокъумэ пчэным.
Зымыгъэнэкъуакъорэр хэта?
Мыщынэрэмэ къыхэрэкI,
Мэщынэмэ щэрэс!
МашIом тыпэхьащт .
(უშვილო ქალს მაკე თხა ჯობია. ჩვენი თხა
ჩვენთვის ძვირფასია, ძვირფასია. იგი ციკნებს
გვჩუქნის. რძალი ჩვენთვის საყვარელი იქნება,
თუკი ნაყოფიერებით თხას არ ჩამორჩება.
აბა, ვინ უშლის ამას ხელს? თუ არ ეშინია, გამოვიდეს,
და თუ ეშინია – თავის ადგილზე იჯდეს!
ჩვენ ცეცხლში შევალთ“).
* საკაკვავი (გურ.) – გურული ქალების წინასაახალწლო წვნიანი, მზადდება საახალწლოდ დაკლული ქათმების თავ-ფეხისა და შიგნეულისაგან. მისი ჭამა მამაკაცებისათვის არ შეიძლებოდა, რადგან, გურულების აზრით, ნადირობაში, მგზავრობაში და სხვა საქმიანობაში წარუმატებლობის მომტანი იყო; მიიჩნევდნენ, რომ საკაკვავის მჭამელი მამაკაცი ხეზე ვერ ავიდოდა, მუხლები აუკანკალდებოდა. ამ წვნიანის მირთმევა ქალიშვილებისთვისაც არ იყო რეკომენდირებული – გათხოვების დროს მშობლიური ოჯახის დატოვებას დაინანებენ და მთელი ცხოვრება უიღბლონი, უკმაყოფილონი იქნებიან.
* ქომძოგი (ოს. Комдзог) – პირი, რომლის დამოწმებითაც დაზარალებული ცდილობდა ეჭვმიტანილის მხილებას დანაშაულში, ასევე სახალხო სასამართლოში საჯარო ბრალმდებლის სახით მის გამოყენებას. საამისოდ ქომძოგი დაზარალებულისგან გარკვეულ გასამრჯელოს იღებდა. მიუხედავად იმისა, იყო თუ არა ქომძოგი დანაშაულის ჭეშმარიტი ან ცრუ მოწმე, მისი საქმიანობა ტრადიციულ ოსურ საზოგადოებაში პატივისცემით არ სარგებლობდა.
image* დალაჲ – მიცვალებულის გუნდური მოთქმით დატირების წესი, სამგლოვიარო ზარი თუშეთში; მიცვალებული მამაკაცის (იშვიათად, ძალზე პატივსაცემი ქალის) წლისთავზე გამართული ხარჯის დროს ( დოღის შემთხვევაში) ეზოში გაშლილ მკვდრის „ლიშანთან“ (ტანსაცმელთან) დალაჲს ხუთი მხედარი ასრულებდა, აქედან ერთი „მოდალავე“, ე.ი. ტექსტის მთქმელი იყო, დანარჩენებს „ამყოლებს“ უწოდებდნენ.
იმ სოფლიდან, სადაც დალაობა იმართებოდა, მოდალავე ისეთ ხალხს შეარჩევდა, რომლებსაც „აყოლა“, ე.ი. ბანის თქმა, შეეძლოთ. დალაობა ხელობა იყო, რომელიც საგანგებო შესწავლას მოითხოვდა.
მოდალავეს გარკვეულ გასამრჯელოს (თოხლს ან ჭედილას, მოგვიანებით 20-30 მანეთს) უხდიდნენ. დალაობას წლისთავზე მაშინ ასრულებდნენ, როცა ეზოში მიცვალებულის „ლიშანს“ (ტანსაცმელს) გაშლიდნენ. აქვე ეწყო რამდენიმე წყვილი წინდა და ჩითის „სათამაქოე“ ქისა, გაპენტილი მატყლი, ქვამარილი, ბიჭონი (მოხალული ქერი); დაგებულ ფლასზე დაყრიდნენ ქერს, დადგამდნენ ჯამით რძეს, რომელშიც ქოჯო (შეკონილი ბალახი) იყო ჩადებული.
დალაჲს შემსრულებელი მხედრები მიცვალებულის ნიშანთან გამწკრივდებოდნენ; შუაში, ორ-ორ ამყოლს შორის მოდალავე იჯდა ლამაზი უნაგირით შკაზმულ „სულის ცხენზე“, რომელიც შავი საფენით იყო დათალხული და ზედ ხურჯინი ეკიდა; სხვა ცხენები (ერთი დედისძმისა) უბელოები იყო.
მოდალავე დაიწყებდა დალაობას – სევდიანი, მინორული კილოთი მიცვალებულის ქებას. მის მიერ ნათქვამ ყოველ ფრაზას ამყოლების რეფრენი „დაალა, დაალა“ მოსდევდა.
დალაობის დროს სამჯერ „მუხლი უნდა მოექციათ, ე. ი. შეესვენათ. მოქცევებს შორის მწდეები ლუდს მიაწვდიდნენ მხედრებს, რომლებიც მიცვალებულის შესანდობარს იტყოდნენ, ცოტა ლუდს „სულის ცხენს“ ფაფარზე დაასხამდნენ და დანარჩენს დალევდნენ. შესვენებისას გარდაცვლილის და-ძმა, რძალი ან მოგვარე ცხენ-მხედარს რძეს აპკურებდა და ქერს უყრიდა.
დალაჲს დასრულების შემდეგ მხედრები სამჯერ შემოუვლიდნენ მიცვალებულის ტანსაცმელს და, დედისძმებთან მისულები, კვლავ დალაჲს იტყოდნენ, რის შემდეგაც მათ გაუმასპინძლდებოდნენ; უკანმობრუნებულები ჭირისპატრონის სახლში კიდევ ერთხელ იდალავებდნენ.
გ.ცოცანიძის მიერ ჩაწერილი დალაობის ერთი ვარიანტი ასეთია:
"დალა თქვით, დალა-დ მხედრებო,
ძნელი-დ არს დალაობაი.
ბრალი ხარ, აფთარაულო,
შენი-დ ულაშქროდ სიკვდილი.
ლაშქარს გიკითხვენ სწორები,
წანამ არ გაუძღვებია?
მაგ შენის თეთრის ცხენითა
ლაშქართ არ აერეოდე.
შენის სიათის თოფითა
მდევარს არ უბრუნდებოდა.
კარზე გიდგენან სტუმრები,
შინამ არ შეუძღვებია?
დისწულო, დედისძმათასა
კარგამ არ დაუხვდებია?
გამჭრეო, მოსამართლეო,
სუ მამპაპობით ხმლიანო,
პირწყალო თავის ქვეყნისა,
გამრიგევ თუშეთისაო.
დედან გტირან შვილობით,
დანი გტირიან ძმაობით,
ძმანი გტირიან ძეობით,
ალამო, აფთარაულო.
ეგ შენი დედა, ბეჩავი,
სანთლებურ ჩამოდნებოდეს,
ეგ შენი ცოლი, ბეჩავი,
სუროვით ექანებოდეს,
შენი გვარისა ქალ-ზალი
შავითა-დ იმოსებოდეს,
შენი ნაწოლი ლოგინი
ია-ვარდივით ჭკნებოდეს,
შენი ნაცვამი სამოსი
დარბაზს არ იცვითებოდეს,
შენი წვერი და ულვაში
მწვანილად ამოდიოდეს,
ალამო, აფთარაულო.
ლეკეთში ლეკთა გიკითხონ,
ქისტეთ არს, დიჩინთანაო,
დიჩინიანთაც გიკითხონ,
ქალაქში ჯარებს ხყრისაო,
ქალაქს გიკითხოს ბატონმა,
წავიდა უფალთანაო.
ნეტა შენს საიქიოსა,
შიგ შეხვალ მტრედისფერადა,
სუფრა გიდგ გარიგებული,
გაკეთებული თეთრითა,
სულეთს გიდგანან კოდები,
გადმომდინარნი პირითა,
ზედ გიდგას მეღვინეები
ხუცითა, დიაკვნებითა,
ამოიღებენ, დალევენ,
ვერცხლისი ვაშრაპებითა.
ალამო, აფთარაულო,
ღმერთმა გაცხონოს სულითა.
* კეჲ საღა (ინგუშ. КIей сагIа – „თეთრი წყალობა“) – მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული ინგუშური წეს-ჩვეულება: თუ სიზმარში გარდაცვლილის სული რომელიმე ნათესავთან მოდის და თავს ახსენებს ან ცდილობს, რაღაც ინფორმაცია მიაწოდოს, აუცილებელია მან მოწყალება (საღა არაბ. სადაყა) გაიღოს, ანუ გასცეს თეთრი ფერის პროდუქტი ან ქსოვილი.
* ლახჷნწარა (აფხ.) – ბედის მწერლების მიერ ახალშობილის შუბლზე გაკეთებული წარწერა, რომელიც იუწყება მის მომავალს, ბედნიერებასა თუ უბედობას, სიცოცხლის ხანგრძლივობასა თუ სიკვდილის ჟამს (შდრ. მეგრული ყვაიჭარე „შუბლწარწერილი“ უყვაიჭარე „შუბლწაუწერელი“, „უბედური“).
* მელომე (სვ.) – „ბედნიერი სვანეთის ერთობილი ხევის“ უფროსი, რომელიც, XIV საუკუნის ქართული ისტორიული საბუთების ცნობებით, იმავდროულად სვანური ტრადიციული დროშის, „ლომის“, გამგებელი, ანუ მელომე, ე. ი. მედროშეც იყო. მელომეს არჩევითი თანამდებობა ეკავა. რამდენადაც მელომე სეტის წმინდა გიორგსა და უშგულიდან ლალვერამდე განვრცობილ მთელ „... ერთობილი ხევს“ იშვილებდა, იგი ამ უკანასკნელის მამად (მახვშად) ითვლებოდა, ხევის მოსახლეობის მფარველობაში იმყოფებოდა და ბეგარაყალანისაგან თავისუფლდებოდა.
საჭიროების ჟამს მელომე იწვევდა „ბედნიერი სვანეთის ერთობილი ხევის“ სამხედრო შენაერთებს, რომლებსაც, როგორც მედროშე, ლაშქრობაში „ლემით“ წინამძღოლობდა.
* ქოგაშ ვოდაში (ინგუშ. Когаш водаш) – ბავშვის ფეხის ადგმის ინგუშური რიტუალი. როგორც კი ბავშვი სიარულს დაიწყებდა, დედა თოკით ფეხებს შეუკრავდა, კაბის კალთით აიყვანდა და ზღურბლზე წინ და უკან სამჯერ გადაატარებდა, რის შემდეგაც მაკრატლით თოკს გადაჭრიდა, თან ჩურჩულებდა: „ისე ისწავლოს სიარული, რომ არ ეცემოდეს, ფეხები ძლიერი ქონდეს“. შემდეგ ქალი ფეხებს შორის ქათამს გაუტარებდა და დაკლავდა. როგორც ამ რიტუალიდან ჩანს, პირველი ნაბიჯის გადადგმის საწესო მოქმედება უკავშირდება სივრცის სიმბოლურ რღვევას, რომლის მიზანს ბავშვისთვის ავსულთა ზემოქმედების აცილება წარმოადგენდა.
* ქავდასარდთა ირ., კუმაჲაგი დიგ. (ოს. Кæвдæсардтæ – „ბაგაში დაბადებულნი“, къумайаг) – ოსური გლეხობის ერთ-ერთი უმდაბლესი ფენა, რომელსაც ხასებისაგან ე.წ. ნომილუსებისაგან დაბადებული დიდგვაროვანთა შვილები (შთამომავლებითურთ) განეკუთვნებოდნენ. ქავდასარდები მამა-ფეოდალთა საკუთრებას წარმოადგენდნენ და მათი გასხვისება (გაყიდვა ან გასაჩუქრება), როგორც წესი, არ ხდებოდა. ისინი ვალდებულნი იყვნენ ეცხოვრათ იქ, სადაც უბრძანებდნენ და ეკეთებინათ ის, რასაც დაუწესებდნენ. მამის სიკვდილის შემდეგ, მართალია, მათ უფლება ჰქონდათ მიეღოთ მიწის მცირე ნაკვეთი (ქავდასარდებს მხოლოდ იმ შემთხვევაში ეკუთვნოდათ მამის ქონება, თუ ამ უკანასკნელს კანონიერ ცოლთან შვილი არ ჰყავდა), მაგრამ დამოკიდებულ გლეხებად რჩებოდნენ და თავიანთი მამის კანონიერი მემკვიდრეებისათვის ბეგარა უნდა ეხადათ.
ქავდასარდები ერთმანეთში ქორწინდებოდნენ, მაგრამ ქალები, ზოგჯერ შედარებით მაღალი კატეგორიის გლეხებზეც თხოვდებოდნენ. XIX საუკუნეში ქავდასარდთა ფენა გლეხობის 25% შეადგენდა და არსებობდა 1867 წლამდე ანუ კავკასიაში გლეხთა რეფორმის დასრულებამდე.
* კიშ გჲუჲდჲუროვი (ყუმ. Кьыш гюйдюров – „ზამთრის დაწვა“) – ზამთრის გაცილებისა და გაზაფხულის მიგებების ყუმიკური დღეობა; სრულდებოდა მარტის თვის მეორე ნახევარში; სოფლის გარეთ, მინდორში ანთებდნენ დიდ კოცონს, რომლის გარშემო ახალგაზრდობა იკრიბებოდა და ცეკვა-თამაშს აწყობდა; ყოველ ოჯახში ცხვებოდა სპეციალური ღვეზელი, ე.წ. ჲიმირღა ქჲურზე (йымыргъа кюрзе), კვერცხის შიგთავსით.
* ლაჴუამი მარე („სალოცავის კაცი“) – ეკლესიისა და მისი მამულის მეპატრონე და მომვლელი გვარის კაცი. სვანეთში ყოველ სალოცავს ჰყავდა მომსახურენი, რომელთა მოვალეობას ხატის სამსახური შეადგენდა. მათ ხელში იყო სალოცავის სიმდიდრე; მათი ნებართვის გარეშე ეკლესიის განძეულს ხელს ვერავინ ახლებდა. სალოცავი ნაგებობის შეკეთება, სახურავის დახურვა და სხვა საზრუნავი საქმე მათ ევალებოდათ.
მომსახურეთა შორის ყველაზე პატივცემულ პირს, რომელსაც „მეკლიტული“ ეწოდებოდა, ეკლესიის გასაღები ებარა. ეკლესიის მომსახურენი იყვნენ ერთი (უმეტესად) ან რამდენიმე გვარის წარმომადგენლები, რომლებსაც ლაჴუამი მარეს („სალოცავის კაცები“) ეძახდნენ.
უცხო გვარის წარმომადგენლებს ეკრძალებოდათ უშუალოდ მიეძღვნათ სალოცავისთვის შესაწირავი, – ეს სალოცავის კაცების მეშვეობით უნდა მომხდარიყო. მლოცველი მოტანილ შესაწირავებს გადასცემდა ლაჴუამი მარე-ს, რომელიც მათ სალოცავს შესწირავდა, სამაგიეროდ შეწირულის ნაწილს დაიტოვებდა.
* ხიფების გადაჭრა (კახ.) – მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული კახური წეს-ჩვეულება: ოჯახში მოხუცი ქალი თუ გარდაიცვლებოდა, მას სამი ფერის (ძირითადად თეთრი, წითელი, ყვითელი, ლურჯი და შავი ფერის) აბრეშუმის ძაფის პატარა ხიფებს გულზე დაადებდნენ; გამოსვენების წინ ხიფებს თავებს გაუჭრიდნენ და ძაფებს ხალხში დაარიგებდნენ ისე, რომ თითოეულს ამ სამი ხიფიდან თითო ღერი შეხვედროდა.
მორწმუნეთა ერთი ნაწილის აზრით, ხიფების გაჭრით მიცვალებულს საიქიოსკენ გზა ეხსნებოდა; მეორე ნაწილის შეხედულებით, ეს რიტუალი რომ არ შეესრულებინათ, მიცვალებული ვერ მოინანიებდა იმ ცოდვებს, რომელიც მას ვალად აწვა. აბრეშუმის მოყვანის დროს შეიძლება, მას ძაფის მოპარვის შემთხვევა ჰქონდა; ამიტომ მას ამ ხიფების სახით სამაგიერო რომ არ ეზღო, შეიძლებოდა, მიცვალებულს საიქიოში ძაფები პირიდან ამოსვლოდა.
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ საინგილოში გავრცელებული ყოფილა ჭაბუკობის ასაკის მიცვალებულისათვის ერთი კვანძი „ხაიათის“ ჩატანების წესი.
* ლილჭჲლი – ჭირისუფალ ქალთა მიერ მიცვალებულის რიგრიგობით დატირების წესი სვანეთში. როცა ცხედრის ირგვლივ დამსხდარ ქალთაგან ერთი ხმით ტირილს იწყებდა, დანარჩენები წინადადების დამთავრებისას ქვითინს (ლიგურჰუნი) დააყოლებდნენ.
* მგებრნი – გარდაცვლილის სულის წამოსაყვანად სულეთის ღმერთის მიერ სამზეოში წარგზავნილი სულები აღმოსავლეთ საქართველოს მთიელთა მითოლოგიაში. არიან ახალგაზრდა ვაჟნი – მხედრები და ქვეითნი;
ზოგიერთი მონაცემით, ახალსულის ახლო ნათესავთა (უპირატესად, დედისძმათა) სულები. თუშთა რწმენით, მგებრები მიცვალებულის სულს სულეთის კართან ეგებებიან და სულეთში შეუძღვებიან; მათ გარეშე იგი სულეთში ვერ შედის. ავადმყოფის სიკვდილისწინა აგონიის დროს მათ სახელობაზე აცხობენ კოტორს, ასევე გარდაცვალებისთანავე ტაბლას დადგამენ, სადაც სამ სანთელანთებულ ხმიადს დადებენ და მგებრთა შესანდობარს იტყვიან. მგებრები „სახელდებაშიც“ იხსენიებიან.
image
* ბახფალდისინი (ოს. Бæхфæлдисын – „ცხენის დაკურთხება“) – მიცვალებულის კულტთან დაკავშირებული უძველესი ჩვეულება – „სულის ცხენის“ დაკურთხების წესი.
ოსების რწმენით, მიცვალებული დანიშნულების ადგილამდე, ე. ი. საიქიოში მშვიდობით რომ ჩავიდეს, აუცილებელია ჰყავდეს ცხენი. მიასვენებდნენ თუ არა გარდაცვლილის გვამს საგვარეულო საძვალესთან (зæппадз – „აკლდამა“) ან საფლავთან, მამაკაცები მარჯვენა მხარეს განლაგდებოდნენ, ქალები – მარცხენა მხარეს. ამასთან ახლო ნათესავები ცხედრის გვერდით დადგებოდნენ. აქვე მოჰყავდათ „სულის ცხენი“ (თუ ოჯახს ცხენი არ ჰყავდა, მას რომელიმე ნათესავი აუცილებლად დააყენებდა). ცხენს კისერზე გადაფარებული ჰქონდა თეთრი კოლენკორი, ხოლო უნაგირის ქვეშ – უხმარი ტარსიკონი; უნაგირზე ჰკიდებდნენ მიცვალებულის იარაღს. საფლავზე ცხენისთვის მოჰქონდათ „საიქიო საგზალი“.
„სულის ცხენის“ დაკურთხების წესს აღასრულებდა ბახფალდისაგი, რომელიც ლაგამს მიცვალებულის ხელებთან გაატარებდა ან თითებზე შეახებდა, რაც გარდაცვლილისათვის ცხენის გადაცემის სიმბოლურ აქტს წარმოადგენადა. ამის შემდეგ დამკურთხებელი იწყებდა საწესო მჭევრმეტყველებას. დასაწყისში იგი ჩამოთვლიდა მიცვალებულის საუკეთესო თვისებებსა და ღირსებებს, შემდეგ კი გადადიოდა საიქიოზე, რომელშიც გარდაცვლილის სულს უნდა ემოგზაურა. ზედმიწევნით აღწერდა რა შავეთს თავისი დაუსრულებელი გზებითა და იქ არსებული წესითა და რიგით, ბახფალდისაგი მიცვალებულს აძლევდა რჩევა-დარიგებებს, როგორ მოქცეულიყო, რომელ კონკრეტულ სიტუაციაში რა მოემოქმედა.
ლოცვა-მიმართვის დასრულების შემდგომ ბახფალდისაგი ცხენს საფლავის გარშემო სამჯერ შემოატარებდა, თასით ლუდს დაალევინებდა (თასს ფლოქვზე მიამტვრევდა), ფეტვს შეაჭმევდა და ეტყოდა: „დე, ეს საკვები და ეს სასმელი ღმერთმა ნუ გამოგილიოს მანამ, სანამ სამოთხეს არ მიაღწევ“; ბოლოს ცხენს ყურს ჩაუჭრიდა (ა. შეგრენისა და ვ. მილერის ცნობით, XIX საუკუნეში ცხენს ყურს მთლიანად აჭრიდნენ და მკვდარს საფლავში ატანდნენ), რაც მიცვალებულისათვის ცხენის შეწირვის სიმბოლური აქტი იყო.
ბახფალდისინის დამთავრების შემდეგ ჭირისუფლის რომელიმე ახლობელი ცხენზე შეჯდებოდა და ქანცგაწყვეტამდე დააჭენებდა. მოგვიანებით ცხენიდან ჩამოხსნილ კოლენკორსა და ტარსიკონს ღატაკებს გადასცემდნენ.
„სულის ცხენი“ მიცვალებულის საკუთრებად ითვლებოდა და ტრადიციისამებრ სამუშაო ძალად მისი გამოყენება ან გასხვისება იკრძალებოდა (გაყიდვის შემთხვევაში მოსალოდნელი იყო ცხენი სხვა მიცვალებულისათვის დაეკურთხებინათ, რაც პირველი მიცვალებულის მოტყუებას ნიშნავდა და მისი ოჯახისათვის პატივის აყრის ტოლფასი იქნებოდა).
საინტერესოა აღინიშნოს, რომ ოსების წინაპრებმა იცოდნენ ასევე დამარცხებული მტრის ცხენის დაკურთხება თავიანთი მიცვალებულებისთვის (мардæ фæлдисын). მართალია, „სულის ცხენის“ დაკურთხების წესი თანამედროვე ოსების შორეულმა წინაპრებმა – სკვითებმაც იცოდნენ (ისინი მეფეებს საფლავში დახოცილ ცხენებს ატანდნენ) და უეჭველია, ბახფალდისინი მემკვიდრეობით მიიღეს ალან-ოსებმა, მაგრამ მას მხოლოდ უძველეს ინდოევროპულ ტრადიციად მაინც ვერ ჩავთვლით, რადგანაც აღნიშნული ჩვეულება ასევე ფართოდ იყო გავრცელებული ქართველებში და ჩრდილოეთ კავკასიის ხალხებში.
მიცვალებულისათვის ცხენის შეწირვის წესის არსებობა მრავალ ხალხში, რაც გაუნელებელ ინტერესს იწვევს არქაული საზოგადოების რელიგიური მსოფლმხედველობის, კერძოდ კი საიქიო ცხოვრებაზე წარმოდგენების შესწავლის თვალსაზრისით, შესაძლებელია კიდევ ერთხელ მეტყველებს ადამიანთა მოდგმის ერთნაირ მითოსურ აზროვნებაზე.
აქვე უნდა ითქვას, რომ ოსთა ეთნოგრაფიულ სინამდვილეში უკანასკნელ ხანებამდე მოქმედი ჩვეულება დაქვრივებული ქალის მიერ ნაწნავის შეჭრისა, არის მიცვალებულისათვის ცოლის შეწირვის ძველი სკვითური წესის გამოძახილი. აღნიშნული რიტუალი სრულდებოდა ბახფალდისინის დაწყებამდე და მასში გარდაცვლილის ნათესავი ქალები მონაწილეობდნენ. ქვრივი, დარწმუნებული იმაში, რომ თავის მეუღლეს საიქიოშიც იპოვიდა და იქაც მისი ცოლი იქნებოდა, მოჭრილ ნაწნავს, მწუხარებისა და ერთგულების ნიშნად, მიცვალებულის მკერდზე დადებდა ან თავქვეშ ამოუდებდა.
ზოგიერთი ცნობით, ბახფალდისინის შემდეგ ქვრივი ნაწნავს ბახფალდისაგს გადასცემდა შემდეგი სიტყვებით: „აი, მათრახი მიცვალებულისათვის“. „სულის ცხენის“ დამკურთხებელი ნაწნავს ცხენს სამჯერ დაარტყამდა და იტყოდა: „დე, შეეწირეთ თქვენ ორივე მხოლოდ მას“.
* ხატის მონა (კახ.) – ხატის მიერ დანაშაულის გამო დამიზეზებული ადამიანი (უპირატესად ქალი). ხატის მონობის ინსტიტუტი, რომელიც ხატის სამსახურში დამიზეზებულის ჩაყენებას ითვალისწინებდა, გავრცელებული იყო კახეთში. ხატის მონას თავად ხატი ირჩევდა და აძლევდა „გონებას, ჭკუას, ნიჭს ღვთიურს, რათა მან სხვას არწმუნოს ღმერთი“ (ნ. აბაკელია).
რჩეული თავდაპირველად ხატს ეწინააღმდეგებოდა, რის გამოც იტანჯებოდა გულწასვლით, გულყრით, საღათას ძილითა და სხვა სატანჯველით; მოგვიანებით იგი წყნარდებოდა და ხატსა და ადამიანთა შორის თავისებური შუამავლის შეზღუდული ფუქციით აღიჭურვებოდა: ვარდებოდა ტრანსში, იწყებდა უცნაურ ლაპარაკს, დაეცემოდა ქადაგად, მაგრამ ღმერთთან კავშირს უშუალოდ ვერ ამყარებდა, ალაპარაკებდა წმინდა გიორგი ან რომელიმე სხვა წმინდანი ღმერთის მეშვეობით.
ღმერთთან კავშირი კი შემდეგი სახით ხორციელდებოდა: გასაჭირში ჩავარდნილი პირი მიდიოდა ხატის მონასთან და უამბობდა თავის გასაჭირს, რომელსაც იგი წმინდა გიორგის ან იმ წმინდანს გადასცემდა, ვის მონადაც ითვლებოდა; ეს უკანასკნელი უხორცოთა ძალას – მთავარანგელოზს – ატყობინებდა; მთავარანგელოზი კი ღმერთს მოახსენებდა. საბოლოოდ, მახვეწური მონის საშუალებით იგებდა, თუ როგორ უნდა მოეგო მას ხატის გული. არსებული მასალის მიხედვით, აღმოსავლეთ საქართველოს მთაში მოქმედი ქადაგისაგან განსხვავებით, ხატის მონის ფუნქცია მხოლოდ მკითხაობით და მორალის საკითხებით ამოიწურებოდა.
* ფჰიეღა, ფჰოღა (ინგუშ. ПхьиегIа, ჩეჩნ. ПхьоьгIа) – ვაინახების სოფლის საკრებულო – ასაკოვან მამაკაცთა კრება და თვით ამ კრების ადგილის (მოედნის) სახელწოდება. ტრადიციული ვაინახური საზოგადოებისთვის ცნობილ ინსტიტუტთა შორის განსაკუთრებული მნიშვნელობა ჰქონდა ფჰიეღას, ფჰოღას, როგორც სოფლის მმართველობასთან, მისი ეკონომიკური, სოციალური და იდეოლოგიური ცხოვრების რეგულირებასთან დაკავშირებულ ორგანოს.
ახალგაზრდობის მიერ ჩვეულებითი სამართლის ნორმების, ტრადიციული რელიგიური წეს-ჩვეულებებისა და ეტიკეტის ნორმების დაუფლების თვალსაზრისით, მას გარკვეული აღმზრდელობითი ფუნქციაც ეკისრებოდა. ვაინახებში გავრცელებული იყო ორი სახის ფჰიეღა, ფჰოღა: ღია ცისქვეშა (სოფლის მოედანზე დასაჯდომი ქვებით მოწყობილი ადგილი) და დახურული (სულის მოსახსენბელი კამერის მქონე მიწისზედა, ე. წ. „მზიური აკლდამები“ ). ფჰიეღა, ფჰოღას იდენტურია ხევსურული ფეხონი, სვანური ლანყავი, თუშური საამჯნო, რაჭული სანახშო, ოსური ნიხასი, დიდოური დუდიქანი და სხვ.
ტერმინი ფჰიეღა, ფჰოღა და მისი დიალექტური ვარიანტები, როგორც ვარაუდობენ, მომდინარეობს ძველი ნახური სიტყვიდან ფჰა, ფჰე – დასახლებული პუნქტი, მონოგენური სოფელი, რომელიც ერთ გვარში გაერთიანებული ნათესაური ჯგუფითაა წარმოდგენილი (ტერმინში მოცემული სუფიქსი ღ/ა იგივეა, რაც ქართული -ით, -გან სუფიქსი. ამდენად ფჰეღას შეესატყვისება ქართული „სოფლეული“, „სოფლითგანი“, ე. ი. „სოფლისა“).
* ნუს გუჩაჲაქჴარი (ინგუშ. Нус гучаяккхар – „რძლის აღმოჩენა“) – საქორწინო ციკლის ინგუშური წეს-ჩვეულება – ვაჟის ნათესავი და მეგობარი მამაკაცების მისვლა მომავალი პატარძლის ოჯახში მის გასაცნობად. საამისოდ ვაჟის ნათესავ-მეგობრები გარკვეული დროის განმავლობაში ემზადებოდნენ; მიჰქონდათ საჩუქრები და სუვენირებით მორთული „საქორწილო ხე“; სათანადო გამასპინძლების შემდეგ, პატარძლისგან თავადაც საჩუქრდებოდნენ ქუდით, ყაბალახით, ქისით და სხვა.
image
* ბელხი (ვაინ. Белхи) – ნადი, შრომითი ურთიერთდახმარების კოლექტიური ფორმა, რომელსაც თანასოფლელი ვაინახები სხვადასხვა სასოფლო-სამეურნეო სამუშაოების შესრულების დროს მიმართავდნენ.
ნადში ძირითადად მონაწილეობდნენ მამაკაცები, რომელთა რაოდენობა განისაზღვრებოდა სამუშაოს მოცულობითა და სიმძიმით.
მასპინძელი ვალდებული იყო ნადისთვის სადილი და ვახშამი გაემართა, აუცილებლად გამოეცხო ორი სახის საწესო ღვეზელი და დამხმარეები ცეკვა-თამაშით გაერთო.
*
*
*
წყარო: ანთელავას – კავკასიის ხალხთა მითები და რიტუალები.

0
47
1-ს მოსწონს
2-ს არა
ავტორი:ზურმუხტისთვალება
ზურმუხტისთვალება
Mediator image
47
  
კომენტარები არ არის, დაწერეთ პირველი კომენტარი
0 1 0