მართლმადიდებელ ეკლესიაში ღვთისმსახურების განუყოფელ ნაწილს გალობა წარმოადგენს.ქართული საგალობელი ჩვენი ერის ფასეულობებში დავანებული უდიდესი განძია, რომელიც მთელი ქრისტიანული კულტურის განსაკუთრებული მონაპოვარიცაა.
ქართული გალობა ვითარდებოდა როგორც ადგილობრივ, ისე საქართველოს საზღვრებს გარეთ არსებულ კერებში - პალესტინაში, სინას მთაზე, ათონზე, იერუსალიმში და ამდენად, ჰქონდა მუდმივი შეხება სირია-პალესტინურ, ბიზანტიურ, კოპტურ და სხვა თანადროულ ქრისტიანულ კულტურებთან. V-VIII საუკუნეებში პალესტინაში და სინას მთაზე ოცამდე ქართული სავანე ყოფილა.მათ შორის გამოირჩეოდა საბა განწმენდილის ლავრა.უკვე VI საუკუნეში, საბაწმიდის სავანეში, ქართველებს სხვადასხვა მსახურების მშობლიურ ენაზე აღსრულების ნება ჰქონდათ.საბა განწმედილი თავის ანდერძში პირდაპირ ამბობს, რომ ქართველებს "შეუძლიათ წართქუან ჟამნობა, შეასრულონ სამხრობა და წარიკითხონ თავიანთ ენაზე სამოციქულო და სახარება". საბაწმიდის ლავრაში მოღვაწეობდნენ წმ. ილარიონ ქართველი, იოანე ზოსიმე, წმ. გიორგი-პროხორე. აქვე, საბაწმიდის სავანეში, ჩაეყარა საფუძველი ქართულ ჰიმნოგრაფიას (VII ს.).თავდაპირველად იგი ბერძნულიდან თარგმნილი ჰიმნებით იყო წარმოდგენილითარგმნილმა ჰიმნოგრაფიულმა მასალამ თავი მოიყარა უძველეს ქართულ ძეგლებში - ლექციონარებში.შემორჩენილია ლექციონარის უძველესი რედაქციის რამდენიმე ნუსხა (კალის, ლატალის, პარიზის და სინური ნუსხები), სადაც უკვე ჩანს ჰიმნოგრაფიული ფორმების შესრულების სამი ძირითადი სახე: რესპონსორული, ანტიფონური და ცალპირული.
ლექციონარების საფუძველზე შეიქმნა პირველი დამოუკიდებელი ჰიმნოგრაფული კრებული - იადგარი, რომელშიც ერთიანდებოდა მთელი წლის განგებებზე შესასრულებელი საგალობლები.უძველესი იადგარის შემორჩენილი ნუსხები X ს. -ს არ სცილდება.იადგარების ტექსტებში მითითებულია "გალობის" ადრინდელი სინონიმები: "თქუან", "იტყოდიან", "წათქუან", უქციონ". დაცულია ანტიფონური შესრულების ქართული სინონიმიც - "მიმოგდებით" .
ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარებაში მნიშვნელოვანი როლი შეასრულა სინას მთის ქართულმა სკოლამ, სადაც გრძელდებოდა საბაწმიდის ჰიმნოგრაფიული სკოლის ტრადიციები. ქართული ჰიმნოგრაფიის განვითარების შემდგომი ეტაპი დაკავშირებულია ტაო-კლარჯეთის სამონასტრო სკოლებთან, რომელთა მესვეური იყო IX საუკუნის დიდი საეკლესიო მოღვაწე, ღირსი მამა გრიგოლ ხანძთელი. გრიგოლს ზეპირად სცოდნია გალობა მთელი წლის განგებით და გალობის მოძღვარიც ყოფილა. მას თავად შეუთხზავს საგალობელთა სრული კრებული - "საწელიწდო იადგარი", რომელიც იყო "ხელითა მისითა დაწერილი, სულისა მიერ წმიდისა" . ამ კრებულმა ნიადაგი მოუმზადა ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის შემდგომ განვითარებას.
IX საუკუნიდან, მთარგმნელობითი პროცესის პარალელურად, ინტენსიურად ვიტარდება ორიგინალური ჰიმნოგრაფიის შემოქმედება, რაც მწვერვალს აღწევს X საუკუნეში. ამ პერიოდში ეროვნულ ჰიმნოგრაფიაში გამოჩნდნენ ისეთი მოღვაწეები, როგორებიც იყვნენ იოანე მინჩხი, იოანე მტბერავი, ეზრა, კურდანაი, სტეფანე სანანოისძე, იოანე ქონქოზისძე, მიქაელ მოდრეკილი და სხვ. განვითარების ეს პროცესი დაგვირგვინდა X საუკუნის ე.წ. დიდი იადგარების შექმნით (წვირმის იადგარი, იელის იადგარი, მიქაელ მოდრეკილის იადგარი). განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია მეხური დიდი იადგარები. მეხური ქართული ჰიმნოგრაფიული ტერმინია, რომელიც აღნიშნავს ახალი "მარცვლედოვანი საზომით" დაწერილ (ან თარგმნილ) და მელოდიასთან შეწყობილ საგალობლებს. მეხური იადგარები შეიცავენ გალობის უძველეს ნიშნებს - ნევმებს. ამ დროს ყალიბდება ჰიმნოგრაფიის ახალი ტიპი - "მეხელი", ანუ "დასდებლის მეცნიერებაში" დახელოვნებული პირი, რომლის ამოცანას შეადგენდა კილოს (ჰანგის) მორგება და განაწილება საგალობლის პოეტურ ტექსტზე. XI საუკუნიდან ქართული ქრისტიანული ლიტერატურისა და მუსიკის უმძლავრესი კერაა ათონის ივერთა მონასტერი. ამ სკოლის ფუძემდებლები არიან წმიდა მამები - ექვთიმე და გიორგი მთაწმიდელები. მათ სახელებთანაა დაკავშირებული ქართული ჰიმნოგრაფიის ახალი ეტაპი. შემუშავდა ჰიმნოგრაფიული თარგმანების ახალი პრინციპები. ათონელმა მამებმა ბერძნულიდან თარგმნეს უმნიშვნელოვანესი ჰიმნოგრაფიული კრებულები. განსაკუთრებით აღსანიშნავია გიოგრგი მთაწმიდელის მიერ შედგენილი "თთუენი", სადაც მან თავი მოუყარა ამა თუ იმ წმიდანისადმი მიძღვნილ ყველა ავტორის საგალობლებს. გიორგი მთაწმიდელი არა მხოლოდ მთარგმნელობით საქმიანობას ეწეოდა, არამედ თავადაც ქმნიდა ორიგინალურ ტექსტებს და კილოებს ანუ საგალობელთა ჰანგებს.
XI საუკუნეში მნიშვნელოვან ლიტერატურულ-ფილოსოფიურ კერას წარმოადგენდა პეტრიწონის მონასტერი (1083წ. აშენებული გრიგოლ ბაკურიანის ძის მიერ) . მონასტერში დაარსებულ სემინარიას 20 წლის განმავლობაში ხელმძღვანელობდა ცნობილი მოღვაწე იოანე პეტრიწი, სწორედ იოანე პეტრიწი გვაწვდის ერთ-ერთ უძველეს ცნობას ქართული მუსიკის მრავალხმიანობის შესახებ. იგი ასახელებს სამი ხმის იმდროინდელ სახელწოდებებს: "მზახრ" (ნიშნავს "მძახებელს"), "ჟირ" ("ორი"), "ბამ" ("იგივეა, რაც ბანი") და აღნიშნავს ამ ხმათა შეწყობით წარმოქმნილ კეთილხმოვანებას. იოანე პეტრიწი შემდგომ პეტრიწონისა გელათის მონასტერში მოღვაწეობდა.
XII საუკუნიდან ადგილობრივ საგანმანათლებლო-სულიერ კერებს შორის უმნიშვნელოვანესია გელათის მონასტერი, რომელიც XX საუკუნის დასაწყისის ჩათვლით ქართული საეკლესიო გალობის მთავარ კერას წარმოადგენდა.
XIII-XVI საუკუნეებში, საქართველოში შექმნილი მძიმე პოლიტიკური ვითარების შედეგად ქართული საგალობო ხელოვნება დაცემის გზას დაადგა. მიუხედავად ძნელბედობისა, ქართული გალობის ბუნებრივი განვითარების პროცესი ნელა, მაგრამ მაინც მიმდინარეობდა. ამაზე მიუთითებს ჩვენამდე მოღწეული XVII-XVIII საუკუნეებით დათარიღებული ჰიმნოგრაფიული კრებულები, "სადღესასწაულოდ" წოდებულნი. ამ კრებულებმა წარმოდგენა შეგვიქმნეს ისეთ ჰიმნოგრაფებზე, როგორებიც არიან ნიკოლოზ მაღალაშვილი, გრიგოლ ვახვახიშვილი-დოდორქელი, იასე ერისთავი, ბესარიონ ორბელიშვილი, ნიკოლოზ ჩერქეზიშვილი და სხვ. ამ ჰიმნოგრაფთა შემოქმედებაში იმძლავრა ეროვნულმა ელემენტებმა, მათი საგალობლების მთავარი თემა ეროვნული სინამდვილე და ქართველ წმიდანთა მოღვაწეობაა.
XVIII საუკუნის დასასრულს ერეკლე II ითავა გალობის აღდგენა-აღორძინების, სამგალობლო სკოლათა ტრადიციების შენარჩუნების საქმე. ამ მიზნით ჩამოყალიბდა სვეტიცხოვლის საკათალიკოსო სკოლა, სადაც გალობას ასწავლიდნენ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეებიდან საგანგებოდ მოწვეული ცნობილი მგალობლები. გამოცოცხლების ეს პერიოდი ქართული გალობის ისტორიაში ხანმოკლე აღმოჩნდა. საქართველოს ეკლესიის ავტოკეფალიის გაუქმებამ (1811წ.) და ქართულ ტაძრებში რუსული წირვა-ლოცვის დამკვიდრებამ (რუსული გალობითურთ) მრავალსაუკუნოვანი ტრადიციის მქონე ქართული გალობის არსებობას რეალური საფრთხე შეუქმნა.
XIX საუკუნის II ნახევრიდან განახლდა ბრძოლა ქართული სამგალობლო ტრადიციის შენარჩუნებისათვის. ამ მიზნით ქართული საგალობლები ჩაწერილ იქნა ხუთხაზიან სანოტო სისტემაზე, რითაც აღმოიფხვრა მათი დაკარგვის საშიშროება. ქართული გალობის გადარჩენის საქმეში განსაკუთრებული ღვაწლი მიუძღვით წმ. ეპისკოპოსებს გაბრიელ ქიქოძეს, ალექსანდრე I ოქროპირიძეს, ვასილ კარბელაშვილს (შემდგომში ეპისკოპოსი სტეფანე), დეკანოზებს - რაჟდენ ხუნდაძეს, პოლიევქტოს კარბელაშვილს, მღვდელ ანტონ დუმბაძეს, წმ. ექვთიმე აღმსარებელს (კერესელიძე), ფილიმონ ქორიძეს, დიმიტრი ჭალაგანიძეს, ივლიანე წერეთელს და სხვ. ამ პირთა შემწეობით სანოტო სისტემაზე გადატანილი ათასობით საგალობელი დაცულია საქართველოს ხელნაწერთა ეროვნულ ცენტრში (ყოფილი კ. კეკელიძის ხელნაწერთა ინსტიტუტი). არანაკლებ მნიშვნელოვანია საქართველოში პირველი სანოტო სტამბის დამაარსებლის - მაქსიმე შარაძისა და ამ საქმეში მის ხელისშემწყობთა - წმ. ილია მართალის (ჭავჭავაძე) და ალექსანდრე ხახანაშვილის როლი.XX საუკუნის დასაწყისში ქართულ გალობას და საერთოდ სულიერებას კიდევ ერთი საშიში დაბრკოლება აღუდგა წინ - ტოტალიტარული რეჟიმი, რომელიც განსაკუთრებული სისასტიკით ებრძოდა ყველაფერ რელიგიურს. ძველი ქართული გალობა გარკვეული პერიოდის მანძილზე დაკარგული აღმოჩნდა ქართული საზოგადოებისთვის.
ქართული კანონიკური გალობის ააღორძინება დაიწყო XX საუკუნის 80-იანი წლებიდან, როდესაც თბილისის ანჩისხატის ტაძრის მგალობელთა გუნდის წევრებმა ღვთისმსახურებაში ააჟღერეს კ. კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ინსტიტუტის ფონდებში მოძიებული ქართული გალობის სანოტო ჩანაწერები. დღეისათვის, საქართველოს ეკლესიის წმინდა სინოდის განჩინებით, ქართულ ტაძრებში ღვთისმსახურება აღევლინება მხოლოდ ძველი ქართული კანონიკური საეკლესიო საგალობლების თანხლებით.
ქართული საეკლესიო საგალობელი სამხმიანია. ქართული გალობის სამხმიანობა, საგალობლის დასასრულს კი ხმათა უნისონში თავმოყრა-გაერთიანება წმიდა სამების დოგმატის სიმბოლურ განსხეულებად წარმოგვიდგება. კანონიკური ქრისტიანული გალობიდან აღმოცენებულ ქართულ სამხმიან საგალობელში ძირითადი კანონიკური ჰანგი ზედა ხმაშია გადმოცემული. იგი მაკოორდინირებელ ფუნქციას ასრულებს. დანარჩენ ხმათა თითოეული ინდივიდუალურად ეწყობა - ებანება ზედა ხმის კანონიკურ ჰანგს.
ქართულ გალობაში გამოიყოფა ორი ძირითადი შტო - აღმოსავლური (ქართკ-კახური) და დასავლური (იმერულ-გურული) . ეს ორი შტო აერთიანებდა საქართველოს მრავალი სამონასტრო სკოლის თვითმყოფად კილოს. ცნობილი იყო გელათის, მარტვილის, შემოქმედის, დავით-გარეჯის, შიო-მღვიმის და სხვა მონასტერთან არსებული საგალობო სკოლები. გალობის საერთო კანონიკური ფუძის არსებობასთან ერთად, თითოეულ სამგალობლო სკოლას საკუთარი თვითმყოფადი ტრადიციები გააჩნდა. მიუხედავად ასეთი მრავალფეროვნებისა, მათ ერთი ძირი აკავშირებს - უცვლელია საგალობლის ჰანგის კანონიკური ღერძი.
ქართული საეკლესიო საგალობელი, ისევე როგორც ბიზანტიური, სლავური, სერბული და სხვა, ემყარება რვა ხმის სისტემას. სხვა მართლმადიდებლური ეკლესიების მსგავსად ქართულ პრაქტიკაშიც ჰიმნები ორ ნაწილადაა დაყოფილი, მხოლოდ, მათგან განსხვავებით, პირველში მოთავსებულია ოთხი ძირითადი ხმის საგალობლები, კვირისაც და სადაგი დღეებისაც, და ეწოდება "ხმანი", მეორეში კი - ოთხი პლაგალური ხმისა სახელწოდებით "გუერდნი". "ხმანისა" და "გუერდნის" საერთო სახელწოდებად ქართულ პრაქტიკაში დამკვიდრდა "პარაკლიტონი".
სხვადასხვა ლიტურგიკული ფუნქციის საგალობლებს საკუთარი რვა ხმა გააძნია. ხმის ჟანრული დიფერენციაციის შესახებ ცნობას გვაწვდის ქართული გალობის უდიდესი მოამაგე იღუმენი ექვთიმე კერესელიძე, რომელმაც უდიდესი შრომა გასწია, რათა ცნობილი მომღერლისა და საგალობელთა შემკრების ფილიმონ ქორიძის მიერ ნოტებზე ჩაწერილი ნიმუშები ტიპიკონურად განელაგებინა, შეევსო და პარტიტურების სახით გადაეწერა.
ქართულ სამგალობლო პრაქტიკაში არსებობს ორი სახის გალობა - სადა და გავარჯიშებული, ან გამშვენებული. სადა გალობა (სადა კილო) - არის გალობის საფუძველი, კანონიკური ჰანგი, რომლის დაცვა მგალობელთა უპირველესი მოვალეობა იყო. გალობის გამშვენება კი გულისხმობს, სადა კილოს საფუძველზე, ხმის დამატებით მიმოხრას, ტექსტის ერთ მარცვალზე ხანგრძლივ უსიტყვო გამღერებას, რაც საკუთრივ მგალობლის ნიჭსა და უნარზეა დამოკიდებული. მიუხედავად იმპროვიზაციული ელემენტისა, გამშვენებული გალობაც განსაზღვრულ კანონებს ემორჩილება - შერჩეულია კანონიკური ტექსტის ის მონაკვეთები, რომელთა გავარჯიშებაც შეიძლება. ამ სახის გალობის ჩასაწერად გამოიყენება ხმოვნები - ისინი მიანიშნებენ ხმის უსიტყვო ბრუნვას.
უკვე IX-X საუკუნეების საქართველოში პროფესიული სასულიერო სამუსიკო განათლება სრულყოფილ, ორგანიზებულ სისტემას წარმოადგენდა. საგალობო ხელოვნების სწავლებას "ხმითა სასწავლელი სწავლა", ან სულიერი შესხმის "მოძღვრება" ეწოდებოდა. გალობის მასწავლებელს "გალობის-მოძღვარს", ან "მგალობელთუხუცესს" უწოდებდნენ. სასულიერო პოეტური ტექსტების გაწყობა რვა ხმის კილოებზე ცალკე სწავლებად ჩამოყალიბდა, რაც "დასდებლის მეცნიერების" სახელით იყო ცნობილი. ორიგინალურ კილოების შემთხზველთ "ხელოვანთ-მთავრები" ერქვათ. ცნობილია აგრეთვე პროფესია "მნიშვნელნი", რომელთაც ჰიმნოგრაფიული ტექსტის ნევმებით აღბეჭდვა ხელეწიფებოდათ. დაახლოებით XVIII საუკუნიდან ჩნდება ტერმინი "სრული მგალობელი". იგი ს-ს ორბელიანის ლექსიკონში "ლოდბარის" პარალელურია. "სრული მგალობლობა" გულისხმობდა მთელის წლის საგალობო რეპერტუარის ზეპირად ცოდნას, ასევე "დასდებლის მეცნიერების" ფლობას. სწავლების ამგვარი დიფერენცირება ქართული საეკლესიო მუსიკალური კულტურის მაღალ პროფესიულ დონეზე მეტყველებს.
ქართული გალობა თანდათან უბრუნდება დედა ეკლესიის წიაღს. მისი შესწავლისა და მეცნიერული კვლევის მიმართ სულ უფრო მეტ ინტერესს ახალგაზრდობა იჩენს. ეს კი იმას ნიშნავს, რომ პროფესიული ჩვევების მქონე მეცნიერთა და პრაქტიკოსთა ძალისხმევით არამარტო აღდგება საქართველოში არსებული ტრადიცია, არამედ გზა მიეცემა გალობის შემდგომ განვითარებას.
ავტორი : მანანა ანდრიაძე