ნარკვევები ზღვის მითოსური ნიშნები "ვეფხისტყაოსანში" 2018, 25 ივლისი, 20:26 „ვეფხისტყაოსნის“ მხატვრული სამყარო მეტად მრავალფეროვანია. მის თითოეულ ელემენტს ღრმა სემანტიკური მნიშვნელობა აქვს. ერთ-ერთი ასეთი ელემენტი, რომელიც ოდითგანვე იქცა მკითხველთა თუ მკვლევართა ინტერესის საგნად, არის ზღვა. მკვლევართა დაინტერესება ზღვის მიმართ, უპირველესად, გამოწვეული იყო პოემაში ზღვათა სამეფოს, „გულანშაროს“ არსებობით. სხვა მხრივ, ზღვითა და წყლის სტიქიით რუსთველის გეოგრაფიული მსოფლმხედველობისა და თვალსაწიერის მკვლევრები ინტერესდებოდნენ. შეიძლება ითქვას, რომ ამის იქით „ვეფხისტყაოსანში“ ზღვისა და წყლის სტიქიის კვლევამ განვითარება ვერ ჰპოვა. ზოგიერთი მეცნიერის მოსაზრებით, „ვეფხისტყაოსანში“ აისახა ქართველთათვის ესოდენ ნიშნეული გაუცხოება ზღვასთან. ზ.კიკნაძე „ქართულ მითოლოგიაში“ წერს: „პირველი საფეხური (სიუცხოვე) ზღვასთან ქართული დამოკიდებულებისა ჩანს „ვეფხისტყაოსანში“, სადაც ზღვათა სამეფო, გულანშაროს სახელწოდებით, პოემის სახმელეთო სამეფოების სრული ანტიპოდია. ავთანდილს იქ მოსახვედრად უხდება თავის თავთან გაუცხოება, ფერისცვალება: თავისი ტრადიციების დათმობა და სოციალური ტიპის შეცვლაც, მოყმეობის კატეგორიიდან მისთვის შეუთავსებელი ვაჭრობის კატეგორიამდე დაშვება, საკუთარი ვინაობის დაფარვა და სხვა“(6:85).
ისეთ ფუნდამენტურ ნაშრომშიც კი, როგორიც „ვეფხისტყაოსნის ბუნებისმეტყველებაა“ წყლის სტიქიის მითოსური დატვირთვის შესაძლებლობის სრული უარყოფის შემდეგ ვხვდებით შემდეგი სახის განმარტებას: „აქ წყალსა[1] და მდინარეს სხვა მნიშვნელობა აქვს. მდინარის ნახვა და მისი ჭვრეტა არის დამშვიდებისა და დაწყნარების საშუალება“(9:304). ფ. მოისწრაფიშვილის აზრით, პოემაში ზღვა მხოლოდ რეალისტური ნიშნებით ხასიათდება.
ამგვარი მოსაზრებებისა თუ განმარტებების კვალდაკვალ ბუნდოვანი ხდება 587-ე[2]სტროფის პირველი სტრიქონის მნიშვნელობა და ქვეტექსტი:
„უბრძანა, წადით, დაჰკარგეთ მუნ, სადა ზღვისა ჭიპია“
ვფიქრობთ, „ზღვისა ჭიპი“ არ უნდა იყოს ვიკტორ ნოზაძის მიერ სრულიად უარყოფილ მითოსურ დატვირთვას მოკლებული. სხვაგვარად, როგორც უკვე ვთქვით, სათქმელი ბუნდოვანია, კერძოდ, რთულია იმის გარკვევა, თუ რატომ გადაწყვიტა დავარმა ნესტანის ამგვარად დასჯა და რატომ მიიჩნევს სასჯელის ამ ფორმას უმკაცრესად, მოკლედ, რატომ შემოაქვს რუსთველს ნესტანის დასჯის ამგვარი ფორმა. ყველაზე ახლოს მოცემული სტრიქონის მეტ-ნაკლებად სწორად გააზრებამდე მივიდა მურმან თავდიშვილი. მან „ვეფხისტყაოსნის“ წვიმასა და ზღვაში ბიბლიური ელემენტები დაინახა. ბიბლიურად წვიმა უფლის კეთილგანწყობას გამოხატავს, ზღვაში გადაკარგვა კი - უმძიმესი, ენით აღუწერელი ზიანისა და ტკივილის მიყენებას(5;9). მურმან თავდიშვილის აზრი საყურადღებოა, თუმცა, ამ შემთხვევაში, ვერ იძლევა ვერავითარ მნიშვნელოვან სიახლეს. ნესტანის ზღვის შუაგულში გადაკარგვა რომ მის დატანჯვას ემსახურებაისედაც ნათელია ყოველგვარი ბიბლიური განმარტების გარეშე. გარდა ამისა, ეს განმარტება პასუხგაუცემელს ტოვებს ზემოთ დასმულ შეკითხვას. ვფიქრობთ, რომ „ვეფხისტყაოსანში“ საქმე გვაქვს ზღვისა და წყლის სტიქიის მითოსურ დატვირთვასთან. სანამ უშუალოდ ვეფხისტყაოსანზე დავიწყებდეთ მსჯელობას, განვიხილოთ, რა სახით, ნიშნითა და მიმართულებებით იჩინა თავი წყლის სტიქიის მითოსურმა დატვირთვამ მსოფლიო ლიტერატურაში: გამწირავი და მუხთალი, შენ, გამტეხელი ფიცისა?! მაგრა ნაცვალსა პატიჟსა მიგცემსო ზენა, მი, ცისა!" ვჰკადრე: "რა გკადრო პასუხი მის ჩემგან მე უვიცისა?" (529) შენ არ იცი ხვარაზმშასი საქმროდ ჩემად მოყვანება?! შენ ჯდომილხარ სავაზიროდ, შენი რთულა ამას ნება, შენ გასტეხე ფიცი ჩემი, სიმტკიცე და იგი მცნება, ღმერთმან ქმნა და დაგირჩინა ცუდად შენი ხელოვნება! (531) გახსოვს, ოდეს "ჰა-ჰა-ს" ზმიდი, ცრემლნი შენნი ველთა ჰბანდეს, მკურნალნი და დასტაქარნი წამალსა-ყე მოგიტანდეს? მამაცისა სიცრუვეთა, ნეტარ, სხვანი რამცა ჰგვანდეს! რათგან დამთმე, მეცა დაგთმობ, ვინძი უფრო დაზიანდეს! (532) ამას ვბრძანებ: ვინცა გინდა ეპატრონოს ინდოეთსა, ეგრეც მე მაქვს პატრონობა, უგზოს ვლიდენ, თუნდა გზეთსა! ეგე აგრე არ იქმნების, წა, მომცთარ ხარ მოსაცეთსა, აზრნი შენნი შენვე გგვანან, მტყუანსა და შენ აგეთსა! (533) ცოცხალ ვიყო, შენ ინდოეთს, ღმერთო, ხანი ვერა დაჰყო! თუ ეცადო დაყოფასა, ხორცთა შენთა სული გაჰყო! სხვა ჩემებრი ვერა ჰპოვო, ცათამდისცა ხელი აჰყო!" ესე სიტყვა დაასრულა, ყმა ატირდა, სულთქვნა, აჰ-ყო. (534) ზღვიდან ამოსულ ნესტანში ვეღარ ვხედავთ ხასიათის ამ ნიშნებს. იგი, თითქოს, უკვე სულ სხვა ადამიანია, სხვა ემოციით, ხასიათის სხვა ნიშნებით... აი რას წერს უკვე ქაჯეთში დატყვევებული ნესტანი ტარიელს: ჰე ჩემო, ესე უსტარი არს ჩემგან მონაღვაწები, ტანი კალმად მაქვს, კალამი- ნავღელსა ამონაწები, მე გული შენი ქაღალდად გულსავე ჩემსა ვაწები, - გულო, შავ-გულო, დაბმულხარ, ნუ აეხსნები, აწ ები! (1302) ჰხედავცა, ჩემო, სოფელი რათა საქმეთა მქმნელია! რაზომცა ნათობს სინათლე, ჩემთვის ეგრეცა ბნელია. ბრძენნი იცნობენ, სწუნობენ, მით მათგან საწუნელია; უშენოდ ჩემი სიცოცხლე, ვამე, რა დიდი ძნელია! (1303) ჰხედავ, ჩემო, ვით გაგვყარნა სოფელმან და ჟამმან კრულმან? ვეღარ გნახე საყვარელი მხიარული მხიარულმან, ნეტარ, რა ქმნას უშენომან გულმან, შენგან დალახვრულმან! გაგიცხადა დამალული გონებამან დაფარულმან. (1305) შენი სიცოცხლე მეყოფის ჩემად იმედად გულისად, გულისა ერთობ წყლულისა და ასრე დადაგულისად! მომიგონებდე, გახსოვდე მე შენთვის დაკარგული სად; ვზი მზრდელად სიყვარულისა, მის ჩემგან დანერგულისად. (1306) ვფიქრობ, ცვლილება აშკარაა. ამ ცვლილებას გრძნობდა პროფესორი ალექსანდრე ბარამიძეც:“ნესტანის ამ ანდერძს ანათებს დიდი გონიერი სინათლე. ნესტანი ტარიელს აბარებდა: „წადი ინდოეთს მიმართე, არგე რა ჩემსა მშობელსა“ სულგრძელმა და კაცთმოყვარე ყმაწვილმა ქალმა მშობელ მამასაც აპატია დანაშაული, შურისძიების გრძნობას არ აჰყვა, მიყენებული მწარე ტკივილი გადაივიწყა, „არგე რა ჩემსა მშობელსაო“ - შესთხოვა სატრფოს. ქალწული ქალი ამაღლდა პირადულ გრძნობაზე, პირადულ წადილზე, საერთოდ, ყოველგვარ პირადობაზე“(1:126). ამასვე იმეორებს მეცნიერი მის ფუნდამენტურ ნაშრომშიც „შოთა რუსთაველი“. წყლის მითოსური დატვირთვის შემდეგი ნიშანი „ვეფხისტყაოსანში“, ვფიქრობ, კიდევ უფრო აშკარაა. ტარიელისა და ფრიდონის უშედეგო მცდელობების შემდეგ ნესტანის ძებნას უმცროსი ძმადნაფიცი, ავთანდილი შეუდგა. ავთანდილმაც ბევრი ეძება ნესტანი, თუმცა ხმელეთზე ყოველგვარი ძიება უშედეგო და უნაყოფოა. აქ მან არამც თუ ნესტანს, არამედ მის კვალსაც კი ვერ მიაკვლია. ამ შემთხვევაში ნესტანი არის განძი. მეტიც, ვითარება იმდენად მძიმეა, რომ მცირედი ინფორმაციაც კი ნესტანის შესახებ შეუფასებელი საგანძურია. ავთანდილი განძის მაძიებელია, რომელიც უშედეგოდ ეძებს ამ განძს ხმელეთზე. იგი მხოლოდ მას შემდეგ იპოვის ნესტანის კვალს, რაც ზღვას გადაცურავს(!), მხოლოდ ამის შემდეგ მოიპოვებს ავთანდილი ამ შეუფასებელ საგანძურს, მანამდე კი ყოველგვარი მცდელობა უშედეგოა. სწორედ ზღვაზე მომხდარი თავგადასავლების[4] შემდეგ აღმოჩნდება ავთანდილი გულანშაროში, სადაც მოიპოვებს კიდეც ფატმანისგან შეუფასებელ ცნობებს ნესტანზე. ბუნებრივია, ამის შემდეგ ჩნდება შეკითხვა არსებობდა თუ არა რუსთველის თანადროულ ან შემდგომ პერიოდში ქართულ რეალობაში წყლის სტიქიის ამგვარი, მითოსური გაგება. ჩვენი აზრით, ამ შეკითხვის პასუხი დადებითია. ჯერ კიდევ ამირანის მითში ჩვენ ვხვდებით წყლის სტიქიის ამგვარ მნიშვნელობას. გველეშაპის მიერ გადაყლაპული და შემდეგ ამონთხეული ამირანი ხელახლად შობის პროცესის დასრულებისათვის იგრი-ბატონის[5] წყლით უნდა განიბანოს. სხვაგვარად იგი ვერ გააგრძელებს საგმირო საქმეების ჩადენას. ვფიქრობ, შეგვიძლია ამაზე შორსაც წავიდეთ და მივმართოთ „თამარ მეფის მითოსს“, რომელშიც „ვეფხისტყაოსანთან“ გარკვეულ პარალელებზეც კი შეიძლება საუბარი. ხალხურმა სიტყვიერება შემოგვინახა შემდეგი ტექსტები თამარ მეფის შესახებ: „ქალმა თქვა, თამარ ნეფემა: დედავ, სიზმარი ვნახეო: ჩამბარდა სახმელეთოი, ვაჰ, თუ ვერ შევინახეო. - მაშინვე ჩანდი, თამარო, როდესაც დაიბადეო. მესამე თვე რომ გაგიხდა აკვანშიითა ასდეო. ჯერ ხელ პირ ჩამაიბანე, მემრ პირჯვრად დაისახეო. ჩიქილა გადაგეხურა, ვერ გავიგ, სად რა წახვეო. მოხვედი მეშვიდე წელსა, სთქვი: შუა ზღვაი ვნახეო.“(10:№10) „შუა ზღვაი“ თავისუფლად შეგვიძლია დავუკავშიროთ „ზღვისა ჭიპს“, შვიდწლიანი გაუჩინარება თამარისა კი ნესტან-დარეჯანის შვიდწლიან ტყვეობას.იგი „ზღვაში შევიდა“[6], ზღვიდან კი უფრო ძლიერი დაბრუნდა.ამას ვიგებთ კიდევ ერთი ტექსტიდან, რომელიც, შეიძლება ითქვას, წინა ტექსტის გაგრძელებაა: „შვიდი წლის ქალი თამარი, მეფედ თქვეს, დედოფალიო, ზღვის პირას შავიყარენით, შაგვექმნა საომარიო. ზღვასა გადაჰკრა ჩიქილა, გადააქანნა წყალნიო. შუა ზღვას ჩადგა სამანი, არ გადმოსცილდეს ცვარიო. კლდეზე გამართა ქალაქი, შააბა რკინის კარიო. შიგ ააშენა სიონი, დაადგა ოქროს ჯვარიო.“(10:№11) თამარი ზღვიდან გამარჯვებული, უფრო ძლიერი დაბრუნდა. როგორც ჩანს, ქართული სინამდვილისთვისაც არ იყო უცხო წყლის სტიქიის ამგვარი დატვირთვა. ჩვენ ვერ დავეთანხმებით ზურაბ კიკნაძის მოსაზრებას, თითქოს „ვეფხისტყაოსანში“ აისახა ქართველთა უცხოობა ზღვასთან. ზღვათა სამეფოს სახმელეთო სამეფოების ანტიპოდად წარმოდგენა საჭირო იყო პოემის მხატვრული სამყაროს გაფართოებისთვის. სწორედ გულანშაროში შემოდიან მანამდე არსებული იდეალური პერსონაჟებისგან განსხვავებული მოქმედი პირები, რაც პოემის მხატვრულ სამყაროს მრავალფეროვნებას სძენს და რუსთველის ლიტერატურული თვალსაწიერის სიდიდეზე მიუთითებს. გულანშაროში მოქმედ პერსონაჟთა დეჰეროიზება კი სრულიადაც არ მიუთითებს ავტორის ზღვასთან გაუცხოებაზე. ვფიქრობთ, რომ რუსთველისათვის არ უნდა ყოფილიყო უცხო ზღვისა და წყლის სტიქიის მითოსური დატვირთვა. შეიძლება ითქვას, რომ „ვეფხიტყოსნის“ წყლის სტიქიის ამგვარი გააზრებით ზემოთ ხსენებული ბუნდოვანი სტრიქონის დანიშნულება მეტ-ნაკლებად გასაგები ხდება. კერძოდ, პასუხგაუცემელ შეკითხვად რჩებოდა, თუ რისთვის დასჭირდა ავტორს ნესტანის, მაინც და მაინც, ამ ფორმით დასჯა. ფაქტია, რომ რუსთველმა დავარის პირით სწორედ სასჯელის ამგვარი ფორმის გაცხადება ისურვა. „ვეფხისტყაოსნის“ სიუჟეტის შემდგომი ფორმირებისათვის აღარ არის საჭირო „პირგამეხებული“, „ვეფხი“ ნესტანი. მისი “ზღვის ჭიპში“ გადაკარგვა სიმბოლურად მის ცვლილებაზე უნდა მიუთითებდეს და უნდა იყოს კიდეც ამ ცვლილების სიმბოლური მიზეზი. დიდი ლიტერატურის მცირე პასაჟიც კი მრავალგვარად ინტერპრეტირების საშუალებას იძლევა. ჩვენ მიზნად არ დაგვისახავს იმის მტკიცება, რომ რუსთველი შეგნებულად, გააზრებულად ანიჭებდა ზღვას მითოსურ დატვირთვას. ჩვენი მიზანი პოემაში ამ ნიშნების არსებობის გაცხადება იყო, რაც, ვფიქრობ, მეტ-ნაკლები წარმატებით, მაგრამ მაინც შევძელით. გამოყენებული ლიტერატურა: [1]იგულისხმება საზოგადოდ წყლის სტიქია [2]სტროფთა ნუმერაცია მითითებულია თამაზ ვასაძის მიერ კომენტირებული „ვეფხისტყაოსნისა“ და ნოდარ ნათაძის სასკოლო გამოცემის მიხედვით. [3]ბუნებრივია, განძში არ იგულისხმება მხოლოდ ფული და ოქროულობა. [4]მეკობრეებთან ბრძოლა [5] იგრი-ბატონის რაობა თუ ვინაობა მეტად ბუნდოვანია. ზურაბ კიკნაძის მოსაზრებით, იგრი-ბატონი უფრო ურჩხული უნდა იყოს, ვიდრე რაიმე სხვა არსება. [6]„ზღვაში შევიდა, მთაზე ავიდა“. მხოლოდ ეს 4 სიტყვა შემოგვრჩა გილგამეშის წინაპრის, დიდებული მეფის, მესქიაგიშერის შესახებ. მითოსური ფორმულით ზღვაში შესვლა და მთაზე ასვლა ძლიერების ზენიტში ყოფნას ნიშნავს. 194 შეფასება არ არის
|