“მითი აუცილებელზე აუცილებელი, აზრის და სიცოცხლის კატეგორიაა''

ადამიანთა მოდგმისთვის, მთელი არსებობის მანძილზე, მუდმივად დამახასიათებელია გარკვეულწილად გონებისთვის მიუწვდომელთან, უხილავთან, ზეციურთან კავშირი. საკმარისია თვალი შევავლოთ ნებისმიერი ერის კულტურულ მემკვიდრეობას, ლიტერატურას და განსაკუთრებით კი ზეპირსიტყვიერებას, მითოსს, მაშინვე ცხადი გახდება, თუ რამდენად ხშირია მასში ერთი შეხედვით აუხსნელი, ირაციონალური ელემენტები. მითოსურ ცნობიერებას არ აინტერესებს ისტორიული მიმდინარეობა, მისთვის მნიშვნელოვანია არა ისტორიული დრო, არამედ მასში ღვთის განგებულების განჭვრეტა და დაკარგული კავშირის აღდგენა ზენა სამყაროსთან. სწორედ ამიტომაც იგი ისტორიისგან არა მშრალ ფაქტს, არამედ არსს ინახავს, არსს კი აბსოლუტთან კავშირში ხედავს. ამგვარ ერთსხეულებრივ, ოლამურ საზოგადოებაში (“ერთად ქრისტეს სხეული ხართ, ცალ-ცალკე კი - მისი ასონი“. 1კორ, 12.27) ცხოვრება გაიაზრება, როგორც ზეცასთან შემაკავშირებელი ხიდი. სეკულარულ საზოგადოებაში კი უარყოფილია ეს მიდგომა, მივიწყებულია ხიდის ფუნქცია და თავად მასზე ილუზორულად მიმდინარეობს “მარადიული“ ცხოვრების მოწყობა. ადამიანი შინაგანად მიისწრაფვის იმ მდგომარეობის დაბრუნებისკენ, რომელიც წინარედროში, არქეტიპულ ხანაში დაკარგა. სანამ მას არ იპოვის, მანამდე იგი ამქვეყნად ყარიბი, მწირი, დერვიშია. ამ დაკარგულს ეძებდა კაცობრიობა და ყოველი ადამიანი, საკუთარ თავში უწინ და ამას ეძებს და მოძებნის ვიდრე იარსებებს, გაცნობიერებულად თუ გაუცნობიერებლად. ადამიანი ამ მოთხოვნილებას ვერ ჩაკლავს სკუთარ თავში. დოსტოევსკის “ეშმაკნის’’ ერთ-ერთი პერსონაჟი, შატოვი, იმეორებს მთავარი გმირის სტავროგინის სიტყვებს და ამბობს: “ჯერ არც ერთ ერს არ მოუწყვია თავისი ცხოვრება მეცნიერებისა და გონების საწყისებზე. მაგალითი ჯერ არ ყოფილა... გონება და მეცნიერება ადამიანთა ცხოვრებაში მუდამ მხოლოდ მეორეხარისხოვან და დამხმარე როლს ასრულებდა დასაბამიდან... მიზანი კაცობრიობისა, მიზანი ყოველი ერისა მისი არსებობის განმავლობაში არის მარტოოდენ ღმერთის ძიება, დიახ, უთუოდ საკუთარი ღმერთის ძიება და რწმენა მისი, ვითარცა ერთარსებისა, ჭეშმარიტისა“. ხოლო სადაც არის აბსოლუტის ძიება, იქვე აუცილებლად ჩნდება რაღაც წმინდა და საკრალური, უწმინდურისა და უღვთოს საპირისპიროდ. თავისი ცხოვრებით საქართველოს მაღალმთიან რეგიონებში არსებული “საყმოებიც“ სწორედ ამაზე მოგვითხრობს. წინამდებარე სტატია კი კიდევ ერთი მცდელობაა მითოსის გააზრებისა, მითოსისა, რომელიც ამ საზოგადოების და ადამიანის ყოფიერების ღრმა შრეებს მოიცავს. რათა ვცადოთ ჩავწვდეთ დიდი მითოლოგოსების მიერ ჩვენთვის მსგავსი სახით მოცემული დეფინიციების საზრისს:

“მითი აუცილებელზე აუცილებელი, აზრის და სიცოცხლის კატეგორიაა; მასში სრულიად არ არის არაფერი შემთხვევითი, არასაჭირო, თვითნებური, გამოგონილი ან ფანტასტიკური. ეს - ჭეშმარიტი და მაქსიმალურად კონკრეტული რეალობაა“.

ალეკსეი ლოსევი

“მითოსი მოგვითხრობს საკრალურ (წმინდა) ისტორიას; იგი გადმოგვცემს ხდომილებას, რომელიც მოხდა წინარედროში, “ყოვლის დასაწყისების“ ხანაში. ეს არის თხრობა რაიმეს წარმოშობის, შექმნის შესახებ; იგი მოგვითხრობს თუ როგორ დაიწყო არსებობა რეალობამ, იმ სინამდვილემ, რომელშიც დღეს ადამიანი იმყოფება“

მირჩა ელიადე

და სხვა...

მითოსური თხრობა ეს არის მისტიკური ცოდნის, არსებობის საზრისის, სულიერი გამოცდილების გადმოცემა ადამიანის შეზღუდული გონებრივი შესაძლებლობების გათვალისწინებით, სახესიმბოლურად, უხილავზე მიმანიშნებელ ხილულ საგნებსა და ქმედებებში გამოხატული. “მითი გახლავთ ცოცხალი, გამომხატველობითი და სიმბოლურ-გამომხატველობითი... ნივთიც კი, სიმბოლოდ ქცეული, უკვე მითია“ (ლოსევი). ამდენად, მითოსური ამბების გაგონებისას, თუ კი რაიმე ჩვენი გონებისთვის გაუგებრად, არარეალურად, წარმოუდგენელად და არარსებულად მიგვაჩნია, ეს მხოლოდ იმიტომ, რომ ჩვენი ლოგიკისა და ცოდნისთვის “შესაძლო არსებულის’’ ჩარჩოში შეუძლებელია იმ ცოდნის განსხეულება, რაც მატერიის ფარგლებს სცდება. თუ საკუთარი ნაფიქრისთვის, აზრისთვის გვიჭირს ფორმის მიცემა და გამოთქმა, რის გამოც ხშირად მოსაუბრეს ვერ ვაგებინებთ განცდილს, მაშ რამდენად რთულია სიტყვის მწირ ყალიბში იმ ცოდნის ჩასხმა რაც ქურუმებს, ადეპტებს, მისნებს ჰქონდათ. მარტივია, ამის შესახებ გავიხსენოთ ნიკოლოზ ბარათაშვილის ფრაზა: “მოკვდავთა ენას არ ძალუძს, უკვდავთა გრძნობათ გამოთქმა“. ბერძენი ნეოპლატონიკოსი პლოტინოსი ეგვიპტელ ბრძენთა შესახებ ამბობს, რომ ისინი თავიანთი სიბრძნის გადმოსაცემად იყენებენ არა ხმას, სიტყვას, მსჯელობას, არამედ თავიანთ ტაძრებში დგამენ გამოსახულებებს, რომლებიც აზრობრივად გადმოსცემენ შინაარს - “შემდეგ შინაარსს განაცალკევებენ ხატთაგან (ხდება გამოსახულების ინტერპრეტაცია), აზრს სიტყვებში აყალიბებენ და უძებნიან საფუძველს“. ე.ი “მარადიული ჭეშმარიტებები ხატოვნად არიან მოცემულნი მითებში“.

ამის დასამოწმებლად და განსამარტად გავიხსენოთ შოთა რუსთაველი. რას წერს ის, როცა გონებაზე აღმატებული, საღვთო ცოდნის გადმოცემა სურს? - თავდაპირველად ის გვეუბნება:

“შაირობა პირველადვე სიბრძნისაა ერთი დარგი,

საღვთო საღვთოდ გასაგონი, მსმენელთათვის დიდი მარგი“ (12, 1-2)

ეს რაც შეეხება ადეპტს და მის მიერ სათქმელის გამოხატვის ფორმობრივ სახეს - ე.ი როგორ უნდა გამოითქვას. შემდეგ, როცა ეხება იმ საკითხს, თუ რა უნდა გამოითქვას, ამბობს:

“ვთქვა მიჯნურობა პირველი და ტომი გვართა ზენათა,

ძნელად სათქმელი საჭირო, გამოსაგები ენათა.

და მთავარი:

“მას ერთსა მიჯნურობასა ჭკვიანნი ვერ მიხვდებიან,

ენა დაშვრების მსმენლისა ყურნიცა დავალდებიან,

ვთქვნე ხელობანი ქვენანი, რომელნი ხორცთა ჰხვდებიან,

მართ მასვე ჰბაძვენ, თუ ოდენ არ სიძვენ შორით ბნდებიან“

რაც ძნელად სათქმელია და “საჭირო გამოსაგები ენათა“, ის რაც “საზეო“, ბრძნულია და არ ჯდება ამა სოფლის კატეგორიებში, რომელზეც პავლე მოციქული კორინთელთა მიმართ ეპისტოლეში ამბობს: ჩვენ ვქადაგებთ სიბრძნეს არა ამქვეყნიურსა და წარმავალს, არამედ ღვთის სიბრძნეს საიდუმლოსა და დაფარულს - “ვითარცა წერილ-არს: რომელი თვალმან არა იხილა და ყურსა არა ესმა და გულსა კაცისასა არა მოუხდა“ [1კორ. 2, 9]. თავად ამ სიბრძნის მქადაგებლებზე კი ამბობს: “ხოლო ჩვენ ღმერთმან გამოგვიცხადა სულისა მიერ თვისისა, რამეთუ სული ყოველსავე გამოეძიებს და სიღრმესაცა ღვთისასა“ [იქვე], - მას სჭირდება შესაბამისი გამომსახველობითი საშუალებები. მაშასადამე, რათა ამ ცოდნის გადაცემა იყოს არა მსმენელთა ყურის შემაწუხებელი და გაუგებარი, არამედ მოქნილი და მისაღები, ვინაიდან იგი თაობებს უნდა გადაეცეს, მინიშნებითად უნდა გამოითქვას. სიტყვის ისეთ ყალიბში ჩაისხას, რაც ყოველი ადამიანისთვის, უკეთესად რომ ვთქვათ იმათთვის “ვისაც ყურები აქვთ“, ვინც “გამგონია“ - იყოს მისაღები. ვისაც გაგება არ უნდა, იგი აზროვნების დაწყებამდე შეუძლებლად მიიჩნევს მსგავს საკითხებს და არ სურს შეუცნობელის შესაცნობად ენერგიის დახარჯვა, გულის-ხმის-ყოფა (ყველაფერი “შეუცნობელის’’ იარლიყმიწებებული დარჩება, თუ ნაბიჯს არ გადადგამ და წყვდიადში შებიჯებას არ გაბედავ). თავად ქრისტეც ხომ იგავებით ქადაგებდა სასუფევლის შესახებ, ადარებდა მას თესვად გამოსულ მთესველს, მდოგვის მარცვალს და ა.შ. ამასვე აკეთებს რუსთაველიც. სიმბოლურ პლანში წარმოადგენს და ჩვენი ცნობიერებისთვის ნაცნობ კატეგორიებში, ე.ი. “რომელნი ხორცა ჰხვდებიან“, დებს მის მიერ შეგრძნებულ, განცდილ, განცხადებულ, აბსოლუტურად რეალურ ცოდნას. და თუ დღეს ვინმესთვის გაუგებარი და წარმოუდგენელია ეს სიმბოლოები ან ზოგადად მითოსური სამყარო, მას, მთელი მისი “კვრივით“ (წმინდა ადგილი), “ჯვარ-სალოცავებით“, “საყმოთი“ და ა.შ არარსებულად, უტოპიად მიიჩნევს - უბრალოდ ვერ აღწევს ამ რეალობაში. მაშასადამე, მას ჯერ არ აქვს ამის “მოსასმენად“ საჭირო “ყურები“. ასევეა თავად მითის არსის შემთხვევაშიც. ალექსეი ლოსევი ამბობს: “მითი არ არის არც სქემა, არც ალეგორია, არამედ სიმბოლო; და არის რა უკვე სიმბოლო, შეუძლია თავის თავში შეიცავდეს სქემატურ, ალეგორიულ და ცხოვრებისეულ-სიმბოლურ შრეებს“.

ის, რაც სულიერ სამყაროში უკვე აღესრულა, მაგალითად “ჯვარმა“ (მფარველმა წმინდანმა, ანგელოზმა) გამოირჩია “მკადრე“, თემის რომელიმე წევრი და ა.შ, ეს რიტუალურად აღესრულება და დასტურდება ამ საყმოსთვის თვალსაჩინო სიბრტყეზე. სხვაგვარად რომ ვთქვათ, უხილავად უკვე აღსრულებული, რიტუალში გამოიხატება და ცხადდება ყველას თვალწინ. ასეა მეფედ ცხების დროს (დავით მეფსალმუნის მეფედ გამორჩევა), კულტის დაარსების დროსა და ნებისმიერი საკრალური რიტუალის აღსრულებისას.

როგორც ზემოთ უკვე აღვნიშნეთ, კოლექტივის ცნობიერება, თვით ისტორიულად ძალიან კარგად ცნობილ მოვლენებსა თუ პიროვნებებს მითოსური აზროვნების შესაბამისად ცვლის და მისგან ერთგვარ ანტიისტორიულ, კაცის გონებისთვის დაუჯერებელ, მაგრამ თავად ამ თემისთვის განსაკუთრებით ცოცხალსა და შესაგრძნობ ამბებს ქმნის (გავიხსენოთ: თბილისის აღმოჩენა, ფარნავაზის გამეფება, თამარისა და დავითის მოღვაწეობის ამსახველი მითოსური თქმულებები და ა.შ.). ვერ დავასახელებთ ვერცერთ თემს, სოფელს, ტომს, ერს, ადამიანთა უმცირეს გაერთიანებას, რომელსაც არ გააჩნია რაიმე მითოსური რიტუალი, თხრობა, მეტიც, მთელი სისტემა ამბებისა, რაც მათ უძველეს წარსულს - “მას ჟამსა შინა“ და მომავლის შესახებ წინასწარმეტყველებას გაგვაცნობს. აშკარაა, რომ ამგვარი საზოგადოების წევრის ცნობიერება ესწრაფვის ისტორია, საკუთარი თავი, მაგრამ არა განცალკევებით, არამედ აუცილებლად კოლექტივში მყოფი, დაუკავშიროს საკრალურს, ერთის მხრივ არქეტიპულსა და მეორე მხრივ ესქატოლოგიურს. მხოლოდ სეკულარული აზროვნება, ქალაქური ყოფა, ცნობიერების მიდრეკა მატერიალურისკენ ეწინააღმდეგება და წარმოსახვის ნაყოფად მიიჩნევს მითოსს, ვინაიდან თავადვე დასცილდა ამ სამყაროს. ყოველივეს პრაგმატული თვალით უყურებს, სასარგებლო და მისაღებია ის რაც აქ და ამ წამს სხეულზე, “მე’’-ზე დადებითად აისახება. სხვა ყოველივე დროის კარგვა, თავის მოტყუება, “ძველი ზღაპრებია“. მიუხედავად ამისა, დაკვირვებული თვალისთვის ადვილად შესამჩნევია - თვით უკიდურესად ანთროპოცენტრულად და ეგოცენტრულად მოაზროვნე ადამიანიც კი, თავისდა უნებურად, მიდრეკილია მითოსურობისკენ, აქვს რა მასაც შინაგანი ძიება აბსოლუტისა.

ადამიანს არ შეუძლია იყოს აბსოლუტურად დამოუკიდებელი, ავტონომიური, თავისუფალი. როგორც კი ერთი რამისგან გათავისუფლდება, მაშინვე ეძებს მეორეს რისგანაც შეივსება, რისგანაც სიამოვნებას მიიღებს თავის გაუბედურებულ ყოფაში და მაშასადამე დაემონება მას. მობეზრდება მეორე, ამბოხდება, გაითავისუფლებს თავს და ემონება ახალს - “ვინც რისაგან არის ძლეული მისივე მონაა“ (2პეტ. 2, 19). როგორც ამის შესახებ დოსტოევსკის ცნობილი წიგნის “ძმები კარამაზოვების“ ერთ-ერთ მნიშვნელოვან თავში ამბობს “დიდი ინკვიზიტორი“ - “გათავისუფლებული ადამიანისთვის იმაზე უფრო გამუდმებული და მტანჯველი საზრუნავი არა არის რა, როგორც კი თავისუფალი შეიქნება, სასწრაფოდ მოძებნოს ის, ვისაც თაყვანი უნდა სცეს... თანაც მოძებნოს ისეთი რამ, რასაც ყველა ირწმუნებდა და თაყვანსა სცემდა, თანაც ამას უსათუოდ ყველა ერთად იზამდა“. აბსოლუტის ხსოვნისგან “განთავისუფლებული“ ადამიანი, ერი ემონება საკუთარ დიდებისმოყვარეობას და ამდენად მეორდება იგივე შეცდომა, რაც ბიბლიაში ადამის ცდუნებისას ვიხილეთ - კაცობრიობას, ადამიანს “ავტონომიურობის’’ სურვილი ამ წუთიდან დღემდე და საუკუნოდ გაყვება. ამის გამოვლინებაა ბაბილონის გოდოლიც, რომელიც არ არის მხოლოდ ისტორიული მოვლენა, მსგავსი რამ, სხვადასხვა სახით და დოზით ყოველ ეპოქაში და თითოეულ ადამიანში ვლინდება.

ამდენად, მითოსი ყველა ჩვენგანის თანმდევია. თავად ადამიანია მითოსური არსება. ჩვენ შეგვიძლია მისგან აზრისა და სიცოცხლისთვის აუცილებელი ცოდნის მიღება. ეს კი დამოკიდებულია იმის ხარისხზე თუ რამდენად გამომეძიებელნი ვართ და გვსურს მეტი გავიგოთ სამყაროზე, საკუთარ თავზე, ადამიანზე, არსებობის საზრისზე. როგორც დავით გურამიშვილი ამბობს:

“ყმაწვილი უნდა სწავლობდეს საცნობლად თავისადაო

ვინა ვარ, სიდამ მოვსულვარ, სადა ვარ, წავალ სადაო?“

მთავარია ვეცადოთ თავად გავხდეთ მითოსური ცნობიერების მატარებელნი, შევაბიჯოთ მის წიაღში და იქედან გავიგოთ მის შესახებ და არა გარეგანი აღწერილობებით მცდარი წარმოდგენები შევიქმნათ, რაც ასე დამახასიათებელია ადამიანისთვის. წინასწარ არ ჩავთვალოთ ტყუილად და გამოგონილად და ის აუცილებლად გვაზიარებს სამყაროს მრავალ საიდუმლოებას.