ანტიკურ კულტურასთან რუსთველის მიმართებაზე საუბრისას პირველი სახელი, რომელიც ყველა მკვლევარსა თუ მეცნიერს აგონდება, არის პლატონი. ამის ერთ-ერთი მიზეზი, შესაძლოა, რუსთველის მიერ პლატონის, როგორც კონკრეტული ფილოსოფიური სიბრძნის ავტორის დამოწმება იყოს. ფაქტია, რომ „ვეფხისტყაოსანში“ იგრძნობა ავტორის მიერ პლატონის ფილოსოფიის ღრმა ცოდნა და საკმაოდ ოსტატური ფლობა. ამ საკითხს არაერთმა მეცნიერმა უძღვნა საყურადღებო კვლევა, რომელთაც ჩვენ მას შემდეგ შევეხებით, რაც პლატონის გამოქვაბულის მითისა და ავთანდილის ფილოსოფიური ინიციაციის შესახებ საუბარს დავასრულებთ. მიუხედავად რუსთველის პლატონისადმი მიმართების მრავალმხრივი კვლევისა, არც ერთ მეცნიერს არ შეუჩერებია ყურადღება პლატონის გამოქვაბულის მითის შესაძლო ანარეკლზე „ვეფხისტყაოსანში“.

გამოქვაბულის მითი პლატონის „სახელმწიფოს“ მეშვიდე წიგნში გვხვდება. მითის სწორად აღსაქმელად მოვიტანთ მთლიან ტექსტს[1]:

„– შემდგომ ამისა, – ვთქვი მე, – აი, რას შეგიძლია შეადარო ჩვენი ბუნება განათლებისა თუ გაუნათლებლობის მხრივ: წარმოიდგინე ადამიანები, რომლებიც თითქოს მღვიმის მსგავს მიწისქვეშა დილეგში არიან გამომწყვდეულნი. დილეგს მთელ სიგრძეზე გასდევს ჭრილი, საიდანაც შემოდის სინათლე. პატიმრებს კისერსა და ხელ- ფეხზე სიყრმიდანვე ბორკილები ადევთ, ასე რომ, არც განძრევა შეუძლიათ და არც უკან მიხედვა. ამიტომაც მხოლოდ წინ იყურებიან და მარტოოდენ იმას ხედავენ, რაც თვალწინ უდევთ. ბორკილდადებულნი ზურგშექცევით სხედან კედლისკენ, საიდანაც შემოდის სინათლე, რომელსაც შორს, მაღლა, მოგიზგიზე ცეცხლი ასხივებს. ცეცხლსა და პატიმრებს შორის მაღლობზე გადის გზა. ამ გზას პატიმრებისგან დაბალი კედელი ჰყოფს, იმ ფარდის მსგავსად, რომლის მიღმაც თვალთმაქცები თავიანთ თანაშემწეებს მალავენ, მაღლა აწეული თოჯინებით რომ ართობენ ხალხს.

– წარმოვიდგინე.

– ახლა ისიც წარმოიდგინე, რომ კედლის გასწვრივ მიდი-მოდიან მგზავრები, რომლებსაც ხელში ნაირ-ნაირი საგნები უჭირავთ, მათ შორის, ხისა თუ ქვისაგან გამოთლილი ადამიანებისა და ცხოველების გამოსახულებანი, რომლებიც იმ სიმაღლეზე აუწევიათ, რომ კედლის მიღმაც ჩანან. მგზავრებიდან, ჩვეულებრივ, ზოგი ლაპარაკობს, ზოგი კი ჩუმადაა.

– ეს რა უცნაურ სურათსა და უცნაურ პატიმრებს გვიხატავ?

– ისინი ჩვენ გვგვანან. ერთი ეს მითხარი, როგორ გგონია, განა ამ დღეში მყოფი ხალხი შეიძლება სხვა რამეს ხედავდეს, გინდა თავისას და გინდა სხვისას, მის წინ – მღვიმის კედელზე მორიალე ლანდების გარდა? – რას უნდა ხედავდნენ, თუკი გაჩენის დღიდან თავის უკან მიბრუნებაც არ შეუძლიათ?

– კი მაგრამ, განა იგივე არ ითქმის იმ საგნებზედაც, კედლის მიღმა რომ მიმოაქვთ?

– მაინც რა?

– რა და, პატიმრებს რომ ერთმანეთში ლაპარაკი შეეძლოთ, შენი აზრით, იტყოდნენ თუ არა, რომ ნამდვილი საგნების სახელს არქმევენ კედელზე მორიალე მათ ლანდებს?

– რა თქმა უნდა.

– ხოლო მათი მღვიმე ექოსავით რომ იმეორებდეს გზად მიმავალი მგზავრების სიტყვებს, განა არ ეგონებოდათ, რომ კედელზე მორიალე ლანდები ლაპარაკობენ?

– ცხადია, ვფიცავ ზევსს.

– მაშასადამე, ეჭვს გარეშეა, რომ ისინი ნამდვილ საგნებად აღიქვამდნენ ამ ხელთქმნილი საგნების ლანდებს?

– აუცილებლად.

– ახლა კი დაუფიქრდი, რა შეიძლებოდა მოჰყოლოდა შედეგად იმას, რომ მათთვის ბორკილები აეყარათ და უმეცრებისგან დაეხსნათ, ანუ, სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, რა მოხდებოდა მათში, ბუნებრივი გზით რაღაც ამგვარი რომ შემთხვეოდათ? ვთქვათ, ერთ-ერთი მათგანისთვის ბორკილები აეხსნათ და ებრძანებინათ, შებრუნებულიყო, ორიოდე ნაბიჯი გადაედგა და სინათლის მხარეს გაეხედა. განა ეს ნამდვილი ტანჯვა არ იქნებოდა მისთვის? თვალისმომჭრელი სინათლე იმ საგნების გარჩევის საშუალებას არ მისცემდა, რომელთა ლანდებსაც მღვიმის კედელზე ხედავდა. როგორ გგონია, რას იტყოდა, ვინმეს რომ ეთქვა – აქამდე მხოლოდ უბადრუკ ლანდებს ხედავდი, ახლა კი, ჭეშმარიტ არსებობას მიახლებული, ნამდვილ საგნებსა ხედავო? მერე ერთ-ერთი საგანი ეჩვენებინათ, თანაც ეკითხათ, რა არის ესო, და ძალდატანებით მოეთხოვათ პასუხი გაეცა მათთვის. განა ეს, შენი აზრით, საგონებელში არ ჩააგდებდა? საბრალოს შეიძლებოდა ეფიქრა, რომ გაცილებით უფრო ნამდვილი იყო ის, რასაც მანამდე ხედავდა, ვიდრე ის, რასაც ახლა უჩვენებენ.

– რასაკვირველია, ამას იფიქრებდა.

– ანდა, თუ აიძულებდნენ ცეცხლის შუქისთვის ემზირა, განა თვალს არ მოსჭრიდა მისი ციმციმი? ასე რომ, შეძრწუნებული, სირბილით დაუბრუნდებოდა იმას, რასაც აქამდე ასე თავისუფლად უსწორებდა თვალს და რაც, მისი აზრით, გაცილებით უფრო ნამდვილი იყო, ვიდრე ის, რაც ახლახან უჩვენეს.

– მართალს ბრძანებ.

– ხოლო თუ ძალით გამოათრევდნენ გარეთ, რათა ციცაბო ფერდობზე გამავალი გზით მაღლა აეყვანათ და მზის სინათლე ეჩვენებინათ, განა ტკივილით გატანჯულს არ აღაშფოთებდა ამნაირი ძალმომრეობა? მზის სიკაშკაშით თვალდავსილი ერთსაც ვერ გაარჩევდა იმ საგნებს შორის, რომლებზედაც დაჟინებით ჩასჩიჩინებენ, ნამდვილი საგნები თუ გნებავს, სწორედ ესენი არიანო.

– ერთბაშად მართლაც ვერ გაარჩევდა.

– აქ საჭიროა მიჩვევა, რაკიღა ყველაფრის დანახვა მართებს, რაც მაღლაა. ამიტომ, უწინარეს ყოვლისა, ლანდებისკენ უნდა მიმართოს მზერა, შემდეგ – წყლის სიღრმეში არეკლილი ადამიანებისა თუ სხვადასხვა საგანთა გამოსახულებებისკენ, ბოლოს კი საკუთრივ საგნებს უნდა მიაპყროს თვალი. ამასთან, ცისა თუ ყოველივე ზეციურის ჭვრეტა ღამით, მთვარისა და ვარსკვლავების შუქზე უფრო გაუადვილდება, ვიდრე დღისით – მზის სინათლეზე.

– რა თქმა უნდა.

– ბოლოს და ბოლოს, ეს კაცი, ჩემი აზრით, იმასაც შეძლებს, რომ თვალი გაუსწოროს თვით მზესაც და წყალში კი აღარ უცქიროს მის ანარეკლს, არამედ ცის თაღზე დაუკვირდეს მის თვისებებს.

– უცილობლად.

– რის შედეგადაც ის დაასკვნის, რომ სწორედ მზე განსაზღვრავს წელიწადის დროთა მონაცვლეობას და დროის დინებას, რომ ამ ხილულ სამყაროში მზე წარმართავს ყველაფერს და, გარკვეული აზრით, იგივე მზეა ყოველივე იმის მიზეზიც, რაც მღვიმეში ჩანდა.

– ცხადია, თავისი დაკვირვების შედეგად სწორედ ამ დასკვნამდე მივა.

– მერედა, თავისი უწინდელი სამყოფლის, იქაური სიბრძნისა და თავისი მეგობარი პატიმრების გახსენებისას განა ნეტარებად არ მიიჩნევს თავის ახლანდელ ყოფას და სიბრალული არ აღეძვრის დილეგში მყოფთა მიმართ?

– რა თქმა უნდა.

– ხოლო თუ ისინი თავიანთ მღვიმეში პატივსა და დიდებას მიაგებდნენ ერთმანეთს და ჯილდოს არ იშურებდნენ იმისთვის, ვის გამჭრიახ მზერასაც არ გამოეპარებოდა არცერთი საგანი, კედლის იქით რომ მიჰქონდათ, და ყველაზე უკეთ იმახსოვრებდა, რა გამოჩნდებოდა პირველად, რა – შემდეგ და რა – ერთდროულად, რის საფუძველზეც წინასწარმეტყველებდა მომავალს, – როგორ გგონია, ბორკილებიდან თავდაღწეული კვლავინდებურად ინატრებდა ყოველივე ამას, ან შური აღეძვროდა იმის მიმართ, ვისაც თაყვანს სცემდნენ მღვიმეში, როგორც ყველაზე საჩინო და სახელოვან კაცს? თუ იმავე განცდით გულშეძრულს, რასაც გვაუწყებს ჰომეროსი, მხოლოდ ერთი რამ ექნებოდა სანატრელი: დღიურ მუშად ემუშავა ღარიბი გლეხის ყანაში და ოფლის ღვრით ეშოვა ლუკმა პური, ან აეტანა ათასნაირი გაჭირვება, ოღონდაც აღარასოდეს მიბრუნებოდა თავის უწინდელ ყოფას და იმდროინდელ სიბრმავეს.

– მეც ასე ვფიქრობ, – თქვა მან, – მართლაც ყველაფერს აიტანდა იმის გულისთვის, რომ ძველებურად აღარ ეცხოვრა.

– ერთსაც დაუფიქრდი: ეს კაცი რომ კვლავ მღვიმეს დაბრუნებოდა და თავის ძველ ადგილას დამჯდარიყო, განა მზის ნათელს ასე ანაზდად განშორებულს იმწამსვე თვალს არ დაუვსებდა ბნელი?

– რა თქმა უნდა.

– ხოლო თუ მღვიმეში სამუდამოდ გამომწყვდეულ პატიმრებთან კვლავ მოუწევდა პაექრობა ამა თუ იმ ლანდისა და მისი მნიშვნელობის გამო, ვიდრე თვალს შეაჩვევდა სიბნელეს, რასაც, ალბათ, საკმაო დრო დასჭირდებოდა, შენი აზრით, განა მასხრად არ აიგდებდნენ ამ სიტყვებით: რას მიეხეტებოდა იმ სიმაღლეზე, სულ ტყუილად დაკარგა თვალის ჩინიო? ასე რომ, თუ ვინმე შეეცდებოდა ტყვეობიდან დაეხსნა და მაღლა აეყვანა ისინი, განა იმწამსვე სულს არ გააფრთხობინებდნენ, ხელში რომ ჩავარდნოდათ?

– უეჭველად.

– ჰოდა, ჩემო ძვირფასო გლავკონ, სწორედ ესაა კაცთა ყოფის ზუსტი ხატება. მღვიმე ხილული სამყაროა, ხოლო სინათლე, რომელსაც ცეცხლი ასხივებს, მზის ნათელს ედარება. მაღლა ასვლა და ნამდვილი საგნების ჭვრეტა სხვა არა არის რა, თუ არა სულის აღმასვლა გონით საწვდომი სამყაროს მიმართ. აი, როგორია ჩემი აზრი, თუკი გსურს მას მისდიო; პირადად მე ასე მგონია, ცოდნით კი ღმერთმა იცის, მართალია თუ არა იგი.“ (8:265)

თავდაპირველად, აუცილებელია ითქვას, რომ პლატონის მიერ მოთხრობილი ამბავი უფრო მითია[2], ვიდრე ალეგორია, რადგან ცეცხლის მიერ არეკლილი გამოსახულების კედელზე გამოსახვა უცვლელი სიმბოლოა და არა ცვალებადი და მრავალმხრივი ალეგორია.
სანამ უშუალოდ ამ მითის განხილვას და მის „ვეფხისტყაოსნის“ ცალკეულ ადგილებთან შედარებას დავიწყებთ, საჭიროა გავიაზროთ, თუ რა დატვირთვა აქვს პლატონის შემოქმედებაში მითს. რისმაგ გორდეზიანის „ანტიკურ ლიტერატურაში“ ვკითხულობთ:

„მითის საშუალებით პლატონს ლოგიკური აზროვნებიდან მისტიკის სფეროში გადავყავართ, რადგან ჭეშმარიტება მხოლოდ მშრალი ლოგიკური ოპერაციებით არ შეიმეცნება. მითი ხშირად წარმოგვიდგება ამა თუ იმ დიალოგის ფილოსოფიური პრობლემატიკის საილუსტრაციო მასალად, რაციონალური მსჯელობის ირაციონალურ ექოდ, ფილოსოფოსის არგუმენტაციის დამხმარე მასალად, მის მხარდამჭერად“.(3:177)

თამამად შეიძლება ითქვას, რომ მოცემული მითით პლატონი ფილოსოფიური უმეცრების მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის შემეცნებისა და ინიციაციის გზას აღწერს. იგი გვიხსნის, რომ უმეცარი ადამიანი მოტყუებულია არა ვინმე სხვის, არამედ თავისივე უმეცრების მიერ. იგი შეგუებულია საკუთარ მდგომარეობას და კომფორტულად გრძნობს თავს, არ სურს მდგომარეობის შეცვლა, თუმცა გარკვეული შემთხვევისა თუ იძულების ხარჯზე განთავისუფლდება და გამოქვაბულს მიღმა აღმოჩნდება. თავდაპირველად მას უჭირს ახალ სამყაროსთან შეუგეუბა, მასში ადაპტირება, მაგრამ თუკი გააჩნია საკმარისი გონებრივი შესაძლებლობები, შეხედავს მზეს, ანუ შეიმეცნებს ობიექტურ რეალობას, ჭეშმარიტებას. ამის შემდეგ, იგი აუცილებლად დაბრუნდება გამოქვაბულში და შეატყობინებს მასში მყოფებს, რომ გამოქვაბულის მიღმა არსებობს რეალური და ჭეშმარიტი სამყარო, რომლის შესახებაც მათ არაფერი იციან, შეეცდება დაიხსნას ისინი გამოქვაბულის ტყვეობიდან, თუმცა გამოქვაბულში მყოფები ამ ფაქტს აგრესიულად შეხვდებიან და მხოლოდ იძულებისა ან სხვა ალტერნატივის არ არსებობის შემთხვევაში დათმობენ თავიანთ პირვანდელ მდგომარეობას.

პლატონის გამოქვაბულის მითი საინტერესო პარალელებს პოულობს „ვეფხისტყაოსანთან“. რაც არ უნდა ხისტად ჟღერდეს, პლატონის გამოქვაბული შეგვიძლია არაბეთს შევადაროთ. ძველ ბერძნულ ტექსტში გამოქვაბულის, როგორც ადგილის აღსანიშნად გვხვდება სიტყვა χώρα, რომლის მნიშვნელობაც გახლავთ „მხარე“, „ქვეყანა“. ძველი ბერძნული ენის არმცოდნეთ შეიძლება გაუჩნდეთ ეჭვი, რომ შესაძლოა ენაში არ არსებობდა უფრო შესაფერისი სიტყვა გამოქვაბულის აღსანიშნად, რაც, რა თქმა უნდა მცდარი იქნება, რადგან ძველ ბერძნულში გვაქვს სიტყვები: τό σπήλαιον – „გამოქვაბული“, τό αντρόν – „მღვიმე“, რომლებიც, ბუნებრივია, პირდაპირი მნიშვნელობით გააზრების შემთხვევაში გაცილებით უკეთესი აღმნიშვნელები იქნებოდნენ პლატონის გამოქვაბულისა. მონოგრაფიაში „Бог и материя в диалогах Платона[3]“ ტატიანა ბოროდაი წერს: „«Хора» — это не просто место, а единственное в мире ограниченное пространство, изначально предназначенное для данного народа, бога, рода людей или вещей, где они могут рождаться и развиваться сообраз­но своей природе; стоит им переступить границу, и они перестают быть сами собой“[4](10:128). არც გამოქვაბული და არც მასში მყოფი ადამიანები პლატონთან არ იხსენიება უარყოფითი კონოტაციით. გამოქვაბულში ყოფნა არ ნიშნავს უღირსობას, ან დაბალ სოციალურ თუ ზნეობრივ-მორალურ დონეზე ყოფნას. სოკრატე მუდმივად აღნიშნავს, რომ გამოქვაბულში მყოფი ადამიანები ჰგვანან მათ, გვგვანან ჩვენ. ჯულია ენსის წიგნში “An Introduction of Plato’s Republic” ვკითხულობთ: „The Cave, is, then, not just the degraded state of a bad society. It is the human condition. Even in the ideally just society, we all start in the Cave”[5].(13:253) თინათინის გარდა, არაბეთის არც ერთი პერსონაჟი არ არის ფილოსოფიური ბუნების. არაბეთში ვითარება სავსებით მოწესრიგებულია. ავთანდილმა დაუმტკიცა როსტევანს, რომ მისი ერთადერთი სადარდებელიც (სამამაცო ზნეთა ვერავისათვის გადაცემა), რეალურად, არ არსებობს. ამრიგად, როსტევანის მდგომარეობა სავსებით კომფორტულია. ამ დროს მის დალაგებულ სამყაროში ერთგვარი ამოუცნობი ფილოსოფიური სხივის მსგავსად შემოიჭრება უცხო მოყმე. როსტევანი, როგორც არაფილოსოფიური ბუნების ადამიანი, მის მისაღებად მზად არ არის. ასეთ დროს, როსტევანის მსგავსი ადამიანები გარესამყაროდან შემოჭრილ სხივს ცრუ ახსნას უძებნიან და ისევ თავიანთ ფილოსოფიური უმეცრების მდგომარეობაში რჩებიან, რაც როსტევანის შემთხვევაშიც გამართლდა და მან უცხო მოყმის გამოჩენა ეშმაკისეულ მოვლენად ახსნა. მკითხველებმა შეიძლება ჩათვალონ, რომ როსტევანი ბრძნულად იქცევა, როდესაც ამეფებს თინათინს და ამით წარმოაჩენს თავის ფილოსოფიურ ბუნებას. შუასაუკუნეებში ქალის გამეფება ხომ აბსოლუტურად წარმოუდგენელი ნაბიჯის გადადგმაა. თუმცა როსტევანის მიერ თინათინის გამეფება არ არის ფილოსოფიური განსჯის შედეგად მიღებული გადაწყვეტილება. ეს უფრო არსებული რეალობის გათვალისწინებით მიღებული უალტერნატივო გადაწყვეტილებაა. აქვს კი როსტევანს სხვა გზა? რაც შეეხება ავთანდილს, რუსთველის მხრიდან მის მიმართ ერთგვარი ირონიაც კი იგრძნობა:

„ავთანდილ ჯდა მარტო საწოლს, ეცვა ოდენ მართ პერანგი,

იმღერდა და ახარებდა, წინა ედგა ერთი ჩანგი

შემოვიდა მის წინაშე თინათინის მონა ზანგი;

მოახსენა: “გიბრძანებსო ტანი ალვა, პირი მანგი““(124)[6]

ზის უდარდელად ავთანდილი თავის საწოლზე და „უჩხაკუნებს“ ჩანგს. ერთი შეხედვით, არ გვაქვს არანაირი ირონია, პირიქით, ავთანდილის სიმღერა ხომ საოცარი, კოსმიური მოვლენის სახით წარმოგვიდგება შემდგომში, თუმცა, თუ გავითვალისწინებთ, რომ ამ დროს თინათინს არ ასვენებს უცხო მოყმეზე ფიქრი, ავთანდილი კი ოთახში ჩანგზე უკრავს, დავინახავთ ერთგვარ ირონიას რუსთველის მხრიდან. ამრიგად, არაბეთში მყოფი ყოველი პერსონაჟი, თინათინის გარდა, არის ერთგვარი ფილოსოფიური უმეცრების მდგომარეობაში, რითაც არაბეთი პლატონის მიერ აღწერილ გამოქვაბულს ემსგავსება.

ავთანდილის გზა პლატონის მიერ აღწერილ ინიციაციის გზას მოგვაგონებს. როგორც პლატონი აღწერს, ადამიანი გამოქვაბულიდან შემთხვევის ან იძულების წყალობით გადის. ავთანდილი იძულებულია სატრფოს თხოვნით გაემართოს უცხო მოყმის საძებნად. იძულებულია, რადგან მას სულაც არ სურს არაბეთიდან წასვლა და სატრფოსთან განშორება.
არაბეთიდან გასვლის შემდეგ ავთანდილი ეტაპობრივად გადის ინიციაციის გზას. თავდაპირველად ავთანდილს ძალიან უჭირს, მეტიც, როგორც რუსთველი გვიწერს, მან რამდენჯერმე დანაც კი მოჰმართა და გულში ჩარტყმა დაიპირა, რაც ესოდენ არაავთანდილურია:

„ახალმან ფიფქმან დათოვა, ვარდი დათრთვილა, დანასა;

მოუნდის გულსა დაცემა, ზოგჯერ მოჰმართის დანასა;

თქვის: „ჭირი ჩემი სოფელმან ოთხმოცდაათი ანასა,

მოვშორდი ლხინსა ყველასა, ჩანგსა, ბარბითსა და ნასა!“(184)

მაგრამ ამის შემდგომ, ავთანდილი ნელ-ნელა ეგუება ვითარებას და საბოლოოდ იმეცნებს ობიექტურ რეალობას, პოულობს ჭეშმარიტებას, ტარიელთან, ან, სულაც, ტარიელის სახით. სწორედ ამ ჭეშმარიტების აღმოჩენითა და შემეცნებით გაოგნებული კაცის სიტყვებად უნდა გავიაზროთ შემდეგი სტროფი:

„ამა დღემან დამავიწყა, გული ჩემი ვინ დაბინდა;

დამიგდია სამსახური, იგი იქმნას, რაცა გინდა;

იაგუნდი ეგრეცა სჯობს, ათასჯერმცა მინა მინდა,

შენ გეახლო სიკვდილამდის, ამის მეტი არა მინდა!“(304)

ინიციაციის გზის გავლის შემოდგომ, როგორც პლატონი წერს, სუბიექტი აუცილებლად დაბრუნდება გამოქვაბულში და შეეცდება, რომ იქ მყოფთ აუხსნას რა ნახა გარეთ და რაზე მეტყველებს მისი აღმოჩენა. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ პლატონის მიხედვით, სუბიექტი ვერაფრის დიდებით შეძლებს გამოქვაბულში გაჩერებას და მზად არის ნებისმიერი ტკივილის ფასად ხელახლა დააღწიოს მას თავი. ავთანდილი ბრუნდება არაბეთში, ერთის მხრივ, სასიამოვნო ამბით, მაგრამ ყველაფერთან ერთად, ანდერძში, უხეშად რომ ვთქვათ, როსტევანს ჭკუას ასწავლის, პირდაპირ მიუთითებს, რომ მას არ ესმის ავთანდილის მიერ აწ უკვე შემეცნებული ობიექტური რეალობა, ჭეშმარიტება. ეს განსაკუთრებით კარგად ჩანს ავთანდილის სიტყვებში:

„შენ არ ჯერ ხარ, უსწავლელნი კაცნი ვითმცა შევაჯერენ?“(799)

აქ აუცილებლად უნდა აღინიშნოს პლატონის სიტყვები, რომ გამოქვაბულში მყოფი ადამიანები უეჭველად გაღიზიანდებიან სუბიექტის ქმედებებსა და მითითებებზე. გავიხსენოთ როგორ იქცევა როსტევანი ავთანდილის ხელმეორედ წასვლის გაგების შემდეგ:

„რა მეფემან მოისმინა, გაგულისდა, გაავცნობდა,

ფერი ჰკრთა და გასაშიშრდა, შემხედველთა შეაშთობდა;

შეუზახნა: "რა სთქვი, შმაგო, მაგას სხვამცა ვინ მითხრობდა!

ავსა კაცსა ურჩევნია, ავსამცა რას ადრე სცნობდა!(762)

ვითამც რამე სახარული საქმე მითხარ ვითა ადრად!

მაგის მეტი რა ვინ მიყოს, თუ არ მომკლას მუხთლად, ღადრად?

შმაგო, ენა ვით იხმარე აწ მაგისად ჩემად კადრად!

აგრე შმაგი არ ვაზირად, არად ვარგხარ არცა სხვად რად.(763)

ხამსა, კაცმან პატრონისა საწყინარსა არ დახედნეს,

ოდენ სიტყვა უმეცრული უალაგოდ დაიყბედნეს?!

მე მაგისად მოსმენამდის რად არ ყურნი შემეჭედნეს!

შენ თუ მოგკლა, სისხლნი შენნი ჩემმან ქედმან მიიქედნეს!"(764)

კვლა უბრძანა: "თუ-მცა მისგან აწ არ იყავ მოგზავნილი,

თავმან ჩემმან, თავსა მოგკვეთ, არად უნდა ამას ცილი!

წა, უკუდეგ! ავი, შმაგი, უმეცარი, შლეგი, წბილი!

შაბაშ სიტყვა, შაბაშ კაცი, შაბაშ საქმე, მისგან ქმნილი!"(765)

დადრკა, სკამნი შემოსტყორცნა, ჰკრნა კედელსა, შეალეწნა;

დააცთუნნა, მაგრა მისთვის აალმასნა, არ აძეწნა:

"ვით მიამბე წასლვა მისი, ვინ ალვისა მორჩი ხე წნა!"

ვაზირისა ცრემლმან ცხელმან ღაწვნი თეთრნი აახეწნა.(766)

ამრიგად, პლატონის მიხედვით, როსტევანის, როგორც ფილოსოფიური უმეცრების მდგომარეობაში მყოფი ადამიანის გაღიზიანება სრულიად კანონზომიერი მოვლენაა. გამოქვაბულში მყოფ ადამიანებზე მსჯელობისას ჯულია ენსი აღნიშნავს: „If released from their bonds and forced to turn around to the fire and the puppets they become bewildered an are happier left in their original state. They are even angry with, anyone who tries to tell them how pitiful their position is”[7](13:252). არაფილოსოფიური და ფილოსოფიური ბუნების მქონე ადამიანებს შორის სრული კონტრასტი იკვეთება როსტევანისა და თინათინის რადიკალურად განსხვავებულ დამოკიდებულებებშიც ავთანდილის ხელმეორედ წასვლის მიმართ. თუ როსტევანი მძვინვარებს და მრისხანებს, თინათინი ავთანდილს განზრახვას უწონებს და სულაც, პირველი შეკითხვა, რაც ებადება ავთანდილის მოანთხრობის შემდეგ, ტარიელის დახმარებას ეხება:

ქალსა რა ესმა ამბავი, მიჰხვდა წადილი ნებისა,

განათლდა პირი მთვარისა, ვით ნათლად ნავანებისა;

იტყვის: "რა ვუთხრა პასუხი მას სათნებლისა თნებისა,

რაა წამალი მისისა წყლულისა განკურნებისა?"(706)

შენ არ-გატეხა კარგი გჭირს ზენაარისა, ფიცისა.

ხამს გასრულება მოყვრისა სიყვარულისა მტკიცისა,

ძებნა წამლისა მისისა და ცოდნა ხამს უვიცისა,

ჩემი თქვი, რა ვქმნა ბნელ-ქმნილმან, მზე მიმეფაროს, მი-, ცისა?"(711)

რაც შეეხება პლატონის თქმულს სუბიექტის მზაობაზე გადაიტანოს ყველაფერი ოღონდაც კი გამოქვაბულს დააღწიოს თავი, გავიხსენოთ, რომ ავთანდილი მეორედ ტოვებს სატრფოს, თინათინს, მეორედ გაიღებს ამ უდიდეს მსხვერპლს.

პარალელები პარალელებად, მაგრამ თქმულს უცილობლად სჭირდება გამყარება ტექსტით. ავთანდილის ანდერძში ვხვდებით სიტყვებს, რომელთა ტრადიციულად არსებული განმარტებებიც, ვფიქრობ, საეჭვო და საცილობელია:

„თვალთა ტურფა საჭვრეტელი უცხო რადმე ეშვენების

მე ვით გავძლო უმისობა, ან სიცოცხლე ვით მეთნების!“(801)

პირველ სტრიქონს განმარტავენ შემდეგნაირად: თვალს ლამაზი სანახავი საუცხოოდ ატყვევებს. მეორე სტრიქონში ნახსენებ „უმისობაზე“ კი მიუთითებენ, რომ ტარიელს მიემართება. გამოდის, რომ ავთანდილი ამბობს: ტარიელი ტურფაა საჭვრეტად, ამიტომ მე ვერ გავძლებ უმისოდ ყოფნას და მასთან უნდა წავიდეო.

რუსთველოლოგიაში სავსებით სამართლიანადაა მითითებული, რომ სტრიქონისა თუ სტროფის განმარტებისას აუცილებლად უნდა გავითვალისწინოთ ზოგადი კონტექსტი და ამა თუ იმ ფრაზის მიზანდასახულობა. ანდერძში ავთანდილის მიერ მოტანილი ყველა მიზეზი ტარიელთან წასვლისა არის ზნეობრივ-მორალური, მოციქულთა და ფილოსოფოსთა სიტყვებით გამყარებული. რამდენად რეალურია, რომ ამ არგუმენტთა გვერდით შეგვხვდეს ტარიელის ტურფა საჭვრეტელობის ხაზგასმა და ამის წასვლის ერთ-ერთ მიზეზად დასახელება? ბუნებრივია, ეს ალოგიკურია. გარდა ამისა, ისიც უნდა გავიხსენოთ, რომ გმირთა გარეგნული განსაკუთრებულობა პოემაში მხოლოდ გარკვეულ შემთხვევაში აღინიშნება, უმეტესად კი, მათი პირველი შეხვედრისას, რამდენადაც რუსთველის დამეგობრების, გმირთა მიერ ერთმანეთის შეცნობის კონცეფცია ესთეტიკურ განცდაზე, მოწონებაზეა დამყარებული. რაც შეეხება სიტყვა „უმისობას“, ვფიქრობ, სავსებით შესაძლებელი იქნებოდა მისი ტარიელთან დაკავშირება, რომ არა წინა სტრიქონი და მის შესახებ ზემოთ გაკეთებული კომენტარი. ჩემი აზრით, „უმისობა“ „ტურფა საჭვრეტელს“ მიემართება, რაც სავსებით შესაძლებელია როგორც აზრობრივად, აგრეთვე პოზიციურადაც, რადგან სიტყვა „უმისობა“ უშუალოდ მოსდევს წინა სტრიქონში არსებულ ქვემდებარეს, „ტურფა საჭვრეტელს“. ამრიგად, ამგვარი გააზრების მიხედვით, ავთანდილი მოცემულ სტრიქონებში(!) ამბობს, რომ ვერ გაძლებს ამ „ტურფა საჭვრეტელის“ გარეშე. ყველაზე პრობლემური იმის გარკვევაა, თუ რას გულისხმობს რუსთველი „ტურფა საჭვრეტელში“.

ვფიქრობ, „ტურფა საჭვრეტელში“ ის ობიექტური რეალობა და ჭეშმარიტება უნდა იგულისხმებოდეს, რომელიც ავთანდილმა არაბეთიდან გასვლის შემდეგ აღმოაჩინა. აკი პლატონიც წერს, რომ გამოქვაბულიდან გასული ადამიანი ფიზიკურად ვეღარ შეძლებს გაძლოს ახლად აღმოჩენილი სამყაროს გარეშე. შესაბამისად, ავთანდილის სიტყვები „მე ვით გავძლო უმისობა“ სავსებით ლოგიკურად შეიძლება მიემართებოდეს ამ ობიექტურ რეალობასა და ჭეშმარიტებას. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ რუსთველი პოემაში სიტყვა „ჭეშმარიტებას“ არ ხმარობს და არც ისეთი მეტაფორა გვხვდება, რომელსაც ამ სიტყვას ერთმნიშვნელოვნად დავუკავშირებთ. შესაძლოა, სწორედ „ტურფა საჭვრეტელი“ იყოს ამ მნიშვნელობის მატარებელი.

შემთხვევითი როდია, რომ სწორედ საჭვრეტელთან და ჭვრეტასთან არის დაკავშირებული ჭეშმარიტების შემეცნება და პოემაშიც სწორედ ამ სახით არის მისი ამოკითხვა შესაძლებელი. პლატონის მიხედვით, სიმბოლოს დონეზე ეს აქტი მზისთვის თვალის გასწორებითაა გადმოცემული. გარდა ამისა, პლატონი რამდენჯერმე აღნიშნავს, რომ თვალს ფილოსოფიური შემეცნების პროცესში უდიდესი მნიშვნელობა აქვს. ალექსეი ლოსევმა შენიშნა და ხაზი გაუსვა, რომ გამოქვაბულის მითი სწორედ მხედველობითი ანალოგიებით არის დატვირთული. პლატონი “ფედროსში“ სულაც პირდაპირ წერს: „მარადიული სილამაზე (ასე აღნიშნავს პლატონი ყველაზე ხშირად ჭეშმარიტებას) ანათებს“. ალექსეი ლოსევის წიგნში კი ვკითხულობთ: „Ставя зрение вообще выше всяких других чувственных ощущений, Платон очень часто говорит: "око души"; „глаз человека видит глаз другого человека, и тем самым душа созерцает самое себя, разум и бога“; у Платона - целая теория перехода душ из области света в область тьмы и от тьмы к свету ; во время своего небесного путешествия душа одно видит, другое не видит или "видит частицу истины"; „душа мудреца имеет хорошее зрение“; „вечная красота блестит“; знаменитый пещерный символ весь наполнен у Платона зрительными аналогиями“[8](12:166).

როგორც ზემოთ აღვნიშნეთ, პლატონისადმი რუსთველის მიმართება არაერთხელ გამხდარა მეცნიერთა დაკვირვების საგანი. ჯერ არ გამოჩენილა მკვლევარი, რომელიც შეძლებდა რუსთველის მიერ პლატონის ფილოსოფიის ღრმა ცოდნისა და გამოყენების უარყოფას, რადგან, რეალურად, ეს შეუძლებელია. რუსთველის მიერ პლატონის დამოწმების შესახებ[9] განსხვავებული შეხედულებები არსებობს, თუმცა რუსთველოლოგიაში არაორაზროვნადაა მიღწეული შეთანხმება, რომლის მიხედვითაც პლატონიზმი რუსთველის ერთ-ერთი წყაროა. ზოგიერთი მეცნიერი რუსთველს სულაც პლატონიკოსად მიიჩნევდა, რაც მთლად მართებული ვერ იქნება. პლატონური ფილოსოფიის არსებობა „ვეფხისტყაოსანში“ არც უცხოელ მკვლევრებს გამოჰპარვიათ. ცნობილი ინგლისელი მეცნიერი და ბრიტანეთის სამეფო აკადემიის წევრი მორის ბოურა „ვეფხისტყაოსნის“ პროლოგის ერთ-ერთი სტროფის განხილვისას წერს: „პლატონური ჰანგი უკვე აშკარაა და შემდეგ ჩვენ ვხედავთ, თუ რა სისავსით შეუთვისებია პლატონური თვალსაზრისი რუსთაველს... ბერძნული პლატონიზმი უთუოდ იყო მისთვის ერთ-ერთი წყაროთაგანი“(1:9). რევაზ თვარაძე „თხუთმეტსაუკუნოვან მთლიანობაში“ წერს: „რუსთაველი რომ ახლოს იცნობს პლატონის მოძღვრებას, ეს კარგა ხანია შენიშნულია მეცნიერებაში. ჩაღრმავებული კვლევის დაწყებამდეც ამგვარ ნაცნობობას, უწინარეს ყოვლისა, თვით პოემის ავტორი გვიდასტურებს: „მე სიტყვასა ერთსა გკადრებ პლატონისგან სწავლა-თქმულსა...“ პლატონის ასე „შინაურულად“ ხსენება უკვე თავისთავად ბევრ რასმე მეტყველებს. ისიც დიდად საგულისხმოა, რომ რუსთაველი თავის პოემაში სახელდებით იხსენიებს მხოლოდ ორ ფილოსოფოსს - პლატონს და ფსევდო-დიონისე არეოპაგელს“(5:242). ჩვენთვის განსაკუთრებით საინტერესოა მონაკვეთი, სადაც ავტორი მიუთითებს „ვეფხისტყაოსნის“ ცალკეული ადგილებისა და „სახელმწიფოს“ მსგავსებაზე: „მთლიანი სამყარო, მთლიანი სახელმწიფო, მთლიანი ადამიანი - პლატონის ეს მკვეთრად გამოხატული იდეალი ზედმიწევნით აქვს შეთვისებული „ვეფხისტყაოსნის“ ავტორს. სამყაროს მთლიანობის იდეა იმდენად კატეგორიული ფორმით არის გამოხატული პოემაში, რომ ამ საკითხზე სიტყვის გაგრძელება ამჯერად ზედმეტი იქნებოდა. შესაბამისად, წარმოდგენილია მთლიანი სახელმწიფოს იდეალიც. ამ მთლიანობის მოშლის ყოველგვარი საფრთხე ლამის კოსმოსური მასშტაბის უბედურებად განიცდება“(5:243). ბაჩანა ბრეგვაძე სტატიაში „პლატონი და რუსთველი“ ერთმანეთს ადარებს რა პლატონის მიერ აღწერილ იდეალური სახელმწიფოს სოციალურად მოწყობის სქემას და „ვეფხისტყაოსნის“ მეთერთმეტე სტროფს (რაცა ვის რა ბედმან მისცეს...) აღნიშნავს: „ეს მსგავსება ცოტა უფრო ღრმაა, ვიდრე უბრალო ანალოგია; რუსთველის ტრიადა - მუშა, მეომარი, მიჯნური - უკანასკნელი წევრის გამოკლებით, თითქმის სიტყვა-სიტყვით იმეორებს პლატონისას; მაგრამ დამთხვევა სრული და ამომწურავი გახდება, თუ გავიხსენებთ, რომ „ნადიმის“ მიხედვით, სიყვარული, მიჯნურობა ფილოსოფიის კერძო მომენტად გვევლინება, ხოლო შეყვარებული, მიჯნური, ფილოსოფოსთანაა გაიგივებული. ამიტომ, გადაჭარბებული არ იქნება, თუ ვიტყვით, რომ რუსთველი მხოლოდ თავისი პოეტური მიზანდასახულობის შესაბამისად ახდენს პლატონური კონცეფციის საკმაოდ გამჭვირვალე პერიფრაზირებას“(2:324). „ნადიმთან“ ერთად „სახელმწიფო“ პლატონის ყველაზე გავრცელებული თხზულება იყო როგორც გვიანანტიკურ, ასევე შუასაუკუნეების პერიოდში, შესაბამისად, თუ დასაშვებია რუსთველის მიერ პლატონის ფილოსოფიის მისივე თხზულებებიდან შესწავლა, უპირველესად „სახელმწიფო“ უნდა ვიქონიოთ მხედველობაში.

ვფიქრობ, „ვეფხისტყაოსანსა“ და გამოქვაბულის მითს შორის პარალელები აშკარაა. სხვა საკითხია რამდენადაა ამ პარალელთა არსებობა რუსთველისეული, ანუ ტექსტში ავტორის მიზანდასახულობით შეტანილი. სტატიის მიზანი არ ყოფილა პარალელთა რუსთველისეულობის მტკიცება, მიზანი უფრო მათი გაცხადება იყო, რაც, ვფიქრობ, მეტ-ნაკლები წარმატებით, მაგრამ მაინც მოხერხდა.

ბიბლიოგრაფია

ბოურა, მ. „ვეფხისტყაოსანი“, თბილისი, 1966.

ბრეგვაძე, ბ. თხზულებანი, Carpe Diem, თბილისი, 2011,

გორდეზიანი, რ. ანტიკური ლიტერატურა, ლოგოსი, თბილისი, 2009.

ვასაძე, თ. ვეფხისტყაოსნის ტექსტი და განმარტებები, დიოგენე.თბილისი, 2014.

თვარაძე, რ. თხუთმეტსაუკუნოვანი მთლიანობა, საბჭოთა საქართველო, თბილისი, 1985.

კეკელიძე, კ. ძველი ქართული ლიტერატურის ისტორია II, მეცნიერება, თბილისი, 1981.

ნათაძე, ნ. ვეფხისტყაოსნის სასკოლო გამოცემა, თბილისი, 2013.

პლატონი. სახელმწიფო. ბაკურ სულაკაურის გამომცემლობა. თარგმანი ბაჩანა ბრეგვაძისა. თბილისი, 2013

ხასაია, ზ. ძველი მსოფლიოს ფილოსოფია, Carpe diem, თბილისი, 2014.

Бородай, Т. Бог и материя в диалогах Платона, Москва,

Лосев, А. Софисты, Сократ, Платон, АСТ, Москва, 2000.

Лосев, А. Высокая классика, Искусство, Москва, 1974.

Annas, J. An Introduction of Plato’s Republic. Oxford, 1981.

[1] სრული ტექსტის მოტანა აუცილებელია მკითხველთა მიერ ყველა დეტალის გასათვალისწინებლად.

[2] ალექსეი ლოსევი მას „გამოქვაბულის სიმბოლოს“ უწოდებს, სიმბოლო კი უფრო მითის საკუთრებაა, ვიდრე ალეგორიის.

[3] „ღმერთი და მატერია პლატონის დიალოგებში“

[4] „ხორა - ეს არ არის უბრალოდ ადგილი, არამედ - სამყაროში ერთადერთი შემოსაზღვრული სივრცე, თავდაპირველადვე მიკუთვნებული რომელიმე ხალხს, ღმერთს, ერს ან ნივთებს, სადაც მათ შეუძლიათ დაიბადონ და განვითარდნენ მსგავსად თავიანთი ბუნებისა. საკმარისია მათ გადააბიჯონ საზღვარს და ისინი უკვე აღარ ჰგვანან საკუთარ თავს“.

[5] „გამოქვაბული არ არის ცუდი საზოგადოების ჩამორჩენილი ნაწილი. ეს ადამიანური მდგომარეობაა. ჩვენ ყველა გამქოვაბულში ვიწყებთ არსებობას“.

[6] ხელმისაწვდომობის მიზნით სტროფთა ნუმერაცია მითითებულია თამაზ ვასაძის სასკოლო გამოცემის მიხედვით.

[7] „თუ მათ გაათავისუფლებენ (იგულისხმებიან გამოქვაბულში მყოფები) და აიძულებენ ცეცხლისა და თოჯინებისაკენ მობრუნებას, ისინი შეცბუნდებიან და ამჯობინებენ თავდაპირველ მდგომარეობაში დარჩენას. ისინი განრსიხდებიან კიდეც ყველაზე, ვინც კი შეეცდება აუხსნას რამდენად სამარცხვინოა მათი მდგომარეობა“.

[8] „აყენებს რა მხედველობას სხვა ნებისმიერ შეგრძნებით მოვლენაზე მაღლა, პლატონი ძალზედ ხშირად ამბობს მასზე: „სულის სხივი“; „ერთი ადამიანის თვალი ხედავს მეორისას და მსგავსადვე სული შეიმეცნებს თავის თავს, გონებას და ღმერთს“. პლატონს აქვს მთელი თეორია სულების გადასვლისა სინათლის მხრიდან უკუნეთში და უკუნეთიდან - სინათლისკენ. ზეციური მოგზაურობის დროს ზოგიერთი სული ხედავს (იხედება), ზოგიერთი კი - ვერ ხედავს, „ან ხედავს ჭეშარიტების მხოლოდ ნაწილებს“. „ბრძენის სულს კარგი მხედველობა აქვს“; „მარადიული სილამაზე ანათებს“; ცნობილი გამოქვაბულის სიმბოლო პლატონთან სავსეა მხედველობითი ანალოგიებით“.

[9] იხ: ე. ხინთიბიძე - „ვეფხისტყაოსნის იდეურ-მსოფლმხედველობითი სამყარო“ გვ. 477 და შმდ.