წინამდებარე საკვლევი ნაშრომის თემაა რელიგიური ტოლერანტიზმი საქართველოში. თემისადმი ჯგუფის ინტერესი გამოიწვია ქვეყანაში ბოლო ხანს განვითარებულმა მოვლენებმა. კერძოდ, ნიგვზიანსა და თეთრიწყაროს ინციდენტების მაგალითზე დაიბადა კითხვა, თუ რამდენად ვართ ქართული საზოგადოება ტოლერანტული სხვა სუბკულტურებისადმი, სხვა რელიგიისადმი. საინტერესოა, რა განაპირობებს განსხვავებული რელიგიისადმი შეუწყნარებელ ხედვებს და როგორ შეიძლება ამ პრობლემის მოგვარება. ფაქტია, რომ ქვეყანაში დგას პრობლემა რელიგიური ტოლერანტიზმის არ არსებობისა. თუმცა ეს მოვლენა ნაწილთა აზრით შეიძლება კონკრეტული ძალების მიერ იყო ინიცირებული, პრობლემის ძიებისას მის ფესვებს უფრო ღრმად მივყავართ.

რელიგიური ტოლერანტიზმი ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი საკითხია ქვეყნის დემოკრატიული განვითარებისათვის. „ტოლერანტიზმი ესაა, თავისუფლება მრავალფეროვნებაში“. ეს არის ადამიანის შესაძლებლობა აღიაროს, პატივი სცეს სხვა ადამიანის რწმენასა და ღირებულებებს. იგი არა მხოლოდ მორალური ღირებულებაა, არამედ პოლიტიკური და სამართლებრივი მოთხოვნაა, რომლის დარღვევა შეიძლება ჩაითვალოს, როგორც რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაცია. ტოლერანტობიდან დისკრიმინაციამდე ხშირად მხოლოდ ერთი ნაბიჯია. ამ ნაბიჯის გადადგმის ზღვარზე ძირითადად ისეთი სახელმწიფოს მოქალაქეები აღმოჩნდებიან, სადაც რელიგიური მრავალფეროვნებაა. საქართველო მრავალეთნიკური ქვეყანაა. საუკუნეების მანძილზე ერთმანეთის გვერდით მშვიდობიანად ცხოვრობდნენ და თანააარსებობდნენ სხვადასხვა რელიგიისა და ეთნოსის ადამიანები.

ამდენად, საინტერესოა დავადგინოთ არსებობს თუ არა რელიგიური შეუწყნარებლობა საქართველოში. კვლევის მიზანიც გახლდათ შეგვეფასებინა და გაგვეანალიზებინა რელიგიური ტოლერანტიზმის პრობლემები ქართულ საზოგადოებაში. „ქართველმა, თავისი სარწმუნოებისთვის ჯვარცმულმა, იცის პატივი სხვისი სარწმუნოებისაც“, - წერდა ილია ჭავჭავაძე. „აჭარლები არიან ძირძველი ქრისტიანები და ძალით რატომ იმუსლიმანებენ თავს არ ვიცი. ისინი უნდა გაქრისტიანდნენ რახან გურიაში ჩამოსახლდნენ, უნდა აიძულო. თუ არადა წავიდეს ბიძია მის ხულოში და იყოს“ - ეს კი ერთ-ერთი მართლმადიდებელი სოფელ ნიგვზიანში მცხოვრები ქართველის სიტყვებია.

სად გაქრა ქართული ტოლერანტიზმი? ბოლო რამდენიმე თვეა ეს კითხვა საკმაოდ აქტუალური გახდა საზოგადოებისათვის. ამ პერიოდში განვითარებულმა მოვლენებმა, კერძოდ რელიგიურმა დაპირისპირებამ საქართველოს სხვადასხვა კუთხეში მართლმადიდებლებსა და მუსლიმებს შორის ყველა ქართული ტოლერანტიზმის ჭეშმარიტებაზე დააფიქრა. სწორედ ამიტომ კვლევის პროცესში ეს მაგალითები გახდა წამყვანი საკვლევი და გასაანალიზებელი მასალა.

უცნაურია, ერთი შეხედვით საქართველოში რელიგიური დაპირისპირების მოტივი არ არსებობს. ამ მხრივ კანონი, საქართველოს კონსტიტუცია არეგულირებს ნორმებს. ქვეყნის არაერთ ქალაქში ერთმანეთის გვერდიგვერდ მშვიდობიანად თანაარსებობს, როგორც მართლმადიდებლური ეკლესია, ისე სინაგოგა მეჩეთი თუ კათოლიკური ტაძარი. თუმცა, როგორც აღმოჩნდა კანონი ფურცელზევე დაწერილად რჩება, ხოლო ტოლერანტობა სხვა რელიგიის მიმართ ხანდახან მოჩვენებითია და სხვა არაფერი.

გლობალური მასშტაბით, რელიგიური ტოლერანტიზმი ერთ-ერთი პრობლემური თემაა არამარტო საქართველოში, არამედ მსოფლიოს სხვა ქვეყნებშიც. მაგალითისთვის გამოდგება ჩინეთი, სადაც სახელმწიფო რელიგიის გარდა სხვა რჯულის აღმსარებელი ხალხი ან სახელმწიფო ტერორის, ან სამოქალაქო საზოგადოების წნეხის ქვეშ ცხოვრობს. ჩვეულებრივ, რელიგიურ ფონზე მოქალაქეთა დაპირისპირება ისლამის შემთხვევაში ხდება, თუმცა არა ყოველთვის მხოლოდ ამ რელიგიის ირგვლივ. მსოფლიოს მასშტაბით ისლამოფობიური შინაარსის მქონე მრავალი მოვლენა გვხვდება. ცუდის მანიშნებელია, მაგრამ ფაქტია, რომ არსებობენ არასამთავრობო ორგანიზაციებიც, რომლებიც ისლამოფობიური იდეების გამტარბლები არიან. (მაგ: English Defence League).

რადგან საქართველოში ბოლო დროს განვითარებული მოვლენებიც ისლამის რჯულის აღმსარებელ მრევლსა და მართლმადიდებელ მრევლს შორის მომხდარ უთანხმოებებს ეხება, ჯგუფმა მიიჩნია საჭიროდ მოეძებნა ის გზები, რომლითაც შესაძლებელი იქნებოდა ამ პრობლემის გადაჭრა როგორც სამოქალაქო, ისე სახელმწიფო დონეზე.

საქართველო ეთნიკური, კულტურული და რელიგიური თვალსაზრისით მრავალეროვანი ქვეყანაა. ეს სახელმწიფოს მხრიდან მოითხოვს ეროვნულ უმცირესობებთან დაკავშირებული პოლიტიკის შემუშავებასა და ამ პოლიტიკის ცხოვრებაში გატარებას. საქართველოს კონსტიტუცია აღიარებს:

“ საქართველოს მოქალაქენი თანასწორნი არიან სოციალურ, ეკონომიკურ, კულტურულ და პოლიტიკურ ცხოვრებაში, განურჩევლად მათი ეროვნული, ეთნიკური თუ რელიგიური კუთვნილებისა. საერთაშორისო სამართლის საყოველთაოდ აღიარებული პრინციპებისა და ნორმების შესაბამისად, მათ უფლება აქვთ, თავისუფლად, ყოველგვარი დისკრიმინაციისა და ჩარევის გარეშე, განავითარონ თავიანთი კულტურა, ისარგებლონ დედაენით პირად ცხოვრებაში და საჯაროდ“ (საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 38.1).

როგორც ქართული კანონმდებლობის, ისე საერთაშორისო ნორმების მიხედვით ეროვნულ უმცირესობებს უნდა მიეცეთ უფლება, თავისუფლად ეზიარონ თავიანთ კულტურას, რელიგიას. სახელმწიფო კი იღებს ზომებს, რათა კანონის წინაშე სრული თანასწორობის საფუძველზე უზრუნველყონ უმცირესობათა ყოველი წარმომადგენლისთვის ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა რეალიზაცია.
ამ ძირითად თავისუფლებათა და უფლებათა დაცვაში შედის რწმენის თავისუფლება. რწმენის თავისუფლება არის ადამიანის უფლება სურვილისამებრ შეიცვალოს, აღიაროს ნებისმიერი რელიგია და გამოხატოს რწმენა. რელიგიური თავისუფლება, როგორც საზოგადოებრივ-სუბიექტური უფლება კი იცავს პირს ხელშეუხებლობისგან, აღჭურავს მოქალაქეებს კონკრეტული უფლებებით, სწამდეთ რომელიმე რელიგია, გაერთიანდნენ რწმენისა და ერთობლივი აღმსარებლობის მიზნით. საქართველოს კონსტიტუციით აღიარებულ ადამიანის უფლებათა და თავისუფლებათა შორის განსაკუთრებული ადგილი უჭირავს რწმენის, აღმსარებლობისა და სინდისის თავისუფლებებს. კონსტიტუციის მე-9 მუხლის მიხედვით: “სახელმწიფო აცხადებს რწმენისა და აღმსარებლობის სრულ თავისუფლებას”. კონსტიტუციის მე-9 მუხლი ასახავს უმნიშვნელოვანეს უფლებებს: 1) ყველა ადამიანს აქვს სინდისის, აღმსარებლობის და რწმენის თავისუფლება; 2) დაუშვებელია ადამიანის დევნა აღმსარებლობის ან რწმენის გამო, აგრეთვე მისი იძულება გამოთქვას თავისის შეხედულება მათ შესახებ 3) დაუშვებელია ამ თავისუფლებათა შეზღუდვა, თუ მათი გამოვლინება არ ლახავს სხვათა უფლებებს.
საქართველოს კონსტიტუცია აცხადებს რწმენისა და რელიგიის თავისუფლებას, თუმცა დღეს ქვეყანაში არსებული რეალობა მკვეთრად განსხვავდება როგორც კონსტიტუციით, ისე სხვადასხვა საკანონმდებლო აქტებით დეკლარირებული ნებისაგან. პრობლემას სწორედ ამ დეკლარირებული უფლებებისა და თავისუფლებების რეალიზებისას ვაწყდებით, რაც საჭიროებს ადამიანის უფლებათა დამცველი ორგანიზაციების (და არა მარტო მათი) მხრიდან რეაგირებას. საქართველოს სისხლის სამართლის კოდექსი კრძალავს ნებისმიერი რელიგიური აღმსარებლობის ქადაგებაში ჩარევას, პიროვნების დევნას რელიგიური ნიშნით ან მისი აღმსარებლობის გამო. კრძალავს რელიგიური ორგანიზაციის ჩამოყალიბებისათვის ხელის შეშლას. საპატრიარქოს რელიგიათაშორის ურთიერთობის სამსახურის ხელმძღვანელ ლელა ჯეჯავას მტკიცებით, საქართველოში რელიგიური ნიშნით დისკრიმინაციის ფაქტები არ ფიქსირდება. სამწუხაროდ ეს ასე არ არის და საქართველოში არსებული მრავალი განსხვავებული რელიგიური ორგანიზაციის უფლებები ხშირად ილახება, რასაც ადასტურებს სახალხო დამცველის ანგარიში “მართლმადიდებელ მშობელთა კავშირის” მიერ შეუწყნარებლობის გამოვლინების ფაქტზე. ამ მოხსენებაში შესულია ამ ორგანიზაციის მიერ გამოჩენილი შეუწყნარებლობის არაერთ ფაქტის აღწერა. მაგალითად 2009 წლის 16 სექტემბერს, ბოლნისის რაიონის სოფელ ტალავერში, რომელიც მთლიანად აზერბაიჯანელი მუსლიმებითაა დასახლებული, “მართლმადიდებელ მშობელთა კავშირსა” და სასულიერო პირების ხელმძღვანელობით შევიდა მართლმადიდებელ “მორწმუნეთა” აგრესიულად განწყობილი 50-70 კაციანი ჯგუფი, რომლებმაც სოფლის მოსახლეობისგან ძველი მეჩეთის ნანგრევების რეკონსტრუქციის შეჩერება მოითხოვეს. “მართლმადიდებელ მშობელთა კავშირის” შეუწყნარებლობის გამოვლენის ობიექტი რამდენჯერმე გახდა კათოლიკე მრევლი. თბილისში გაიმართა ერთდღიანი მანიფესტაცია საქართველოში ვატიკანის საელჩოსთან. მანიფესტანტებმა გაშალეს პლაკატები, რომლებზეც კათოლიკეთა შეურაცმყოფელი და ქსენოფობიური შინაარსის წარწერები იყო გაკეთებული. სამწუხაროა, რომ ბეჭდვითი, სატელევიზიო და რადიო მედია საშუალებების უმრავლესობა რელიგიური უმცირესობების პრობლემატიკას არასათანადოდ აშუქებს. განსხვავებული რელიგიური მრწამსის ადამიანები თითქმის განკვეთილნი არიან საზოგადოებიდან და მათ მიმართ მიდის ფსიქოლოგიური ზეწოლა და ხშირად ფიზიკური შეურაცხყოფაც.
საზოგადოების არატოლერანტულობა რელიგიური უმცირესობების მიმართ არ შეიცვლება მხოლოდ კანონების მიღებით. მოქალაქეებს სრული უფლება აქვთ, არ მოსწონდეთ სხვადასხვა რელიგიური დაჯგუფებები, მაგრამ თუ თავიანთ ანტიპატიას საჯაროდ გამოხატავენ და მორწმუნეების კონსტიტუციურ უფლებებს შელახავენ, სახელმწიფო ვალდებულია გამოექომაგოს მათ და გაატაროს შესაბამისი სანქციები, ასეთ შემთხვევაში უდიდესი მნიშვნელობა უნდა ენიჭებოდეს ფართოსაგანმანათლებლო პროგრამებს, საზოგადოების მხრიდან ისეთი საკითხების ჯანსაღად აღქმას, როგორიცაა რელიგიური მრავალფეროვნება და სხვათა უფლებების პატივისცემა.
ადამიანის უფლებეზე საუბრისას უნდა გვესმოდეს ერთი ბუნებრივი კანონი, რომ ჩვენი უფლება მთავრდება იქ, სადაც იწყება სხვისი.

ქეისები: ნიგვზიანი, თეთრიწყარო (სახელმწიფოს მიერ გაწეული როლი)

ლანჩხუთის რაიონ სოფელ ნიგვზიანში აჭარიდან ჩასახლებული მოსახლეობა ცხოვრობს. ისინი მუსულმანები არიან. ბოლო ხანს, აქამდე უპრეცენდენტოდ, დაიძაბა ურთიერთობა ადგილობრივ გურულებსა და აჭარელებს შორის. დაპირისპირების მიზეზი კი რელიგიური ნიადაგი იყო. გურულები ეწინააღმდეგებოდნენ აჭარელებისთვის საცხოვრებელი სახლის მეჩეთად გადაკეთებას. თან იქვე დასძენდნენ, რომ მეჩეთის მოწყობა თურქული მხარის მიერ გამოყოფილი ფინანსებით იყო დაგეგმილი. დაპირისპირება იქამდე მივიდა, რომ ერთ დღესაც გურულებმა არ მისცეს საშუალება სალოცავად ჩამოსულ მრევლს, მეჩეთში ლოცვა აღევლინათ. მოვლენამ მასმედიის დიდი ყურადღება მიიქცია.
ყველაზე უფრო საინტერესო რაც ამ მოვლენების მიმდინარეობისას დაფიქსირდა იყო სახელმწიფო ორგანოების უმოქმედობა. ოქტომბერში საპარლამენტო არჩევნების შემდეგ ახალი მთავრობა სულ რამდენიმე კვირის მოსული იყო სათავეში. კონსტუტუციით დადგენილი ნორმების შესაბამისად, სახელმწიფო ვალდებულია მსგავს შემთხვევებში ჩაერიოს და აღკვეთოს ადამიანის უფლებათა დარღვევის ფაქტები. ამ კონკრეტული ქეისის შემთხვევაში იუსტიციის მინისტრის განცხადებით პრიორიტეტი უნდა მიენიჭოს სოფლის მოსახლეობის აზრს და თუკი პრობლემა სოფლის მაცხოვრებელთა დონეზე ვერ გადაწყდება, მხოლოდ ამის შემდეგ უზრუნველყოფს სახელმწიფო სტრუქტურები მის მოგვარებას.
შეფასება შეგვიძლია გამოვიტანოთ შემდეგი: 1) მოქალაქეებს არ მიეცათ საშუალება განეხორციელებინათ მათი უფლება, გათვალისწინებული კონსტიტუციით. 2) სახელმწიფო ორგანოები უპირატესობას ანიჭებენ ჩვეულებით სამართალს და არა კონსტიტუციით გაწერილ კოდიფიცირებულ ნორმებს. ამ შემთხვევის ანალიზი გვაძლევს საფუძველს, რომ გვქონდეს ეჭვი სახელმწიფოს მხრიდან საკითხისადმი არაადეკვატურ დამოკიდებულებაში.
ანალოგიური ქეისია თეთრიწყაროს შემთხვევა. აქაც ადგილობრივი მოსახლეობა იქ მცხოვრები მუსლიმების მიერ მეჩეთში ლოცვის წინააღმეგ გამოვიდნენ. განსხავავებით ნიგვზიანის ქეისისა, ჟღერდებოდა ინფორმაცია, რომ კონფლიქტი ამ ორ ჯგუფს შორის სპეციალურად იყო ინიცირებული და მას პოლიტიკური სარჩული ჰქონდა.
“პროვოკაციაა, რომ აირიოს სიტუაცია. არჩევნების შემდეგ დაიწყო ეს ამბები. რა და ვისგან ხდება, ამას მთავრობა გაარკვევს. რის გამოც მოხდა გურიაში დაპირისპირება იგივე ვარიანტია აქაც. ვიღაცები მიერ ფინანსდება, რომ აირიოს სიტუაცია. მუსლიმებისთვის სახლის შესყიდვა თურქებმა დააფინანსეს. მაგათმა წინამძღოლმა მარად ღორჯომელაძემ აყიდინა სახლი მეჩეთისთვის. მემგონი პოლიტიკასთან აქვს კავშირი, თორემ აქამდე სვანები, აჭარელები, აზერბაიჯანელები ძალიან კარგ დამოკიდებულებაში ვიყავით“- ამბობს რამაზ ჭელიძე, ადგილობრივი მაცხოვრებელი.
ამ კონკრეტული ქეისის შემთხვევაში საქმე გამოსაძიებლად გენერალურ პროკურატურას გადაეცა. ამ ორი შემთხვევის საფუძველზე მეტად საჭიროა, მოხდეს რევიზია იმ სტერეოტიპისა, რომ ქართველები ტოლერანტები ვართ.

გვსურს შემოგთავაზოთ ის ინტერვიუები, რომლებიც ჩაიწერა სხვადასხვა რელიგიის აღმსარებელ მოქალაქეებთან, როგორც სასულიერო პირები, ისე მრევლის ნაწილი, ასევე რელიგიათა კულტურული ცენტრების ხელმძღვანელებთან.
ასეთ პირველი ინტერვიუ სომხური ეკლესიის მღვდელ, მამა ნარეკ კუშიანთან ჩაიწერა.
ქართველების და სომხების ურთიერთობებს მრავალსაუკუნოვანი ისტორია აქვს. იგულისხმება როგორც პოლიტიკური და საზოგადოებრივი, ისე კულტურული და რელიგიური ურთიერთობები. დიდი ხანია, რაც ამ ურთიერთობების ხასიათისა და შინაარსის გარკვევაზე ინტენსიურად მუშაობენ როგორც ადგილობრივი, ისე უცხოელი მკვლევარები. ისინი აღნიშნავენ, რომ ქართულ-სომხური ურთიერთობების პრობლემა ძალიან რთული და საინტერესოა. საინტერესოა იმდენად, რამდენადაც ისინი ერთ სქემაში ვერ თავსდებიან და საერთო სურათის დადგენა შეუძლებელია. პროცესს ცვალებადობა და ურთიერთგამომრიცხავი მოვლენების თანაარსებობა ახასიათებს, მაგრამ ვერავინ უარყოფს, რომ მეზობელ ერებს შორის ინტენსიური ურთიერთობები, რომლებიც არასდროს შეწყვეტილა, მუდამ კულტურათა დიალოგისა და ურთიერთგამდიდრების სამსახურში იდგა.
სომხური ეკლესიის წევრების დევნა არ ხდება საქართველოში, მაგრამ პრობლემები არსებობს. ერთერთი და ყველაზე დიდი პრობლემა საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსის არ ქონა იყო. 2011 წლის 5 ივლისს პარლამენტმა მიიღო კანონი რელიგიური გაერთიანებების საჯარო სამართლის იურიდიულ პირად რეგისტრაციის წესის შესახებ. ახლა სომური ეპარქიას აქვს ეს სტატუსი.
სომხურ ეკლესიას დღემდე არ უბრუნდება საბჭოთა პერიოდში დაკარგული ტაძრები. ეს ტაძრები დანგრევის პირასაა და სასწრაფოდ საჭიროებს შეკეთებას.
ამ და სხვა პრობლემებზე გვესაუბრა სომხური ეკლესიის მღვდელი მამა ნარეკ კუშიანი. მამაომ აღნიშნა, რომ იურიდიული პირის სტატუსის მიღების შემდეგ განსაკუთრებლი ცვლილებები არ უგრძვნიათ: “სომხური ეკლესია იყო დე–ფაქტო, არ გვქონდა სამართლებრივი სტატუსი, ახლა კი საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსი მოვიპოვეთ, თუმცა ეს დიდი მიღწევაა ჩვენთვის“. მამა ნარეკმა მართმადიდებელთა პროტესტზე ისაუბრა ამ კანონთან დაკავშირებით: “მრავალი ადამიანი ისე აპროტესტებდა არც კი იცოდა კანონის არსი, ქართული ეკლესიისთვის არაფერი შეცვლილა კანონის მიღების შემდგომ.“
სომხურ ეპარქიას ორი მოთხოვნა აქვს: საკუთრების დაბრუნება და ბიუჯეტიდან დაფინანსების მიღება. მამა ნარეკმა აღნიშნა, რომ თბილისში ხუთი ხუთი ეკლესია, რომელიც დანგრევის პირასაა: “ეს ძველი ტაძრები უნდა შევინარჩუნოთ, ისინი არ უნდა განადგურდეს, რადგან საქართველოს ეთნიკურად სომეხი მამულიშვილების აგებული ტაძრებია, საქართველოს კულტურული მემკვიდრეობაა.“ მამაო ითხოვს ბიუჯეტიდან დაფინანსებას. მას არგუმენტად მოჰყავს ის, რომ სომხებიც არიან საქართველოს მოქალაქეები და ისინიც იხდიან საშემოსავლოს, ამიტომ მათაც ეკუთვნით დაფინანსება, თანაც სომხურმა ეკლესიამაც განიცადა ზარალი საბჭოთა მმართველობის დროს.
მამა ნარეკმა კითხვაზე ირღვევა თუ არა მათი უფლებები, გვიპაუხა რომ - არა: “არის რაღაც შემთხვევები, თუმცა ეს იშვიათად ხდება და ცალკეული პიროვნებებისგან ხდება გამოვლინება. კეროდ, ზოგიერთი მართლმადიდებელი მღვდელი უფლებას არ გვაძლევს მათ ტაძრებში შევიდეთ, ხშირად ამას უხეშ ფორმებში გამოხატავენ. არის მართმადიდებელი მრევლისგან შეურაცყოფის ფაქტები, თუმცა ეს იშვიათია და ნამდვილად არ აქვს მასიური ხასიათი.“
მამა ნარეკთან საუბრის შემდეგ გადავწყვიტეთ გავსაუბრებოდით მართლმადიდებლური ეკლესიის მღვდელს. მამა თეიმურაზი სამების ტაძრის მღვდელი და სასულიერო სემინარიის პედაგოგია. მამა თეიმურაზი დაგვთანხმდა, რელიგურ უმცირესობებთან დაკავშირებით გამოეთქვა თავისი პირადი აზრი. მამაო მომხრეა, რომ რელიგიური უმცირესობების უფლებები დაცული იყოს. მას არც მართლმადიდებელთა საპროტესტო აქციები მოსწონს. საჯარო სამართლის იურიდიული პირის სტატუსზე გვითხრა, რომ მხოლოდ საქართველოში არსებულ ტრადიციულ რელიგიებს უნდა მიენიჭოს.
მამა თეიმურაზის აზრით, უნდა იყოს რელიგიური თავისუფლება, მაგრამ მხოლოდ გარკვეული დოზით: “საქართველო ტრადიციული ქვეყანაა და ვერასდროს ვერ გახდება ამერიკის შეერთებული შტატები. საქართველოში უპირატესი რელიგია უნდა იყოს მართლამდიდებლობა, თუმცა მართლმადიდებლობას არ უნდა ჰქონდეს სახელმწიფო რელიგიის სტატუსი, ჩვენი სარწმუნოება მკვეთრად უნდა გაიმიჯნოს სახელმწიფოსგან.“
მამა თეიმურაზი მიიჩნევს, რომ ყველაზე ფრთხილი რელიგიური პოლიტიკის გატარება სომხებთანაა საჭირო: “არცერთი რელიგიური ჯგუფი იმის უფლებას არ აძლევს საკუთარ თავს, რასაც სომხები. მათ რომ უფლება მივცეთ, სამებას და სვეტიცხოველსაც კი დაიკავებენ.“
მამაოს აზრით, არცერთი რელიგია არ უნდა ფინასდებოდეს სახელმწიფო ბიუჯეტიდან. ჩვენდა გასაკვირად მამაომ აღნიშნა, რომ მათ შორის არც მართლამდიებლური ეპარქია: “სახელმწიფომ სომხურ ეკლესიას უნდა მისცეს ერთჯერადი დახმარება, რათა აუნაზღაურდეთ საბჭოთა მმართველობის დროს მიყენებული ზარალი, მაგრამ დაფინანსება გამორიცხულია“ მამაო მიიჩნევს, რომ სახელმწიფომ ქართულ ეკლესიას უკვე აუნაზღაურა ზარალი და ახლა აღარაა დაფინანსება საჭირო.
მომდევნო ინტერვიუ საქართველოში მუსლიმთა ცენტრის ხელმძღვანელ ჰასი ფაიკ ნაბიევთან ჩავწერეთ.
პირველი კითხვა მას იურიდიული სტატუსის მინიჭების შესახებ დავუსვით. იგი მიიჩნევს, რომ ეს საჭირო რამ იყო. მას მხოლოდ ერთი რამ უკვირს, თუ რატომ იყო საზოგადობის ნაწილი წინააღმდეგი ამ კანონისა. მისი თქმით აქამდე საქართველოს მუსლიმები ბაქოს მუსლიმთა კავშირს ექვემდებარებოდა. ამ კანონცვლილების შემდეგ კი მათ იურიდიული სტატუსი მიენიჭათ და შესაბამისად დაქვემდებარებულნი სხვა ქვეყნის რელიგიის იურისდიქციაზე აღარ იქნებიან. იგი მიიჩნევს, რომ საპროტესტო აქამდე არსებული ფაქტი უფრო იყო, ვიდრე ის რაც კანონმდებლობის ცვლილებით მოხდა.
ბატონ ჰასის ასევე ვესაუბრეთ ნიგვზიანსა და თეთრიწყაროში მომხდარი მოვლენების შესახებ. მისი განცხადებით, მსგავსი რამ დემოკრატიულ სახელმწიფოში არ უნდა ხდებოდეს. სახელმწიფო უნდა ცდილობდეს უზრუნველყოს მოქალაქეთა რწმენის თავისუფლება და შექმნას გარანტიები ამ უფლებების დასაცავად.
კითხვაზე გრძნობს თუ არა საქართველში თავს, როგორც ტოლერანტულ გარემოში ის გვპასუხობს: “ საქართველო დსთ-ს მასშტაბით, ყველაზე უფრო ტოლერანტული სახელმწიფოა“. აქვე ის შედარებას აზერბაიჯანთან აკეთებს და ამბობს, რომ ამ მხრივ იქ უარესი სიტუაციაა.
ბატონ ჰასიმდე ჩვენ რამდენიმე მუსულმან მოქალაქესაც გავესაუბრეთ. მათ არ სურთ საკუთარი თავის იდენტიფიცირება ამიტომ, მათ სახელსა და გვარებს არ მივუთითებთ. ისინი ჩვენთან საუბრისას აცხადებენ, რომ თუმცა ერთი შეხედვით სახელმწიფო და მისი მეთაურები პატივს სცემენ რელიგიურ თავისუფლებას, რეალურად ყველაფერი სხვაგვარადაა. ისინი საუბრობენ სახელმწიფოს მხრიდან ტერორზე. კერძოდ კი გვეუბნებიან, რომ საქართველოს მუსლიმთა კავშირის თავმჯდომარედ ინიშნება ადამიანი სახელმწიფო სტრუქტურებიდან და არ ხდება მათი არჩევა სასულიერო პირების მიერ. მათი თქმით ყველა ასეთი დანიშნული მოხელე მმართველი პარტიის ინტერესების გამტარებელი იყო და არცერთი არ წარმოადგენდა რეალურად ამ სასულიერო თანამდებობისთვის შესაფერის კანდიდატს.
ინტერვიუების დროს ცხადი იყო, რომ მოქალაქეები ერიდებოდნენ მსგავს თემებზე სასაუბარს. მათი ნაწილი ითხოვდა ინტერვიუ დიქტოფონზე არ ჩაგვეწერა, არც საბოლოოდ გამოგვექვეყნებინა.
ერთ-ერთი ასეთი შემთხვევა ებრაულ სინაგოგაში შეგვემთხვა. სინაგოგაში ინტერვიუზე მისულებს იქ სასულიერო პირები არ დაგვხვდნენ. ამიტომ გადავწვიტეთ მრევლის წარმომადგენელს გავსაუბრებოდით. იგი წინააღმდეგი იყო ეპასუხა ჩვენი კითხვებისთვის. მან განაცხადა: “თქვენ ამ ინტერვიუს ჯიბეში არ ჩაიდებთ, გამოაქვეყნებთ“. თუმცა პირად საუბრებში კმაყოფილებას გამოთქვამდა არსებული გარემოს მიმართ, რომ არავინ შეურაცხყოფა მათ რელიგიას და არ ირღვეოდა მათი უფლებები, იმის შიში, რომ მას არ სურდა ინტერვიუს გასაჯაროება, გვაძლევს საფუძველს იმის თქმისა, რომ მოქალაქეები ერიდებიან მსგავს თემებზე საუბარს. მიზეზი კი შეიძლება იყოს ის, რომ ამას მოყვება არაადეკვატური რეზონანსი საზოგადოებაში. ამდენად სიტუაციის დაძაბვის საშიშროებას ერიდებიან.
ინტერვიუს მეოთხე ნაწილი კათოლიკურ ეკლესიაში შეგდა. ეს შემთხვევა ყველაზე უფრო საინტერესო გახლავთ.
კათოლიკურ ეკლესიაში ტაძრის ზედამხედველს ვესაუბრეთ (სახელსა და გვარს არ ვწერთ მისივე თხოვნით). განსხვავებით სხვა რესპონდენტებისგან ის გახსნილი და კონტაქტური აღმოჩნდა. თავშივე რამაც ჩვენი ყურადღება მიიქცია მისი თავდაპირველი დისტანცია იყო. მოგვიანებით აგვიხსნა, რომ ამას განაპირობებდა წარსულში მომხდარი ინცინდენტები. როგორც აღმოჩნდა, რელიგიურ ნიადაგზე მას ხშირად აყენებენ შეურაცხყოფას. ქალბატონი ბევრი საინტერესო შემთხვევის შესახებ მოგვიყვა.
როგორც აღმოჩნდა ის ქართველი, წარმოშობით მესხეთიდან მყოფი კათოლიკეა. მეუღლე გარდაცვილი ჰყავს და ამჟამად კათოლიკურ ეკლესიაში მუშაობს. როგორ აღვნიშნეთ იგი კათოლიკური ეკლესიის ზედამხედველია. მისი თქმით, კათოლიკური ეკლესიისადმი აგრესიული დამოკიდებულა ყოველთვის იგრძნობოდა. რაც ყველაზე მეტად აწუხებს, ესაა მართლმადიდებელი მრევლის მხრიდან, უმეტესწილად იქვე, სასულიერო სემინარიაში მყოფი სტუდენტებისგან წამოსული აგრესია. როგორც თვითონ აცხადებს, ხშირია შემთხვევები, როცა კათოლიკური ხატები ეკლესიის ეზოში მოუტანიათ და დაუყრიათ. გულისტკივილით აღნიშნავს, რომ ყოფილა ინცინდენტი, როცა მისი ქართველობა შეურცხვენიათ და უთქვამთ: “მირჩევნია ცუდი მართლმადიდებელი, ვიდრე შენნაირი კათოლიკე ქართველი“.
ქალბატონი საყვედურით აცხადებს, რომ სათანადო ყურადღება არ ექცევა კათოლიკურ დღესასწაულებს. მას წყდება გული რომ არ ცხადდება უქმე დღედ ისეთი დღესასწაულები, როგორიცაა შობა, 25 დეკემბერს. ასევე გულისტკივილით აღნიშნავს, რომ მოქალაქეები ისე უყურებენ, თითქოს სხვა ქვეყნის შვილი იყოს და ყველაფერი განსხვავებული გააჩნდეს. აქვე დასძენს, რომ კათოლიკური სამყაროს პრობლემებით არც მედია ინტერესდება და მასმედიის ყურადღება მხოლოდ შობაზე ტაძარში მოსვლითა და სიუჟეტის გაკეთებით გამოიხატება.
რესპონდენტი ამბობს, რომ პირად ურთიერთობებში პრობლემები ხშირად ექმნება. განსხვავებული რელიგიის გამო ურთიერთობების დალაგება თავიდანვე გაუჭირდა მეზობლებთან. ხოლო შეუღლებისას მიუღებლად მიიჩნია ოჯახის მოთხოვნა, რომ შეეცვალა სარწმუნოება და გამხდარიყო მართლმადიდებელი ქრისტიანი.
კათოლიკური ეკლესიის აზრი იურიდიულ სტატუსთან დაკავშირებით ვერ მივიღეთ. რესპონდენტს არ ჰქონდა საკმარისი ინფორმაცია საკანონდმებლო ცვლილებებთან დაკავშირებით, ხოლო ტაძრის წინამძღოლთან (პადრესთან) შეხვედრა ვერ მოხერხდა. იგი თბილისში არ გახლდათ.
თუმცა არსებობს უამრავი ფაქტი, როცა მართლმადიდებლურ და კათოლიკურ ეკლესიებს შორის დავა წარმოშობილა საკუთრების ირგვლივ. კერძოდ, კათოლიკური სამყარო ასახელებს საქართველოში არსებულ რამდენიმე ტაძარს, რომელიც მათი თქმით კათოლიკეთა საკუთრება იყო, ხოლო ამჟამად იქ მართლმადიდებლური წირვა აღევლინება. მსგავსი პრობლემების შესახებ სახალხო დამცველიც წერს საკუთარ ანგარიშებში, თუმცა საყურადღებოა, რომ პრობლემები ისევ მოუგვარებელი რჩება.
საკვლევ თემაზე მუშაობისას მნიშვნელოვანი იყო პირადად გავსაუბრებოდით რესპონდენტებს, რათა უფრო ღრმა წარმოდგენა გვქონოდა პრობლემის შესახებ. ვფიქრობთ, რომ ახლა უფრო აშკარად ჩანს აუცილებლობა სამოქალაქო საზოგადეობის როლის ზრდისა და სახელმწიფო ორგანოების ადეკვატური ჩარევისა.
ნაშრომის ფინალურ ნაწილში კი დავსახავთ კონკრეტულ გზებს, თუ რა უნდა იღონოს ერთი მხრივ სამოქალაქო საზოგადოებამ და მეორე მხრივ თითოეულმა ჩვენგანმა პრობლემის გადაჭრის თვალსაზრისით.




პრობლემის გადაწყვეტის ჩვენი ხედვა

ამ ნაწილში გვინდა მარტივად და თვალსაჩინოდ წარმოვაჩინოთ პრობლემის არსი, კონკრეტული გზები მის გადასაჭრელად და ჩვენი როლი ამ ყველაფერში:

პრობლემა: რელიგიური შეუწყნარებლობა საქართველოში, რელიგიური ტოლერანტიზმის პრობლემები ქართულ საზოგადოებაში.
კვლევის პროცესში გამოვლინდა, რომ ამ მხრივ სახელმწიფოში არსებული კანონი თითქმის იდეალურია. იგი იზიარებს იმ ღირებულებებს რასაც ეფუძნება ადამიანის ფუნდამენტური უფლებები, რომ ყოველ ადამიანს აქვს რწმენისა და აღმსარებლობის თავისუფლება. ეს ყველაფერი შესანიშნავად წერია კონსტიტუციაში, მაგრამ როგორ ხორციელდება კანონი რეალურ ცხოვრებაში?
ბოლო პერიოდში განვითარებულმა მოვლენებმა (მაგ. ნიგვზიანში მომხდარმა რელიგიურმა დაპირისპირებამ) ცხადყო, რომ ტოლერანტობიდან დისკრიმინაციამდე მხოლოდ ერთი ნაბიჯია. მოსახლეობის გარკვეული ნაწილი უარყოფითად და აგრესიულადაა განწყობილი სხვა რელიგიის ადამიანთა მიმართ. ამის მიზეზი კი ვფიქრობთ, მოსახლეობაში ნაკლები ტოლერანტიზმია.
შესაბამისად მიზანი ერთია- მოხდეს იმ ნორმებისა და ღირებულებების გაზიარება მოქალაქეებისათვის, რაც საწინდარია ტოლერანტიზმისა. ეს ძალიან რთული პროცესია. კანონისა და მორალური ნორმების პატივისცემას ადამიანს ვერ აიძულებ, ამდენად უნდა ამაღლდეს მოქალაქეების ცნობიერება. უდავოა, რომ შეუძლებელია ადამიანს აიძულო პატივი სცეს სხვის სარწმუნოებას თუ მას თვითონ არა აქვს გაცნობიერებული ტოლერანტიზმის არსი.
პრობლემის გადაჭრის სამოქმედო გეგმა: ვფიქრობთ, რომ პრობლემის აღმოსაფხვრელად საჭიროა ვეძებოთ პრობლემის არსებობის მიზეზები. ერთი კულტურის წარმომადგენლების მიერ განსხვავებული კულტურის მიმართ შეუწყნარებლობა შეიძლება იყოს განპირობებული შიშით განსხვავებული სუბკულტურებისადმი. პრობლემის სიღრმეების ძიებამ შეიძლება მიგვიყვანოს ერის მენტალურ პრობლემებამდეც. ნათლად გამოხატული ნაციონალიზმიც შეიძლება იყოს ის ელემენტი, რაც ხელს უშლის სახელმწიფო, სამოქალაქო აზროვნებას და ამდენად განაპირობებს ქსენოფიბიურ დამოკიდებულებას ყველაფერი განსხვავებულისგან, რაც არ არის “ჩვენი’’ და არის “სხვისი’’. ვფიქრობთ, რომ უპრიანი იქნება მოქალაქეების სამოქალაქო ღირებულებებით აღზრდა, ამიტომ, საჭიროდ მიგვაჩნია, სასწავლებელ დაწესებულებებში შემოღებული იქნას, ან უკვე ფაკულტატურული სწავლების კურსები მიღებულ იქნეს სავალდებულო კურსებად, სამოქალაქო საზოგადოების სწავლების შესახებ. მოქალაქეების აღზრდა და ჩამოყალიბება ადეკვატურ ადამიანებად შესაძლებელია მუდმივი სწავლებით პატარა ასაკიდანვე. ამ კონკრეტულ შემთხვევაში ვთავაზობ არასამთავრობო ორგანიზაციებს ითავონ საჭირო სახელმძღვანელოების შექმნა როგორც დაწყებითი, ისე უმაღლესი განათლების საფეხურზე. შესაძლებელი იქნება რელიგურ საკითხებზე მომუშავე პირთა, ან თუნდაც თეოლოგებთან თანამშრომლობით შეიქმნას სასწავლო სახელმძღვანელოები ტოლერანტიზმის შესახებ, განხილული სამოქალაქო ჭრილში.
მეორე ეტაპზე, უფრო მაკრო, სახელმწიფოებრივ დონეზე, ვფიქრობთ, რომ საჭიროა მუდმივი კომუნიკაცია არასამთავრობო და სახელმწიფო საკანონმდებლო ორგანოებს შორის. არასამთავრობო ორგანიზაციები მუდმივად უნდა უწევდნენ მონიტორინგს როგორც გარემოს, ისე ამ გარემოში მომხდარ ინცინდენტებს, მომხდარს, განსხვავებულ კულტურათა შეუწყნარებლობის ნიადაგზე. მეორე მხრივ, კი არასამთავრობო ორგანიზაციებს მოვუწოდებ დააფიქსირონ და მიაწვდინონ დროულად ხმა აღმასრულებელ სახელმწიფო ორგანოებს კონსტიტუციით გათვალისწინებული უფლებების დარღვევისას (რწმენის თავისფულება თუ სხვ.). მიუთითონ, შეახსენონ სახელმწიფოს იმ ვალდებულების შესახებ, რომელიც აკისრებს მას დაიცვას თითოეული მოქალაქის უფლებები და ძირითადი თავისუფლებები.
პრობლემის გადაჭრის ჩვენეული სამოქმედო გეგმა ვფიქრობთ ერთი მხრივ გრძელვადიან პერსპექტივაში მოგვცემს სასიკეთო შედეგს, ხოლო მეორე მხრივ თანამედროვეობაში მოგვცემს საშუალებას საზოგადოებრივი გარემოს გასაუმჯობესებლად, სახელმწიფო ორგანოების მუშაობის დახვეწას კონკრეტული პრობლემების აღმოსაფხვრელად.
საკვლევი თემის, პრობლემის აღმოსაფხვრელად, როგორც აღვნიშნე ჩვენ არ შევქმნიდით ახალ სოციალურ მოძრაობას, ახალ არასამთავრობო ორგანიზაციას, არამედ უკვე არსებულის დახმარებით ვეცდებოდით პრობლემის მოგვარებისთვის ხელის შეწყობას. ვფიქრობთ, რომ უკვე არსებული რესურსებით, გამოცდილებით, სტატისტიკური მონაცემებით უფრო იოლი იქნება კონკრეტული მიზნების მიღწევა. არასამთავრობო ორგანიზაციები სამოქალაქო საზოგადოების ნაწილია. სამოქალაქო საზოგადოების სიჯანსაღის წინაპირობა სწორედაც რომ სოციალური მოძრაობებისა თუ არასამთავრობო ორგანიზაციების წარმატებული და აქტიური საქმიანობაა.


შეჯამება

კვლევამ ცხადყო, რომ მიუხედავად თითქმის იდეალური კანონებისა, რომლებიც ქვეყანაში რელიგიურ უმცირესობათა უფლებებს იცავს, ხშირად ყოველდღიურ ურთიერთობაში მათი რეალიზება არ ხდება. არსებობს საზოგადოების ნაწილი, რომლებსაც მიაჩნიათ, რომ რელიგიური უმცირესობები საფრთხეს წარმოადგენენ ქვეყნის ერთიანობისთვის. ზოგს უბრალოდ ყოველგვარი უცხო და განსხვავებული აშინებს, ამიტომ ცდილობს გაემიჯნოს მათ. ზოგიც არა პასიურად, არამედ აქტიურად ფიზიკური თუ სიტყვიერი შეურაცხყოფით გამოხატავს ამას. ნებისმიერ შემთხვევაში ასეთი ქმედება სხვა არაფერია თუ არა კანონის უხეში დარღვევა. გარდა ამისა მართლმადიდებლობა სხვას რას გვასწავლის თუ არა მოყვასის სიყვარულსა და პატივისცემას.
ინტერვიუებმა რელიგიური უმცირესობების წარმომადგენლებთან, განხილულმა შემთხვევებმა ნათლად გვაჩვენა, რომ პრობლემა მართლაც არსებობს. რომ ქართული საზოგადოება არც ისეთი ტოლერანტულია, როგორც ეს ერთი შეხედვით ჩანს.
თუმცა იგი არასდროს მოგვარდება თუ მხოლოდ მისი გამოაშკარავებით შემოვიფარგლებით. საჭიროა კონკრეტული ნაბიჯების გადადგმა, რომ მაქსიმალურად შემცირდეს დისკრიმინაციის შემთხვევები.
რა შეგვიძლია ამის მისაღწევად გავაკეთოთ ჩვენ, როგორც რიგითმა სტუდენტებმა? ჩვენ გამოსავალს დისკრიმინაციის შემთხვევების გასაჯაროებაში ვხედავთ. პრობლემას სწორედ უმოქმედობა და ინფორმაციის ნაკლებობა ამწვავებს. საზოგადოების გულგრილი დამოკიდებულება კი ერთერთი ხელის შემშლელი ფაქტორია მის დასაძლევად. ვინაიდან ჩვენ სტუდენტები ვართ, ღონისძიებები, რომელსაც ვგეგმავთ სწორედ სტუდენტებზე იქნება გათვლილი. მათი მობილიზებისათვის რამდენიმე საშუალების გამოყენებას ვაპირებთ:
ეფექტური იქნება სასწავლო პროცესის დროს ვწეროთ რეფერატები სხვადასხვა საგანში რელიგიური დისკრიმინაციის შესახებ. ეს საშუალებას მოგვცემს მუდმივი კვლევების საშუალებით ვაკონტროლოთ დისკრიმინაციის დონე. ვწეროთ სტატიები. გამოვაქვეყნოთ ისინი სხვადასხვა სოციალურ ქსელსა და ელექტრონულ გამოცემებში. დავბეჭდოთ მსგავსი შინაარსის მოხსენებები უნივერსიტეტის გაზეთში. ეს უზრუნველყოფს ინფორმაციის მასობრივ გავრცელებას. როცა იქნება ახალგაზრდების ასეთი ჩართულობა, როცა ისინი ერთხმად დაგმობენ დისკრიმინაციის შემთხვევებს, ეს უკვე ბიძგის მიმცემი იქნება საზოგადოების დანარჩენი ნაწილისათვის, რომ რაღაც რიგზე არ არის, სიჩუმისა და უმოქმედობის მიღმა სერიოზული პრობლემებ იმალება. მათზე საუბრით, განსჯითა და შეფასებით მათი მოგვარება შეიძლება. ვინაიდან არაერთხელ აღვნიშნეთ არასამთავრობო ორგანიზაციების როლი და მნიშვნელობა, ჩვენი შემდეგი ნაბიჯიც მათთან ურთიერთობა იქნება. როგორც ინტერვიუს დროს არასამთავრობო ორგანიზაცია „კონსტიტუციის 42-ე მუხლის“ წარმომადგენელმა მაკა გიოშვილმა თქვა, ისინი ყოველთვის მზად არიან კონსულტაციები გაუწიონ სტუდენტებს. სურვილის შემთხვევაში ჩაატარონ ტრენინგები, სემინარები, საინფორმაციო ხასიათის შეხვედრები. სტუდენტების ჩართულობა სამოქალაქო საზოგადოებებში წინაპირობაა იმისა, რომ ისინი მეტად გათვითცნობიერდებიან . სწორედ ამიტომ შედეგიანი იქნება ამ ორგანიზაციების ცოდნისა და გამოცდილების გამოყენება. მომდევნო ეტაპი, ესაა სტუდენტების მიერ სტუდენტებისთვის ჩატარებული საგანმანათლებლო ღონისძიებები. რომლების იქნება არა სასწავლო კურსის ფარგლებში, არამედ ორგანიზებული იქნება უშუალოდ სტუდენტების მიერ. მოვაწყობთ დისკრიმინაციისა და ტოლერანტობის შესახებ პრეზენტაციებს. გავმართავთ კონფერენციებს ამ თემაზე, წარმოდგენილ მოხსენებებს კი დავბეჭდავთ ბეჭდურ თუ ელექტრონულ გამოცემებში. დისკუსიებისა და ფოკუს-ჯგუფების ორგანიზებით, სტუდენტებს საშუალებას მივცემთ დაფიქრდნენ ისეთ პრობლემებზე, როგორიცაა დისკრიმინაცია. გაანალიზონ არგუმენტირებული მსჯელობის მეშვეობით პრობლემის მიზეზი და დასახონ მისი გადაჭრის გზები. გამოვეხმაურებით რელიგიური დისკრიმინაციის ყველა შემთხვევას. ზემოთ აღნიშნული მეთოდების გამოყენებით კი შევეცდებით საზოგადოებას ჩვენი აზრი და დამოკიდებულება დავანახოთ.
ერთ ადამიანს რა თქმა უნდა არ შესწევს ძალა შეცვალოს არსებული სიტუაცია, განსაკუთრებით ისეთი, როცა საქმე საზოგადოების აზრის ფორმირებას ეხება. თუმცა, სტუდენტთა ერთიან ძალისხმევას, დისკრიმინაციის ფაქტებზე დაუყონებლივ რეაგირებას, არასამთავრობო ორგანიზაციებთან თანამშრომლობას, ინფორმაციის მასობრივ გავრცელებას, საგანმანათლებლო პრეზენტაციებსა და კონფერენციებს, ნამდვილად შესწევს უნარი სიტუაცია შეცვალოს, საზოგადოება უფრო ტოლერანტული გახადოს და ქაღალდზე დაწერილი კანონი ყოველდღიურ ცხოვრებაშიც უხარვეზოდ რეალიზდეს.