თხოთის მთა და დამასკოს გზა

“და ვითარცა განვიდა იგი მთასა ზედა თხოთისასა, ჟამსა სამხრისასა დაუბნელდა მას განგებულებითა ღმრთისაჲთა, ვითარცა-იგი პირველ - პავლეს“

ყველასთვის კარგად არის ცნობილი წმინდა ნინოს საქართველოში მოღვაწეობისა და ქართველი ერის გაქრისტიანების შესახებ. ამ ფაქტთან დაკავშირებული ცნობები დაცულია უძველეს ქართულ საისტორიო ნაწარმოებში “მოქცევაი ქართლისაი“ და სხვა ქართულ თუ უცხოურ წყაროებში. წმინდანის შემოსვლისას საქართველოში მეფეა მირიანი, ხოლო დედოფალი ნანა. მთელი ერი კერპთაყვანისმცემელია, აღმერთებენ არმაზის, გაცისა და გას კერპებს. წმინდა ნინო მთელ მცხეთასა და ქვეყანას ლოცვითა და სასწაულებით, ღვთის შეწევნით, ჭეშმარიტ სარწმუნოებას აზიარებს. მის სახეში კი სიმბოლურად ღვთისმშობელს ვხედავთ.

ღვთისმშობლის წილხვედრ საქართველოში, ვინაიდან ეს თვითონ ვერ შეძლო მოახლოებული მიძინების ჟამის გამო, მისი თხოვნით მოციქულებმა იქადაგეს, მაგრამ როგორც ვხედავთ მოციქულთა ქადაგების შემდეგ ხალხმა დაივიწყა ქრისტიანული სწავლება, ეს არც არის გასაკვირი იმ მრავალსაუკუნოვანი წარმართული ტრადიციისა და ქართველი ერისთვის დამახასიათებელი ერთგულების გამო, რომელიც ერთხელ მიღებულს, შეთვისებულს ძნელად თუ დათმობს. ამას ეფრემ მცირეც შენიშნავს და მასაც უჩნდება კითხვა, თუ რატომ გახდა მოციქულთა შემოსვლის შემდეგ წმ. ნინოს გამოგზვნა საჭირო და იქვე ასკვნის, რომ ქვეყანა “მრავალჟამ დაიპყრნა ღუარძლმან მეკერპეთამან“. ფაქტი ერთია, მეოთხე საუკუნეში ქართველები ისევ “ბნელსა შინა ვლენან“. ასეთი რამ საბერძნეთშიც მომხდარა კონსტანტინე დიდის გამეფებამდე [6;1].

ამჯერად უკვე ქალი იგზავნება ჩვენს განსანათლებლად, რომლის ცხოვრებაც ძალიან ჰგავს ღვთისმშობლისას. რა თქმა უნდა, შემთხვევითი არ არის მისი დაბინავება მაყვლოვანში, რომელიც ძველ აღთქმაში ქალწული დედის სიმბოლოა. ამ მხრივ საყურადღებოა დედოფალი ნანას განკურნების მომენტიც, როცა ის სასახლეში უხმობს ნინოს, მაგრამ ის არ ეახლება, არამედ დედოფლის მაყვლოვანში მისვლით, ღვთისმშობლის წიაღში ხდება მისი განკურნება. და მრავალი სხვა ეპიზოდი, რომელთა ანალიზითაც ცხადად ვხედავთ, თუ რატომ ეწოდება მცხეთას ახალი იერუსალიმი და რა მნიშვნელობას ანიჭებს ავტორი მათ აღწერას.

ნანა დედოფლის განკურნებითა და მის მიერ ქრისტეს აღიარებით იწყება დიდი ძვრები ქართველთა გაქრისტიანების საქმეში, თუმცა მისი მოქცევა არ არის საკმარისი, ამ შემთხვევაში მირიანია მთავარი ფიგურა, როგორც მწყემსი.

ჩვენთვის არსებითია განვსაზღვროთ, თუ როგორი იქნებოდა თავად ფაქტი მირიანის მოქცევისა, შესაბამისად დავასახელოთ სინამდვილის ამსახველი ტექსტი, ასევე როგორ აღწერეს ის სხვადასხვა ავტორებმა და რა მნიშვნელობა მიანიჭეს ცვლილებებს. ისიც უნდა გავითვალისწინოთ, რომ ერთ ავტორთან ეს შესაძლოა გააზრებულად და მიზანმიმართულად მომხდარიყო, ხოლო ზოგიერთ შემთხვევაში ფაქტის არცოდნას გამოეწვია რეალობისგან გადახვევა.

წარმართულ საქართველოში ყველაზე პოპულარული სათაყვანებელი ტრიადა იყო: მზე, რომელსაც დედა ღვთაებას უწოდებდნენ, მთვარე - მამა ღვთაება და კვირია - ოჯახის მფარველი ღვთაება. დანარჩენები შედარებით დაბალ საფეხურზე მდგომი ღვთაებები არიან: არმაზი, გაც და გაიმი - ომის, რომლებიც შესაძლოა ითქვას, გარკვეული პოლიტიკური თუ სხვა მიზეზების გამოა აღმართული, ახალნი არიან და მაინც და მაინც ღრმა ფესვები არ აქვთ გადგმული მოსახლეობის ცნობიერებაში. ზადენი კი - ნაყოფიერების. მათგან უპირატესი ადგილი ეჭირა მზეს [7;145], ამიტომაც საჭირო იყო ადამიანთა ცნობიერება ამაღლებულიყო ამგვარ პირველყოფილ გაგებაზე, სტიქიური მოვლენებისა თუ ციურ სხეულებისადმი ღმერთად სახელდებაზე, მათდამი რწმენასა და მორჩილებაზე. როგორ უნდა დაწყებულიყო სწორად ეს პროცესი? ისე, როგორც მოხდა! როგორც რომაელთა მიმართ ეპისტოლეში პავლე მოციქული წერს: “მისი (ღვთის) მარადიული ძალა და ღვთაება სოფლის დასაბამიდან ქმნილებათა ხილვით შეიცნობა“[რომ. 1;20], ესე იგი მზეში მისი შემქმნელის დიდებულება უნდა განეჭვრიტათ, ერწმუნათ და თაყვანი ეცათ მხოლოდ მისთვის. ამისათვის აუცილებელი იყო შესაფერისი დროის შერჩევა.

მზის დაბნელების ეპიზოდი ერთ-ერთი ყველაზე ძველია და ქართლის მოქცევის ამსახველ ყველა ტექსტში გვეხვდება, იქნება ეს ქართული თუ უცხოური წყაროები [5; 39-40], თუმცა ისინი რამდენადმე გასხვავდებიან ერთმანეთისგან. სწორედ რედაქციათა შორის არსებული უზუსტობა იწვევს აზრთა სხვადასხვაობას. XI საუკუნეში მოღვაწე არსენ ბერისეულ მეტაფრასულ ვარიანტში, რომელიც ლეონტი მროველის “ქართლის ცხოვრებას“ ეყრდნობა, ხოლო ის, თავის მხრივ, როგორც ვიცით, უძველეს ქართულსა თუ უცხოურ წყაროებს, ეს მომენტი ასეა აღწერილი: “და მეყსეულად ბნელითა შეპყრობილ იქმნა, პავლესებრ, და დაცემულ და ვერ შემძლებელ სვლად, რამეთუ თანა-მონადირენი იგი მისნი მცხინვარესა მას ნათელსა ჰხედვიდეს ჩვეულებისაებრ და ვიდოდეს, ხოლო მეფე დაშთომილ იქმნა და წარეწირა სასოება ცხოვრებისა’’ [2;373]. “ქართულ პროზაში’’ კი, რომელიც წარმოადგენს XII საუკუნის უცნობი ავტორის მიერ ახალი ცნობებით შევსებულ და გადამუშავებულ თხზულებას, ნადირობის სცენა ასეა გადმოცემული: “და ვითარცა განვიდა იგი მთასა ზედა თხოთისასა, ჟამსა სამხრისასა დაუბნელდა მას განგებულებითა ღმრთისაჲთა, ვითარცა-იგი პირველ - პავლეს“. და მირიანი ამბობს “დაბნელდეს თვალნი ჩემნი, ხოლო თქვენ ხედავთ ნათელსა? ხოლო იგინი ეტყოდეს: ბრწყინვალედ ვხედავთ ჩვენ ნათელსა“. შატბერდულ რედაქციაში ეს ადგილი დაკარგულია, მაგრამ შემორჩენილია დასაწყისი ფრაზა, რომელზე დაკვირვებითაც ვხვდებით, რომ თადაპირველად სრულად უნდა ყოფილიყო აღწერილი მზის დაბნელების სცენა. არსებობს ტექსტი, რომელიც იძლევა იმის თქმის საშუალებას, რომ “ირგვლივ“ ჩამობნელდა და ყველანი ერთად ევედრებოდნენ ჯერ კერპებს, შემდეგ ნინოს ღმერთს, რა დროსაც მათ თვალები აეხილათ ან “დაშთა მეფე მარტო, და იარებოდა მთათა და მაღნართა შეშინებული და შეძრწუნებული“ [1;135ბ].

მირიან მეფის მოქცევასთან დაკავშირებით მეცნიერები სხვა მსჯელობებსაც გვთავაზობენ. ერთნი ამბობენ, რომ თხოთის მთაზე და არა მარტო იქ, მზე მთლიანად დაბნელდა. კორნელი კეკელიძეს ამგვარი მეცნიერული დასაბუთება მოჰყავს - ასტრონომიური გამოანგარიშებით 355 წლის 28 მაისს თბილისი-კასპის მიდამოებში მზე სრულიად დაბნელებულა, შესაბამისად, ამ ფაქტზე დაყრდნობით ის ქართლის მოქცევას ამ წლით ათარიღებს [5; 41], თუმცა ეს მოსაზრება დიდ წინააღმდეგობას აწყდება. გელასი კესარიელი ამბობს, რომ მირიანთან ერთად მყოფთ ყველას დაუბნელდა, უფრო ზუსტად რომ ვთქვათ, რაღაც ნისლის მაგვარი ჩამოწვა და ბურუსში გაეხვია ყველა, ისე, რომ ერთმანეთსაც ვერ ხედავდნენ. მხოლოდ მირიანისთვის თვალების დაბნელებაა ყველაზე ახლოს საღვთო განგებულებასთან, მის სწორ გამოვლინებასთან და ამ ეპიზოდის ამგვარი ახსნა უფრო მიესადაგება ტექსტის დანარჩენ მონაკვეთთა გააზრებას. ამას გვიმოწმებს ქართლის მოქცევის ამსახველი უძველესი ქართული ტექსტები, რაც ზემოთ დავამოწმეთ და IV-V საუკუნეებში მოღვაწე თეოდორიტე კვირელი, რომელიც ამბობს: “მეყსა შინა ბნელმან რამანმე მოიცვა იგი“, ხოლო მისი მხლებელნი ხედავდნენო[5.45].

თუ აქ მზის ციკლურ დაბნელებასთან გვაქვს საქმე, ქართლის მოქცევა შემთხვევითობა ყოფილა, არაფერი ღვთიური, შესაბამისად ცრუ. თუ თბილისი-კასპის მიდამოებში მზის დაბნელებას ვერწმუნებით, როგორც კ. კეკელიძე ამბობს, მაშინ გაქრისტიანება IV საუკუნის მეორე ნახევარში უნდა გადმოვიტანოთ. ამიტომ, სარწმუნოდ და შესაბამისად რეალურად მომხდარის ამსახველად უნდა მივიჩნიოთ ლეონტი მროველი, შემდეგ არსენ ბერი, ასევე თეოდორიტეს ცნობები და ვთქვათ - თვალთ დაუბნელდა მხოლოდ მირიანს, ისევე, როგორც დამასკოსკენ მიმავალ პავლე მოციქულს.

ქართლის მოსაქცევად წმ. ნინოს მეშვეობით უფლისგან ქმნილი ყველა სასწაული გარკვეულ კანონზომიერებას ემორჩილება, განსაკუთრებული სიფრთხილეა გამოვლენილი ქართველების ძველი რწმენისადმი, რაც ზემოთ აღვნიშნე, ამიტომ სასწაულები რაიმე ახალს კი არ ამკვიდრებს, არამედ ძველისთვის მნიშვნელობის ცვლასა და ჭეშმარიტი არსის მინიჭებას ემსახურება[5;40].

უშუალოდ, მხოლოდ მირიანისადმი თვალების დაბნელების ამსახველი ცნობის გარდა სხვა ყველა ვარიანტი უსაფუძვლოდ იმიტომ უნდა მივიჩნიოთ, რომ აქ მთავარი მირიანია, მასში უნდა მოხდეს ძვრები, ის ხომ სიმბოლურად ქართველ ერს განასახიერებს?! და თუ მის მხლებელთა ჩართულობაზე ვისაუბრებთ, მხოლოდ იმ საზომით, როგორც ეს სავლეს თანამგზავრებმა განიცადეს. არც იმდენად დიდია საჭიროება, რომ როგორც იესო ნავეს ძემ მზე გააჩერა ისრაელის ერის ამორეველებთან ბრძოლისას, რათა მათ ერწმუნათ [ისუ. 10;12-13], უფალს მირიანის მოსაქცევად კოსმოსური წესრიგი დაერღვია და მზე დაებნელებინა, როგორც ამას მეცნიერები ამბობენ. თუ გადავხედავთ “საქმე მოციქულთაში“ პავლე მოციქულის მოქცევის ეპიზოდს, დავინახავთ დიდ მსგავსებას: დამასკოსკენ ქრისტიანთა შესაპყრობად მიმავალი სავლე მიწაზე დაეცა, დაინახა ნათელი და ელაპარაკა ღმერთს, შემდეგ კი “წამოდგა სავლე მიწიდან, თვალები გახელილი ჰქონდა, მაგრამ ვერაფერს ხედავდა“. მანამდე კი მის მხლებლებს ხმა ესმით, მაგრამ ვერაფერს ხედავენ, არ არიან თანამონაწილენი გამოცხადებისა[საქმ.9;1-8]. მირიანსაც, შემდგომ, მოციქულის მასგავსად, მოუწევდა ხალხისთვის ქადაგება, ახსნა და ახალი სარწმუნოების ჭეშმარიტებაში ხალხის დარწმუნება, ნინოსთან ერთად, რა თქმა უნდა. აქ ჩვენთვის მთავარია იდეური დატვირთვა, რა ფორმით მოაქცია უფალმა სავლე და ნაკლებად გარეგნული გამოვლინებები, თუმცა ისინიც ბევრ რამეს გვიდასტურებენ. აღსანიშნავია პავლეს შემდგომი ღვაწლი, ის არის წარმართთა მქადაგებელი. ძველი ცხოვრების გამო, განსაკუთრებული ძალა აქვს მის სიტყვას: “ნუთუ ეს ის კაცია, იერუსალიმში რომ სპობდა ამ სახელის მხმობელთ?“[საქმ.9;21]

რატომ გამოირჩია ღმერთმა მაინც და მაინც პავლე? - მას გულწრფელად სჯეროდა, რომ მისი მოვალეობა იყო იესო ნაზარეველს მთელი არსებით აღდგომოდა წინ. იგი დაჯილდოვებული იყო გონიერებით, ურყევი ნებისყოფით, მგზნებარე და შეუპოვარი სულით. საჭირო იყო სწორი გზის ჩვენება და აი ისიც - შუადღისას ეცხადება ღმერთი. მირიანიც მსგავსი პიროვნებაა, ის არ არის მხოლოდ იარაღი, უფალი ცუდ ჭურჭელს არ გამოარჩევდა. მისი მოშურნეობა და გონიერება ტექსტშიც ჩანს, ამას წმინდა ნინოც ჭვრეტს, როცა ეუბნება: “ახლოს არს მოქცევაჲ შენი მისსა“. მეფეც მთელი გულით ცდილობს წინ აღუდგეს ამ უცხო “ბომონს”[1], როგორც პავლე მოციქული, მიდის რა მღვდელმთავართან და სთხოვს დართოს ნება, რათა დამასკოშიც წავიდეს და იქედანაც ჩამოიყვანოს შეპყრობილი ქრისტიანები. როცა მირიანი გაიგებს, რომ ნინომ ერთი მთავარი ქრისტეს ათაყვანა, საშინლად ბორგავს და სანადიროდ მიდის, რათა იფიქროს, გეგმები დასახოს და უკან მობრუნებულმა შესაფერისად იმოქმედოს - ასეც აპირებდა: “შემო-რაჲ-ვიქცე, შური ვიძიო მათგან შეურაცხებისათვის ღმერთთა ჩემთაჲსა“. მაგრამ ჟამსა სამხრისასა დაუბნელდა მას განგებულებითა ღმრთისაჲთა, ვითარცა-იგი პირველ _ პავლეს“. თვალების დაბნელება კი იყო უფლის სიტყვები - “რად მდევნი მე?.“

პავლე მოციქულს ანანია მიუვლინა უფალმა თვალის ასახელად, ნადირობიდან დაბრუნებული მირიანიც ნინოს მოიკითხავს: “სადა არს დედაკაცი იგი უცხოჲ, რომელ არს დედაჲ ჩემი, და ღმერთი მისი მხსნელი ჩემი?[1;136.ბ]“ იქ, პავლე მყისვე ქადაგებას იწყებს, აქ მირიანი მაშინვე ტაძრებს აშენებს, ასეთი მკვეთრი ცვლილებით ხალხიც გაოგნებული იქნებოდა.

“წმინდა ნინოს ცხოვრებაში“ ქართლის მოქცევის ყველა ძირითადი მომენტი, როგორც აღვნიშნე, გადმოცემულია რომელიმე სასწაულთან დაკავშირებით. ეს სასწაულები კი არსებითად უკავშირდება ძველ რწმენა-წარმოდგენათათვის სწორი მნიშვნელობის მინიჭებას. ავტორს ეს ყველაფერი სახარებასთან თანხმობით რომ აქვს აღწერილი და ზედმიწევნით კარგად იცნობს პავლე მოციქულის არა მხლოდ მოქცევის ეპიზოდს, არამედ მთელ მის მოღვაწეობას, ამაზე მეტყველებს “საქმე მოციქულთას“ მეჩვიდმეტე თავში აღწერილი პავლეს ათენში ქადაგება. თავდაპირველად მოციქული აღაშფოთა კერპებით სავსე ქალაქმა, მაგრამ შეკრებილთ კი არ გაუკრიტიკა მათი ამგვარი უგუნურება და მეკერპეობა, რამეთუ იცოდა ამას შედეგი არ ექნებოდა და გულისწყრომას დაიმსახურებდა მხოლოდ, არამედ ასე მიმართა მათ, არეოპაგის[2] შუაში მდგომმა: “კაცნო ათენელნო, ყველაფერში გატყობთ, რომ ძალიან მორწმუნენი ხართ, ვინაიდან, როცა გავიარე და დავათვალიერე თქვენი სათაყვანო ადგილები, ვნახე სამსხვერპლოც, რომელსაც აწერია: “უცნობ ღმერთს“. მე გიქადაგებთ მას, ვისაც არ იცნობთ და ეთაყვანებით“, ანუ შეცდომილთ კი არ უწოდებს, არამედ ეუბნება უბრალოდ არ იცნობთ და მე შევეცდები გაგარკვიოთ თუ ვის უნდა ეთაყვანოთო.

როგორც ვთქვი საჭირო იყო საუკეთესო დროის შერჩევა. როდის მოიცავს მირიანს წყვდიადი, როდის ხდება ნათლის, ანუ თვალთა სინათლის მოკლება? მაშინ, როცა მისი სათაყვანებელი მზის ბრწყინვალება პიკს აღწევს და განსაკუთრებულ ნათელს გამოსცემს, ეს არის შუადღე, 20 ივლისი, ამ დროს მზე ლომის ზოდიაქოშია და ყველაზე მეტადაა აღვსილი, ეს უეჭველად მირიანმაც იცოდა, ასეთ დროს ერთგული ყმის უნათლოდ დატოვება, ყველაზე მეტად განაქიქებს მის ღმერთობას. სასოწარკვეთილი მირიანი მხლებლებს სთხოვს შეევედრონ ზადენს და არმაზს, რათა გაუნათონ მას. ვიანიდან მთავარი ღვთაება მზეა, შედარებით დაბალი წოდების ღვთაებები კი არმაზი და ზადენი, შესაძლოა მირიანი მათგან მეოხებას ითხოვს მზის წინაშე, რათა მან მოსცეს ნათელი. რევაზ სირაძე ამბობს, რომ მეფის მთავარი ღმერთი სწორედ მზე უნდა ყოფილიყო, რადგან ის არმაზისა და სხვა კერპების მსხვრევის შემდეგ კი არ მოექცევა ქრისტიანობაზე, არამედ თვალთა დაბნელების, ანუ მზის ღმერთობის უარყოფის შემდეგ[5;43]. წარმართული ღმერთები არ რეაგირებენ და მირიანს აგონდება ახალი, ნინოს მიერ ნაქადაგები ღმერთი, ხვარას განკურნება, ნინოს სიტყვები, რომ ქართლშია ქრისტეს კვართი, და ამბობს: “შეუვრდე ჯვარცმულსა მას, რომელსა-იგი ქადაგებს უცხოჲ იგი დედაკაცი“. ლოცვის შემდეგ კი ცხადად ხედავს და აღიარებს სამყაროს შემოქმედ ქრისტეს. თუ რა მოყვა ქრისტიანობის დამკვიდრებას, ეს ყველა ჩვენგანმა იცის და ამაზე დღესაც ჩვენს გარშემო ყველაფერი “მეტყველებს“ ამის არ მხედველთა, არ შემფასებელთა, ნებით ბრმათა, ბაალთ-ყრმათა[3] გარდა.

დღეს ყველა მორწმუნემ იცის, რომ წმინდა ნინოს ლოცვით და მეფის დახმარებით წარმართული მცხეთა ახალ იერუსალიმად იქცა, ამაზე მისი განაშენიანებაც მეტყველებს, ხოლო სვეტიცხოველი ედემის ბაღად, რომლის შუაში აღმართულა ხე ცხოვრებისა. ასევე, ყველამ იცის მდევნელი სავლეს შესახებ, რომელიც მოციქულებს შორის ყველაზე მეტად დაშვრა და წარმართთა განმანათლებლად მოგვევლინა.

იმ მრავალ ტექსტთაგან, იქნება ეს მითოლოგიური, კიმენურ-მეტაფრასული, გელასი კესარიელი თუ სხვა ცნობები არ უნდა იწვევდნენ აზრთა სხვადასხვაობას. ეს ხომ უბრალოდ გამონაგონი ისტორია არ არის, მას ქრისტიანული, თეოლოგიური თვალით შეხედვა სჭირდება.

ტექსტის სხვა ეპიზოდებსაც თუ გავითვალისწინებთ, თხოთის მთის ამბის ამგვარი განხილვა უფრო მიესადაგება მათ და ავტორიც სახარებისეული თვალსაზრისით კომპოზიციურად ასე შეკრავდა ტექსტს. თუ სახარებას გადავხედავთ, უფლის მიერ ადამიანის მოწოდება ყოველთვის ინდივიდუალურად ხდებოდა, იქნება ეს მოსე წინასწარმეტყველი, პავლე მოციქული, აბრაამი თუ სხვები. მირიანის შემთხვევაშიც ამასთან გვაქვს საქმე. უფალს არ ჭირდება ზარტეხილით, ნებაზე ძალადობით მოპოვებული მორწმუნეები, სწორედ ამიტომაც არ გადმოვიდა მაცხოვარი ჯვრიდან.

მოდით კიდევ უფრო ზუსტად განვსაზღვროთ აზრთა სხვადასხვაობის გამომწვევი მიზეზები. თხოთის მთის ეპიზოდში ციური სხეულის ყველასთვის დაბნელების მოაზრება, რევაზ სირაძის აზრით, იმ ანტისოლარული პოლემიკის[4] გამო უნდა მომხდარიყო, რომელიც არსებითად IV-V საუკუნეებში მძვინვარებდა და ზეობის პერიოდში მზის დაბნელების შესახებ წერა უფრო მეტად გააბათილებდა წარმართული პანთეონის მთავარი “ღმერთის“ ღმერთობას[5;41]. ამ მიზნით, ამგვარად აღწერილი ტექსტები, ბუნებრივია უფრო მეტად გავრცელდებოდა, რისი შედეგიცაა ჩემ მიერ დასაბუთებული ფაქტის მიჩქმალვა და ბუნდოვანება.

ამდენად, საჭიროა გავითვალისწინოთ რედაქციათა სიმრავლე, მაგრამ ამოსავლად უნდა მივიღოთ უძველესი და შესაბამისადაც ამ პასაჟზე ერთი საბოლოო აზრი ჩამოვაყალიბოთ. ესეც რომ არა, როგორც ვახსენე, ამ მონაკვეთის სახარებისეული ანალიზით, ინტუიტიურად თუ რაციონალურად, ამგვარი დასკვნის გამოტანაა მართებული და მხოლოდ ამგვარი განხილვით ჯდება კონტექსტში, როგორც ნაწარმოებთან, ასევე ღვთის განგებულებასთან მიმართებით. როგორც ამას სახარება და წმინდა მამები გვასწავლიან.

ქართლში ადგილის დედის კულტი - მაყვლოვანით, ღვთისმშობლის სახე-სიმბოლიკით, ესე იგი “დედუფლით შეიცვალა“; ხეთა თაყვანისცემა - სვეტიცხოვლის ტაძრით; მზეში განიჭვრიტა “მზე სიმართლისა“, “ნათელი დაუღამებელი“ - ქრისტე; მითოსური დალის თმები ჯვარზე შემოხვეულმა ნინოს თმებმა შეცვალეს; არმაზის მთის საკერპო მცხეთის ჯვრის ტაძარმა, ახალმა გოლგოთამ ჩაანაცვლა. მოკლედ, როგორც ტაძარში დიდმარხვის საკითხავებიდან გვესმის - “ერი, რომელი ვიდოდა ბნელსა შინა - იხილა ნათელი დიდი“.

[1] ბომონი - კერპი, სათაყვანებელი გამოსახულება ან სხვა მსგავსი. ასევე სვეტი, რომელზეც კერპს, წარმართული ღვთაების ხატებას აღმართავდნენ.

[2] არეოპაგი - ეს არის ავტორიტეტულ ადამიანთა შეკრება რაიმე საკითხის გადასაწყვეტად, ამიტომაც პავლე შესაკრებლის შუაში დადგა, როგორც წესი. ძველ ათენში გეოგრაფიულ ადგილსაც აღნიშნავდა. თანამედროვე საბერძნეთში უმაღლესი სასამართლო.

[3] ბაალი - ღვთაება, რომელსაც ახლო აღმოსავლეთისა და აფრიკის ყველა ხალხი ეთაყვანებოდა. ბიბლიაში ცნობილი ღვთაება, რომელსაც აკრძალვის მიუხედავად ისრაელის ერიც ეთაყვანებოდა. აქ, ბაალთ-ყრმანი გამოყენებულია საკუთარის არ დამფასებელთა და სხვის კულტურისა თუ “ღმერთის“ მიმდევართა აღსანიშნავად.

[4] ანტისოლარული პოლემიკა - IV-V საუკუნეებში იყო განსაკუთრებით აქტიური. უპირისპირდება ციურ სხეულთა: მთვარე, მზე და ა.შ. გაღმერთებასა და თაყვანისცემას, ასაბუთებს მათ ქმნადობას, რომ არ შეიძლება ქმნილებათა ან მოვლენათა თაყვანისცემა, ისევე, როგორც ანტიმაზდეანურ პოლემიკაში - ცეცხლისა.